Annus Christianus CCLI. Cypriano Episcopo Carthaginiensi.

I. Consules processere Imp. C. Messius Decius III, 1434B Q. Herennius Etruscus Messius Decius Caesar , pater nempe atque filius, qui sub anni exitum bello Gothico perierunt. Hi quamdiu Romae fuere, nihil tutum Christianis fuit, ut ne ad Fabiani quidem successorem eligendum convenire potuerint. Multi quoque in carceribus confessores martyrium opperiebantur, quos inter eminebant Moyses et Maximus, ad quos perlatus hoc anno putatur liber de Laude martyrii, opus, ut creditur, Cypriani: quamquam ab ejus stylo abludit vel plurimum.

II. At ecclesia Africana ab Ethnicis paulo securior esse coeperat, non eo tamen successu, quem Cyprianus optaverat; depulso enim vexationis metu, vetus jam in populo licentia revixerat, et vitiis rursum aditus patebat. Nec confessores ipsi macula omnes et 1434C culpa carebant. «Doleo, scribebat ad clerum Cyprianus (Epist. 5) , quando audio, quosdam improbe et insolenter discurrere, et ad ineptias vel ad discordias vacare, Christi membra et jam Christum confessa per concubitus illicitos inquinari, nec a diaconis aut presbyteris regi posse. Et ad Rogatianum caeterosque confessores scribens, quosdam, inquit (Epist. 6) , audio inficere numerum vestrum et laudem praecipui nominis prava sua conversatione destruere: quos etiam vos ipsi, ut pote amatores et conservatores laudis vestrae, objurgare et comprimere et emendare debetis.» Haec edoctus Cyprianus, presbyteros in primis rogabat atque obsecrabat, ut circa ea, quae administratio religiosa deposceret, 1434D vice sua strenue fungerentur: nam ipsi quidem vel maxime cupienti nondum reditus patebat. «Quamquam, inquit (Epist. 5) , causa compelleret, ut ipse ad vos properare et venire deberem, primo cupiditate et desiderio vestri, quae res in votis meis summa est, tum deinde ut ea, quae circa Ecclesiae gubermacula utilitas communis exposcit, tractare simul, et plurimorum consilio examinata delimare possemus; tamen potius visum est adhuc interim latebram et quietem tenere respectu utilitatum aliarum, quae ad pacem omnium nostrum pertinent et salutem: quarum vobis a Tertullo fratre 1435A nostro charissimo ratio reddetur; qui pro caetera sua cura, quam impense divinis operibus impertit, etiam hujus consilii auctor fuit, ut cautus et moderatus existerem, nec me in conspectum publicum et maxime ejus loci, ubi toties flagitatus et quaesitus fuissem, temere committerem.» Magnus nempe Ethnicorum numerus Carthagine erat ex omni ordine, quorum etiam furore proscriptus fuerat (Pont. in vita n. 7) , et bonis omnibus spoliatus (Cypr. Epist. 69) : ut in tanto improborum odio recte Tertullus existimaret, minime ejus viri vitam esse periclitandam, in qua Ecclesiae tum salus maxime nitebatur.

III. Sed dum his populi moribus Cyprianus dolebat, gravius jam malum instabat a Felicissimo cive Carthaginiensi opulento, eodemque Christiano, at vitiis 1435B notato, et animo in Cyprianum infenso. Forte, anno ineunte, Carthaginem Cyprianus cum pecunia miserat episcopos duos, Caldonium et Herculanum, cumque his presbyteros suos spectatissimos, Rogatianum et Numidicum, «qui necessitates fratrum sumptibus ipsius expungerent, et si qui etiam vellent suas artes exercere, additamento, quantum satis esset desideria eorum juvarent: simul etiam et aetates eorum et conditiones et merita discernerent, quo de illis certior ipse fieret et dignos» quosque ac virtutibus maxime commendatos in Ecclesiae usum atque solatium legere posset (Cyp. epist. XXXVIII) . Jam vero cum illi mandata, quae receperant, diligenter persequerentur, ecce tibi improborum stipatus manu Felicissimus episcopos atque presbyteros coercere nititur, 1435C ausus intercedere, ne quis posset expungi», neve census ullus institueretur: iis etiam, qui ad stipem accipiendam accesserant, «secum in monte non communicaturos, «qui Cypriano obtemperare voluissent,» comminatur. Haec in agro Carthaginiensi contigisse videntur, et Montem ille appellasse creditur, praedium et domum suam in colle sitam, quae tum fortasse Christianis patebat eo tutius convenientibus, quod in urbe sine periculo conventus tunc haberi non possint. Inde etiam Donatistas, qui se a catholica Ecclesia pariter disjunxerunt, Montenses esse appelatos, credibile est (V. Baron., ad an. 254, n. 38) . Ea porro, ut Cyprianus rescivit, non ille audacia hominis deterritus, qui se ducem factionis et seditionis principem temerario furore inferebat, auctoritatem 1435D suam impune contemni, et pacem Ecclesiae inulto scelere turbari passus est: verum ad episcopos et presbyteros eosdem, quos illic vicaria potestate fungi jusserat gravissimas litteras misit, quibus litteris et Felicissimo sacris interdicebat, et qui ejus asseclae essent eidem poenae obnoxios fore minitabatur, nisi illum deseruissent. «Interim, inquit (Epist. XXXVIII) , cum Felicissimus comminatus sit non communicaturos in monte secum, qui nobis obtemperassent, id est qui nobis communicarent, accipiat sententiam, quam prior dixit, ut absentum se a nobis sciat, quando ad fraudes ejus et rapinas, quas dilucida veritate cognovimus, adulterii etiam crimen accedit, quod fratres nostri graves viri deprehendisse 1436A se nuntiaverunt, et probaturos se asseverarunt. Quae omnia tunc cognoscemus, quando in unum cum collegis pluribus, permittente Domino, convenerimus. Sed et Augendus, qui nec episcopum nec Ecclesiam cogitans, pariter se cum illo conspiratione et factione sociavit, si ultra cum eo perseveraverit, sententiam ferat, quam ille in se factiosus et temerarius provocavit. Sed et quisquis se conspirationi et factioni ejus adjunxerit, sciat se in Ecclesia nobiscum non esse communicaturum, qui sponte maluit ab Ecclesia separari.» Haec vero ne paucis nota et Montis illius ambitu circumscripta essent, litteras easdem Carthaginem ad clerum transmitti jussit, additis nominibus eorum qui cum Felicissimo se junxissent.

IV. Nec vero mora interposita ulla est. Episcopi 1436B convenere cum presbyteris, Victore quoque collega advocato, qui proximae, ut arbitror, Ecclesiae praeesset, edictumque hujus modi proposuerunt, cujus exemplum et ad Cyprianum et ad alios episcopos mitteretur (Epist. XXXIX, inter. Cypr.) : «Caldonius cum Herculano et Victore collegis, item Rogatiano cum Numidico presbyteris. Abstinuimus a communicatione Felicissimum et Augendum, item Repostum de extorribus et Irenem Rutilorum et Paulam sarcinatricem, quod ex annotatione mea scire debuisti. Item abstinuimus Sophronium et ipsum de extorribus, Soliassum Budinarium.» Hactenus edictum, quale ad nos pervenit: cui plura tum nomina subscipta fuisse, facile admiserim. Eo autem promulgato, statim apparuit, quid Felicissimus moliretur. 1436C Quinque enim presbyteri Carthaginienses, qui antea pontificatum Cypriano eripere conati fuerant, ii se Felicissimo ejus successionis antesignanos praebuerunt. Fuisse autem putantur Fortunatus, is qui deinde a factione episcopus Carthaginiensis dictus est, Novatus, qui mox Romae Novatiani auctor schismatis fuit, Donatus et Gordius, quos Cyprianus cum Fortunato et Novato ad se aliquando simul scripsisse memorat (Epist. V) , ac demum Caius ille Idensis, lapsorum fautor, quem collegium presbyterorum Carthaginiensium anno superiore a sacris removerat. Horum suffragiis, ut gratiam referre viderentur, Felicissimus creatus est diaconus: Quo autem sectatores haberent multos, iidem lapsos invitare, et veniae spem omnibus facere coeperunt. Nec deerant qui fidem 1436D proditoribus haberent, et ad eorum castra montemque transfugerent. Nisi quod Cyprianus, ad quem accuratae de rebus omnibus litterae a presbyteris ejus praescribebantur, praeclara epistola plebem in officio continere conatus est (Epist. XL) . «Pacem, aiebat, nunc offerrunt, qui ipsi non habent pacem: in Ecclesiam lapsos reducere et revocare promittunt, qui de Ecclesia recesserunt, addebat et illa, quae alios erigere possint, alios deterrere: «Persecutionits istius novissima haec est et extrema tentatio, quae et ipsa cito, Domino protegente, transibit, ut repraesenter vobis post Paschae diem cum collegis meis, quibus praesentibus secundum arbitrium quoque vestrum et omnium nostrum commune consilium, sicut semel placuit, ea, quae 1437A agenda sunt, disponere pariter et limare poterimus. Si quis autem poenitentiam agere et Deo satisfacere detrectans, ad Felicissimi et satellitum ejus partes concesserit, et se haereticae factioni conjunxerit, sciat se postea ad Ecclesiam redire, et cum episcopis et plebe Christi communicare non posse.»

V. His, episcopi sui litteris, animos multorum permotos resipuisse, ac mutato consilio schisma detestatos esse, non est ambigendum. Nimium enim et virtutem ejus omnes suspiciebant, et auctoritatem reverebantur. Exinde Cyprianus, qui menses amplius quatuordecim latuerat, rebus magna ex parte tranquillis, ecclesiam revisit suam, et clerum populumque universum vultu praesens et alloquio beavit. Eodem autem tempore alii undique episcopi, de gravissimis 1437B Ecclesiae negotiis cum eo in concilio disceptaturi, Carthaginem convenere. Nam illud primum ex omnium sententia constituendum erat, quo ordine quave ratione lapsos in Ecclesiam recipi oporteret: qua de re quidem per litteras non semel actum fuerat, sed lex etiam tum desiderabatur, quae morem firmaret, et lapsorum quaerimonias de medio tolleret. Cognoscendum quoque erat de Felicissimi schismate ac de tota illa seditiosorum factione, quae jam tum multorum in Africa malorum fons et origo futura esse videbatur. Cyprianus interea remedia morbis parabat, quae tum maxime opportuna esse possent, nec domi solum, sed etiam foris quippe miro quodam omnium juvandorum desiderio flagrabat. Ea duo fuere opuscula, quae per hos dies composuisse videtur, 1437C liber nempe «de Lapsis» et liber «de Unitate Ecclesiae: «quorum altero violatae Deo fidei reos pudore fractos ad agendam poenitentiam pertrahebat, altero dissidentes animos novarum que rerum cupidos infelicis exitus comminatione deterritos ad pacem concordiamque revocabat.

VI. Super haec optati ab Urbe nuncii venerunt, decimo septimo post mense, quam Fabianus decesserat, de successore agi licuisset, maximoque omnium consensu pontificatum maximum Cornelio esse delatum. Is pridie nonas julias designatus putatur, cum jam Decius Aug. qui hactenus episcopum Romae creari vetuerat, ad bellum profectus esset, ejusque loco Julius Valens imperium arripuisset, quod brevi cum vita amisit. Ergo episcopi, qui diu jam varias lapsorum 1437D causas in controversiam vocaverant, et singula placitorum capita conscripserant, Cornelium quoque de his consulendum duxerunt. Convenerant autem, inquit Cyprianus (Epist. LII, ad Antonian.) , ut nec in totum spes communicationis et pacis lapsis denegaretur, ne plus desperatione deficerent, et eo quod sibi Ecclesia clauderetur, secuti saeculum gentiliter viverent; nec tamen rursus censura evangelica solveretur, ut ad communicationem temere prosilirent, sed traheretur diu poenitentia, et rogaretur dolenter paterna clementia, et examinarentur causae et voluntates et necessitates singulorum: Libellatici interim admitterentur, sacrificatis in exitu subveniretur.» Atque haec ut ad Cornelium perlata sunt, 1438A «et ipse, addit Cyprianus, cum plurimis coepiscopis habito consilio, in eamdem nobiscm sententiam pari gravitate et salubri moderatione consensit:» cujus deinde decreto totus etiam orbis christianus adquievit (Euseb., H. E., lib. VI, cap. 43) . Ut autem regulam haberent episcopi qua, et de criminum gravitate et de idonea poena judicarent, libellum quoque confecerunt, «ubi, inquit Cyprianus, singula placitorum capita conscripta essent,» ejusque exemplum ad omnes episcopos missum est: in quo initium agnoscere licet poenalium canonum, quos in certum volumen relatos (V. Morin. de Poen. in App., p. 3) posteritas celebravit. Causa postea acta est Jovini et Maximi episcoporum, quos jam de sententia collegarum novem damnatos constabat, cum alia ob crimina, 1438B tum quod inanibus diis thus adolevissent (Cypr. Epist. LV) . Aderat autem cum his et Privatus Lambesitanus jam pridem a Donato epsicopo notatus. Porro omnes iterum rejecti, et in externorum numero habiti: quod scilicet nullo poenitentis animi indicio, nulla emendatae vitae significatione aditum in Eccleclesiam sibi aperuissent: par Felicissimi et presbyterorum, qui ei adhaeserant, ratio fuit. Nam eum Cyprianus «hostem Christi appellat (Ibid.) non novum, sed jam pridem ob crimina sua plurima et gravissima abstentum, et non tantum mea, sed et plurimorum coepiscoporum sententia condemnatum.» Idemque et de Felicissimo et de presbyterio ejusdem quae gesta essent, ad clerum Romanum se perscripsisse testatur (Epist. XLII) , ac Novatum in primis 1438C «omnium sacerdotum voce damnatum (Epist. XLI) » tradit. Auditos eos in concilio, exploratum est (Epist. XLII) ; sed cum sententiam Patres prolaturi essent, Felicissimus latitavit, ac Romam demum cum sociis transmisit (Pacian., Epist. III) .

VII. Jam vero ab horum adventu omnia Romae turbata, et gravis admodum calamitas Ecclesiae incubuit. Novatus prae caeteris fuit tum Cypriano teste (Epit. 49) , «fax et ignis ad conflanda seditionis incendia, turbo et tempestas ad fidei facienda naufragia, hostis quietis, tranquillitatis adversarius, pacis inimicus.» Fuerat paulo ante Cornelii competitor Novatianus, presbyter Ecclesiae Romanae, doctrina magis, quam virtute clarus, ac suffragiis praeteritus acceptam repulsam aegre ferebat. Ad hujus familiaritatem 1438D cum se Novatus applicuisset, et Cornelio iratum ac nova molientem videret, facile hominem impulit, ut criminibus multis in Cornelium per calumniam malitiamque confictis, ipse in pontificatum invaderet, et sectatores etiam suffragatoresque non paucos inveniret, quorum in numero confessores quoque aliquot exstitere. De hoc tumultu, deque nefario Novatianorum dissidio cuncta ad Cyprianum litteris multorum perlata sunt; nec defuere epistolae ab ipsis schismaticis, qui Cornelium mendaciis quam plurimis onerabant, cum hic contra modestissimas de se litteras misisset (Epist. 42) . Episcopi ob eam rem frequentissimi ex Africa Carthaginem convenerunt, et Cypriano auctore Caldonium et Fortunatum 1439A collegas Romam legandos censuere, qui de facto praesentes inquirerent, et quae comperissent, quam celerrime renuntiarent. Ex horum denique relatione, simul et testimonio episcoporum duorum Stephani et Pompeii, qui Romae adfuerant, cum omnium consensu pontificatus Cornelio delatus est; tota Africa unum Corelium legitimum episcopum agnovit, et Novatianum pari conspiratione rejecit. Rejecti item Novatiani legati eorumque libelli, interdictumque, ne uspiam populo legerentur. Caeterum non hoc satis Cypriano fuit: sed operam etiam in eo posuit, ut confessores, quos Novatianus Romae deceperat, ad Ecclesiam Corneliumque reduceret. Itaque ad Cornelium scribens (Epist. 13) : «Et religiosum, inquit, nobis et necessarium existimavit, frater charissime, 1439B ad confessores, qui illic sunt, et Novatiani ac Novati obstinatione et pravitate seducti de Ecclesia recesserunt, litteras breves facere, quibus eos pro affectione mutua convenirem, ut ad matrem suam, id est Ecclesiam catholicam, revertantur.» Nec vero Cyprianus operam perdidit; misso enim simul libello, quem de unitate Ecclesiae scripserat, et hoc et litteris suis effecit, ut errorem agnoscerent suum, et schisma detestati veniam a Cornelio pacemque implorarint. Reditum eorum fuse describit ipse Cornelius in Epistola ad Cyprianum (Epist. 46 inter Cypr.) , sciens nominatim Maximum, presbyterum, Urbanum, Sidonium, Macarium, quibus illi ad professionem usi erant his nunciis quam laetatus tum sit Cyprianus, litterae ejus ad confessores declarant 1439C (Epist. 51) . «Lectis, inquit, litteris vestris, fratres charissimi, quas ad me de vestra regressione, et de ecclesiastica pace ac fraterna reintegratione fecistis in tantum me laetatum esse confiteor, in quantum fueram et ante laetatus, quando confessionis vestrae gloriam comperi, et militiae vestrae coelestem ac spiritalem laudem gratulabundus excepi. Nam et haec fidei et laudis vestrae alia confessio est, unam esse Ecclesiam confiteri, nec alieni erroris vel potius pravitatis participem fieri, repetere eadem castra, unde prodisti, unde ad gerendum praelium et adversarium subigendum fortissimis viribus prosilistis.»

VIII. Africam interea peragrabant legati, quos 1439D Novatianus tamquam urbis episcopus submiserat, Maximus presbyter, Augendus diaconus, Machaeus et Longinus, de quibus scribens ad Cornelium gravissime queritur Cyprianus (Epist. 41) . «Ac ne, inquit, eorum furens audacia umquam desisteret, hic quoque in schismatis partes Christi membra distrahere, et catholicae Ecclesiae corpus scindere ac laniare nituntur, ut ostiatim per multorum domos, vel oppidatim per quasdam civitates discurrentes obstinationis suae et erroris sui sibi quaerunt comites.» Vix tamen illi quidquam proficiebant, et hoc illis responsum Episcopi passim dabant: «Ut perniciosa dissensione et concertatione deposita, impietatem esse scirent matrem deserere, et agnoscerent atque intelligerent, episcopo semel facto, et collegarum 1440A ac plebis testimonio et judicio comprobato, alium constitui nullo modo posse.» Quare spe rerum novarum amissa, cum se etiam in omnium bonorum odium incurrisse intelligerent, Africa tandem excesserunt. Verum ejusmodi hominum peste haud diu ecclesiae Africanae carere licuit; brevi enim legationem a Novatiano alii acceperunt, quos inter Novatus fuit omnium scelerum maculis notatissimus, qui et in Africa et Romae schismatis auctor fuerat: De his statim ad Cyprianum Cornelius scripsit (Epist. 48 inter Cypr.) , et Nicephorum acolythum praeterea misit, qui cum delegatorum moribus totaque factione certiorem faceret. Itaque Cyprianus ea edoctus, episcopos omnes de singulorum sceleribus admonuit, deinde ex eorum consilio laterculum ad Cornelium 1440B exaravit, in quo episcoporum Africae Catholicorum nomina scripta essent (Epist. 54) , ut quos in ea serie non inveniret, externos eos et schismaticos haberet: quales deinde legati illi alicubi constituerunt.

IX. Anno jam vertente, cum Deciorum crudelitas in Christianos nondum detumuisset, nunciatum repente est et ipsos extinctos, et eorum loco C. Vibium Gallum cum Volusiano filio imperare, de quorum honore non mediocriter gavisos esse Afros, nemo dubitet. Indidem enim fuisse, atque in insula Meninge, quae postea Girba dicta est, nati esse feruntur ( Vict. id epist.). Et exstat Tunete inscriptio, quae opus publicum illic ab eis restitutum testatur (Maff. M. V. p. 459, n. 2) .