Articulus II. Ostenditur quam certo Minucius ethnicos homicidii convincat, utpote qui filios recens natos exponerent, aut abortu necarent, atque etiam Carthaginenses Saturno filiorum suorum voratori, suos immolarent, tumque illorum gemitum blanditiis et osculis comprimere conarentur, ac quam ob causam.

0488A

Nulla major a depravatissimis hominibus calumnia excogitari potest, quam cum gravissimorum scelerum quorum ipsimet rei sunt, alios omnino insontes insimulant. Tales autem Minucius probat fuisse ethnicos. Palam enimvero omnibus ille facit homicidium, cujus falsissime, uti superiori articulo dictum est, 0488B Christianos arguebant, ab ipsis revera, nec semel, nec uno tantum modo, sed saepe saepius variisque modis committi. Nam praeter illa, quae in superiori articulo ex Theophilo Antiocheno retulimus, Minucius noster duplex eis exprobrat homicidii genus, filiorum recens natorum expositionem, et antequam nascerentur abortum: «Video, inquit, vos procreatos filios nunc feris et avibus exponere, nunc adstrangulatos misero mortis genere elidere. Sunt quae in ipsis visceribus, medicaminibus epotis, originem futuri hominis extinguant et parricidium faciant, antequam pariant.»

Eodem quoque modo antea Athenagoras. Qua ratione, inquit, homines jugulabimus? Οἱ, τὰς τοῖς ἀμβλωθριδίοις χρωμένας ἀνδροφονεῖν τε καὶ λόγον ὑφέξειν 0488C τῆς ἐξαμβλώσεως τῷ Θεῷ, φαμέν. «Qui mulieres medicamentis abortivis utentes homicidii reas, et rationem Deo reddituras dicimus.» (Athenag., Legat. pro Christian., p. 38.) Nonne enim ejusdem, pergit ille, sceleris conscius est, qui foetum in matris utero extinguit, aut recens natum morti exponit haud incertae, atque ille qui hominem aetate provectum interficit? Atqui ab his criminibus, ait ibi ille, tam abhorrebant Christiani, quam saepe ac impune ab Ethnicis perpetrabantur. Sed audiamus Tertullianum qui palam audacterque haec illis exprobrat, et in eos sic argumentatur: «Sed quoniam de infanticidio nihil interest, sacro, an arbitrio perpetretur, licet de parricidio intersit, convertar ad populum: Quot vultis ex his circumstantibus, et in Christianorum 0488D sanguinem hiantibus, et ipsis etiam vobis justissimis, et severissimis in nos praesidibus apud conscientias pulsem, qui natos sibi liberos enecant? Siquidem et de genere necis differt, utique crudelius in aqua spiritum extorquetis; aut frigori, et fami, et canibus exponitis? Ferro enim mori aetas quoque major optaverit. Nobis vero homicidio semel interdicto, etiam conceptum utero, dum adhuc sanguis in hominem deliberatur, dissolvere non licet. Homicidii festinatio est, prohibere nasci; nec refert natam quis eripiat animam, an nascentem disturbet. Homo est, et qui futurus; etiam fructus omnis jam in semine est (Tertull. Apolog. cap. 9, pag. 10) .» At de his nos plenius in nostra de hoc libro dissertatione 0489A (Dissertat. in Tertullian., cap. 20, art. 3) .

Nec minus acriter, nec sine ironia Lactantius hancce impudentem calumniam propulsat, quam ipsimet rei adversus innocentes adhibere non verebantur: «Impios, inquit, vocant ipsi scilicet pii, et ab humano sanguine abhorrentes, cum si et actus suos considerent, et illorum, quos tamquam impios damnant, jam intelligant quam mendaces sint, et iis omnibus quae adversus bonos aut dicunt, aut faciunt, digniores. Non enim de nostro, sed ex illorum numero semper exsistunt, qui vias obsident armati . . . . . venena clam temperent, qui uxores necent, ut dotes earum lucrentur, aut maritos, ut adulteris nubant, qui natos ex se pueros aut strangulent, aut si nimium pii fuerint, exponant» (Lactant. 0489B lib. V Institut. cap. 9, pag. 483. Dissertat in Lactant. cap. 27, art. 2) . Sed alia quaedam de his ille alibi, ut suo loco videbimus. Plura qui voluerit, is adeat Dionysium Halicarnasseum, Platonem a Theodoreto citatum, Philonem Judaeum, Clementem Alexandrinum, et quae alibi a nobis de puerorum expositione observata sunt (Dionys. Halicarn. lib. II Antiq. Roman. pag. 88; Theodoret. tom. 4. serm. 9, pag. 678; Philon. lib. de Special. legib. pag. 793, et seq.; Clem. Alex. lib. III Paed. pag. 226, et lib II Stromat. pag. 400, tom. I Apparat. pag. 805) .

Aliis praeterea exemplis Minucius invictissime probat crudelissimum parricidium, aliaque homicidia non solum impune ab ethnicis, sed publica cum laude et plausu olim et suo adhuc tempore consuevisse 0489C committi. Persuasum enimvero ethnici habebant, ait ille, a Saturno filios suos devoratos. Quamobrem creduli homines in quibusdam Africae partibus pietati ducebant ei suos quoque filios immolare. Humanae quoque victimae a Tauris Ponticis et ab Aegyptio Busiride, a Gallis Mercurio, a Romanis Graecus et Graeca, Gallus et Galla caedebantur. Praeterea ab iisdem Romanis Latialis Jupiter hominis crudeliter necati sanguine placari ferebatur. Tam horrendae autem feritatis exemplo factum auctor noster censet, ut Catilina cruore humano conjuraverit, alii Bellonae sacrificaverint humani haustu sanguinis, ac plures comitialem morbum eodem humano sanguine, id est, ut recte Minucius animadvertit, morbo graviore sanaverint. Denique huic 0489D perquam immanissimae crudelitati eam haud dissimilem esse dixit, qua athletae aliqui in arena feras, hominum cruore et membris saginatas, liguriunt ac devorant. Qua ergo fronte Gentiles, concludit Minucius, tot criminum rei, impudenti calumnia objicere poterant infantem a Christianis occidi, vorari ejus carnes et bibi sanguinem? Sed prius Tertullianus falsissimam illam criminationem acrius huncque confutaverat in modum: «Haec quo magis refutaverim, a vobis fieri ostendam partim in aperto, et partim in occulto, per quod forsitan et de nobis credidistis. Infantes penes Africam Saturno immolabantur palam usque ad consulatum Tiberii, qui ipsos sacerdotes in eisdem arboribus templi sui 0490A obumbratricibus scelerum, votivis crucibus exposuit, teste militia patriae nostrae, quae idipsum munus illi proconsuli functa est. Sed et nunc in occulto perseveratur hoc sacrum facinus . . . . . Cum propriis filiis Saturnus non pepercit, extraneis utique non parcendo perseverabat, quos quidem ipsi parentes offerebant, et libentes respondebant, et infantibus blandiebantur, ne lacrymantes immolarentur. Et tamen multum homicidio parricidium differt. Major aetas apud Gallos Mercurio prosecabatur. Remitto Tauricas fabulas theatris suis. Ecce in illa religiosissima urbe Aeneadarum piorum, nimirum Roma, est Jupiter quidam, quem ludis suis, Latiali haud dubie Jovi dicatis, humano proluunt sanguine . . . . . De sanguinis pabulo, et ejusmodi tragicis ferculis legite 0490B necubi relatum sit (est apud Herodotum opinor) defusum brachiis sanguinem ex alterutro degustatum nationes quasdam foederi comparasse. Nescio quid et sub Catilina tale degustatum est. Aiunt et apud quosdam Gentiles Scytharum defunctum quemque a suis comedi. Longe excurro. Hodie isthic Bellonae sacratos ( ms. sacratus) sanguis de femore proscisso in palmulam exceptus, esui datus signat. Item illi qui munere in arena noxiorum jugulatorum sanguinem recentem avida siti, comitiali morbo medentes auferunt, ubi sunt? Item illi qui de arena ferinis obsoniis coenant, qui de apro, qui de cervo petunt! Aper ille, quem cruentavit, colluctando detersit. Cervus ille in gladiatoris sanguine jacuit. Ipsorum ursorum alvei appetuntur, cruditantes 0490C adhuc de visceribus humanis. Ructatur proinde ab homine caro pasta de homine» (Tertullian Apolog. cap. 9, pag. 9) . Integrum hunc Tertulliani locum exhibendum esse duximus, quia ibi ille quaedam exempla ab auctore nostro intacta protulit; et alia clarius uberiusque exponit, quorum ipse Minucius noster videtur fecisse compendium. Negare tamen non possumus priora ejusdem Tertulliani verba quibusdam non carere difficultatibus. Sed ea suo loco pro virili parte nostra explanare et dissolvere conabimur ( Dissertat. in Tertull. Apolog.).

Interim vero aliquid de horrendis illis hominum ab aliis hominibus mactatorum sacrificiis dicendum. Nihil vero necesse ut plura congeramus de celebri, paucisque incognita ethnicorum opinione, qua Saturnus 0490D filios suos vorasse perhibetur. Missis itaque Pausania, Strabone, Diodoro Siculo, Luciano, Appollodoro, Theophilo Antiocheno, et aliis quamplurimis (Pausan. lib. VII, p. 242; Strab. Geogr. p. 468; Diod. Sicul. l. V Biblioth., p. 235; Lucian. de Sacrif. p. 73; Apollod. lib. I Bib. init.; Theop. Antioch. lib. I ad Autol. p. 75, et lib. III, pag. 118) , sufficiat annotasse eam ab Hesiodo his decantari versibus (Hesiod. V, 463 et sqq.) :

Πεύθετο γὰρ γαίης τε καὶ οὐρανοῦ ἀστερόεντος
Οὕνεκά οἱ πέπρωτο ἐῷ ὑπὸ παιδὶ δαμῆναι,
Καὶ κρατερῷ περ ἐοντι, Διὸς μεγάλου διὰ βουλάς.
Τῷ ὅγε οὐκ ἀλαοσκοπίην ἔσχεν, ἀλλὰ δοκεύων
Παῖδας ἐοὺς κατέπινε.

Audierat enim ex terra et coelo stellis micante
Quod sibi fatale esset proprio a filio domari,
0491A Quantumvis robusto existenti, Jovis magni per consilia,
Ideoque non caecam speculationem habuit, sed insidias struens
Filios suos devorabat.

Quamobrem Nonnus eumdem Saturnum vocat «suorum devoratorem puerorum,» ἐῶν θοινήτορα παίδων (Nonn., lib. XXI; Dionys., car. 249) .

Unum his nobis adjicere liceat Tatianum, qui ejusdem non solum Saturni, sed aliorum quoque exemplis, ethnicos anthropophagiae, cujus Christianos falso insimulabant, hisce verbis arguit: «Apud nos, inquit, non invenitur anthropophagia: falsi testes, hoc crimine contra nos conficto, deprehensi estis. Apud vos autem Pelops deorum epulis apponitur, et amatus Neptuno puer, et Saturnus filios, et Jupiter Metim 0491B devorat.» Παρ᾽ ἡμῖν οὐκ ἔστιν ἀνθρωποφαγία, ψευδομάρτυρες οἱ ἐπιτηδευόμενοι γεγόνατε. παρ᾽ ὑμῖν δὲ ὁ Πέλοψ δεῖπνον τῶν θεῶν γίνεται, καὶ Ποσειδῶνος ἐρώμενος, καὶ Κρόνος τοὺς υἱοὺς ἀναλίσκει, καὶ ὁ Ζεὺς τὸν Μῆτιν καταπίνει (Tatian. Orat. contra Graec. pag. 162) .

Carthaginenses autem Saturno filiorum suorum voratori gratificari cupientes, ei suos, uti recte ait Minucius noster, filios sacrificabant. Plato siquidem etsi palam negaverit homines hoc barbaro more a popularibus suis fuisse revera mactatos, ibidem nihilominus adjecit: «Contra vero Carthaginenses id solent; quippe quod ipsis sanctum, atque legitimum, Καρχηδόνιοι δὲ θύουσιν, ὡς ὅσιον, καὶ νόμιμον αὐτοῖς. Illud autem apud ipsos solemne est ut ipsorum nonnulli filios suos Saturno sacrificent . . . . Sed 0491C etiam ii Graeci, qui in Lycia habitant, et ex Athamante oriundi, aequales hostias sacrificant» (Plato, tom. II lib. Polit. pag. 315) .

Apud Eusebium quoque haec leguntur Diodori Siculi de Carthaginensibus, ab Agathocle Siciliae tyranno obsessis, verba: «Iratum sibi Saturnum esse hac de causa dubitabant, quod cum ipsi antea liberorum suorum florem immolarent, deinceps nonnisi pueros quosdam, furtim coemptos, atque abs se educatos, ad sacrificium submitterent. Itaque hac de re quaestione habita, nonnullos ex eis, qui sacro ac solemni ritu caesi erant, supposititios fuisse repererunt. Quae cum secum ipsi reputarent, hostiumque castra moenibus suis imminere cernerent, magna illis injecta religio est, quasi patrios deorum 0491D honores sustulissent. Atque hunc errorem ut mature procurarent, primum quidem eximios, communibusque lectos suffragiis, adolescentes omnino ducentos publice immolarunt. Deinde vero alii praeterea, qui violatae religionis vulgo suspecti essent, ultro sese ac sponte obtulerunt, trecentis haud pauciores» (Euseb. lib. IV Praepar. Evang. cap. 16, pag. 161) . Haec autem desumpta sunt ex vicesimo Bibliothecae ejusdem Diodori libro, illiusque, et Eusebii graeca verba inter se conferre poteris. Alio autem Diodorus in libro de Imilcare dixerat: «Diis supplicationes ritu patriae instituens, τῷ μὲν Κρόνῳ παῖδα σφαγιάσας τῷ δὲ Ποσειδῶνι πλῆθος ἱερέων καταποντίσας, puerum Saturno mactat, et Neptuno turbam Sacerdotum in 0492A mare demergit» (Diodor. Biblioth. lib. XX, pag. 739 et seqq. Idem lib. XIII, pag. 377) . Quid vero, quod Plutarchus narrat Gelonem cum victis a se magno praelio Carthaginensibus, pacemque petentibus, ea tantum conditione illam confecisse, ut Saturno filios suos amplius non immolarent. Huc accedit quod a Dionysio Halicarnasseo scriptum legimus: «Fertur veteres Saturnum placare solitos humanis victimis, sicut Carthaginenses, dum stetit eorum urbs, et idem nunc quoque fit apud Gallos, aliasque gentes Occidenti proximas» (Dionys. Halicar. lib. I, Antiquit. Roman. pag. 30) . Cui porro haec non sufficient, is legat adhuc Justinum martyrem, Origenem, Augustinum, qui testem suum Varronem citavit (Justin. Apolog. II, pag. 50; Origen. lib. V contr. 0492B Cels. pag. 249; Augustin. lib. VII. de Civit. cap. 19 et 26) .

Sed attende, quaeso, quid non possint homines, sola falsae pietatis umbra decepti? «A parentibus infantes,» inquit Minucius, «immolabantur, blanditiis et osculo comprimentes vagitum, ne flebilis hostia immoletur.» Praeeuntem vero ibi sequitur Tertullianum, qui uti jam annotavimus, dixerat: «Parentes offerebant filios suos, et libentes respondebant, et infantibus blandiebantur ne lacrymantes immolarentur» (Tertul. Apol. cap. 9) . At si tunc filiorum suorum vagitum et lacrymas, quomodo ipsi sua suspiria, gemitus et omnem paterni cordis sensum, illos occidendo, continere poterant? Ea tamen praepostera omnino fortitudine liberorum gemitus et lacrymas comprimebant, 0492C ne flebilis et lacrymans hostia, atque idcirco diis minime grata, mactaretur. Malum enimvero omen erat, si hostia repugnans, atque invita sacrificabatur. Testem si aliquem velis, audi Macrobium: «Observatum est à sacrificantibus, ut si hostia quae ad aras duceretur, fuisset vehementius reluctata, ostendissetque se invitam altaribus admoveri, amoveretur, quia invito Deo offerri eam putabant.» Sive ut ait Plinius; «nec aliena hostia deos placari, nec retrahente se aris» (Macrob. lib. III Saturnal. cap. 5; Plin. lib. VIII Natur. Hist. cap. 45, p. 221) . Quapropter infaustum, teste adhuc Ammiano Marcellino, existimaverunt, quod in Juliani Apostatae sacrificio decimus taurus, ruptis vinculis elapsus, aegre reductus est. (Ammian. Marcel. lib. XXIV, 0492D cap. 6, pag. 409.) Funestum etiam Pompeio portendere aliquid visa est «Ab ipsis,» sicut ait Valerius Maximus, «altaribus hostiarum fuga» (Valer. Max. lib. I, cap. 6, § 12) ; vel quemadmodum cecinit Lucanus:

Admotus superis, discussa fugit ab ara
Taurus, et Emathios praeceps se jecit in agros,
Nullaque funestis inventa est victima sacris. (Lucan., l VII, v. 156.)
At non his tantum exemplis Gentiles homicidii parricidiique convincebantur, sed aliis adhuc plurimis, quae a nobis excutienda sunt.