Caput III. Internis Basnagii Adversus Nostros Martyres Argumentis Generale Responsum Adhibetur.

I. Interna Basnagii adversus sanctos martyres argumenta.

II. Actorum potius compilatori fides deroganda esset, quam sanctorum martyrum orthodoxia in dubium revocanda.

III. Rationes adducuntur, quibus Actorum γνησιότης in controversiam vocari posset. Prima ratio ex quibusdam verbis exoticis quae in Perpetuam, a qua maxima eorum pars scripta perhibetur, minime quadrant.

0097C IV. Secunda ratio ex styli similitudine, quae unum et eumdem scriptorem refert, cum tamen a tribus diversis scripta fuisse dicantur.

V. Neque Tertulliani, neque synchroni scriptoris auctoritas impediret quo minus de Actorum fide dubitaremus, si aliquid reapse continerent quod catholicos martyres dedeceret.

I. Externa, ut vocant, argumenta duobus praecedentibus capitulis prosecuti sumus, interna sequentibus capitibus examinabimus. De his in hunc modum disserit eruditus Basnagius: «His argumentis,» externis scilicet,» insita praestant. Quippe eo se modo Perpetua gerit, quasi Spiritum Sanctum, veluti monile quoddam in arca inclusum sua haberet ad nutum, 0097D ejus illustrationibus quando vellet usura ad arbitrium. Audiantur verba ejus cap. I, 3: «Dixit mihi frater meus: Domina soror, jam in magna dignitate es; et tanta, ut postules visionem, et ostendatur tibi an passio sit, an commeatus. Et ego quae me sciebam fabulari cum Domino cujus beneficia tanta experta eram, fidenter repromisi cujus beneficia tanta experta eram, fidenter repromisi ei dicens: Crastina die tibi renuntiabo.» Miram sane fiduciam et sola Montani familia dignam! Neque satis cum gravitate decentiaque oblata Perpetuae visa conjunguntur. Homo in habitu pastoris, «de caseo quod mulgebat, dedit Perpetuae quasi buccellam.» Hinc colligit sibi mortem imminere. Notabilius illud, quod cap. III, 2, Perpetua narrat: «Exivit quidam contra me Aegyptius foedus specie, 0098A cum adjutoribus suis pugnatarus mecum. Veniunt et ad me adolescentes decori adjutores et favitores mei: et expoliata sum, et facta sum masculus.» Procedit igitur cum Aegyptio ad pugnam Perpetua sexu mutato, victoriae pretium acceptura «ramum viridem, in quo erant mala aurea. Et petiit silentium, et dixit: Hic Aegyptius si hanc vicerit, occidet illam gladio; et si hunc vicerit, accipiet ramum istum. Et recessit. Et accessimus ad invicem, et coepimus mittere pugnos. Ille mihi pedes apprehendere quaerebat: ego autem illi calcibus faciem caedebam.» Haeccine sunt Spiritu Sancto digna? similiane prophetis obtulit unquam? Scilicet ea visa sunt, quibus sacrum Joelis accommodetur oraculum. Montani prorsus redolent officinam somnia ejusmodi, ecstasis ejus simillima, qua Tertullianus 0098B probat animam esse «aerii coloris, et formae per omnia humanae ».

II. His omnibus difficultatibus hoc primum adhibeo generale responsum, quod si quidem objecta Perpetuae visa aliquid reapse aut Spiritu Sancto, aut martyre indignum continerent, Actorum potius sinceritas, quam martyrum orthodoxia in dubium esset revocanda. Hac primum responsione usus est et sanctus Augustinus. Cum enim sibi Perpetuae visio inferius examinanda, qua fratrem suum Dinocratem in poenis, deinde in refrigerio vidit, objiceretur, hoc primum respondit quod «nec Scriptura ipsa canonica est, nec illa sic scripsit vel quicumque illud scripsit, etc.» Quibus verbis dubitare videtur, an reapse Perpetua revelationes suas in litteras miserit: adeoque 0098C non omnem actis et eorum editori fidem adhibere. Hic enim perspicue docet Perpetuam et Saturum, quae ad visiones et revelationes pertinent, suis ipsos manibus conscripsisse: «Haec, inquit, sub initium, ordinem totum martyrii sui jam hinc ipsa narrabit, sicut conscriptum manu sua, et suo sensu reliquit. Cum adhuc, inquit, cum persecutoribus essemus, et me pater avertere, etc.» Et infra: «Tum dixit mihi frater meus, etc.» Atque ita semper cum ipsa tum Saturus in propria persona loquuntur. Et cap. III, 2: «Hoc usque in pridie muneris egi: ipsius autem muneris actum, si quis voluerit, scribat.» Et mox cap. IV, 1: «Sed et Saturus benedictus hanc visionem suam edidit, quam ipse conscripsit.» Et infra, cap. V, 1: «Hae visiones insigniores ipsorum martyrum 0098D beatissimorum, quas ipsi conscripserunt.» Et tandem cap. V, 3, se ait Perpetuae mandatum exsequi, et quae postea, ipso praesertim die muneris facta sunt, sicut ipsa desideraverat, posterorum memoriae commendare. «Quoniam ergo permisit, et permittendo voluit Spiritus Sanctus ordinem ipsius muneris conscribi, etsi indigni ad supplementum tantae gloriae describendum; tamen quasi mandatum sanctissimae Perpetuae, imo fides commissum ejus exsequimur, etc.» Qui ergo rem toties ab auctore contestatam, atque inculcatam in dubium revocat, 0099A omnem profecto ejus dictis fidem non habet. Nullibi autem sanctus Augustinus in controversiam vocat: fueritne Perpetua Ecclesiae mulier, an sectae montanisticae; sed ubicumque illius meminit, meminit autem frequentissime, ut sanctissimam martyrem, et invictissimam celebrat. Unde ex Augustini sententia, Actorum potius fides, quam martyrum orthodoxia in dubium revocanda esset, si quidem in Actis aliquid occurreret quod aut Spiritum sanctum, aut veros Christi martyres dedeceret.

Et sane quot, licet antiqua, sanctorum martyrum aut apostolorum aut quorumlibet insignium virorum acta vel historiae, hoc potissimum argumento, aut in dubium revocantur, aut penitus exploduntur, et ad fabulas amandantur! Quot etiam antiqua monumenta, 0099B hoc eodem argumento, auctoribus quorum nomina praeferunt, abjudicantur! Ita qui Barnabae aut Clementis, aut Ignatii Epistolas inter supposititios foetus recensent, hac praesertim ratione nituntur, quod in eis apostolici viri doctrina, spiritus item apostolici vis et majestas desideretur. Hac etiam ferme una ratione ducuntur, qui Hermae visiones, quamvis antiquis adeo celebratas, ut pene in Scripturarum canonem relatae ab eis fuerint, exsibilant atque explodunt; quod nempe multa ipsorum judicio contineant Apostolorum discipulo non satis digna, et ab Apostolorum doctrina perquam aliena; neque, ut verbis utar Basnagii, satis cum gravitate decentiaque oblata Hermae visa conjungantur. Nemo tamen criticorum eo hactenus audaciae processit, 0099C ut ob naevos aliquos, aut errata, aut etiam noxia doctrinae capita, quae sibi in hisce, aut ejusmodi monumentis deprehendere videbatur, de illorum sana fide atque orthodoxia dubitaret, quibus ejusmodi opera Patres etiam antiquissimi tribuerunt. Maluerunt scilicet laudatis Patribus eripere quae illorum indigna spiritu judicarunt, quam de illorum pietate ac religione indignum aliquid statuere, et secundum eorum contestatam virtutem de libris aut tributis ipsis visionibus arbitrium facere, quam ob libros aut visiones eorum famam et honorem in discrimen adducere: neque ideo pravam de sanctis quibusdam viris opinionem animo imbiberunt, quod prava judicarent, quae illis scripta tribuebantur; sed quae prava judicabant iis tribui noluerunt, de quibus 0099D fas non erat pravam animo imbibere opinionem. Cum igitur nefas esset et summae temeritatis de Perpetuae et sociorum martyrum religione ac recta fide per tot ab eorum martyrio saecula, universalis Ecclesiae judicio et veterum Patrum unanimi consensione comprobata, controversiam movere. Si quid in eorum actis offendit Basnagius, quod in catholicos martyres ipsius judicio non quadret, id potius omne debuit ut adulterinum rejicere, quam de sanctis martyribus indignum aliquid constituere.

III. Neque profecto, si huic quam Augustinus aperuit, insistere orbitae voluisset, pro ea qua pollebat ingenii vi et critico acumine, Basnagio defuissent argumenta quibus hanc opinionem utcumque fulcire 0100A et plausibile efficerem potuisset. Primo enim non sibi quisquam facile persuaderet, mulierem africanam adeo fuisse graecis litteris addictam, ut ab iis in tam brevi scriptura saepius usurpandis, sibi nequiverit temperare. Haud me latet graeca esse quamplurima verba, quae in vulgarem etiam, et popularem latini sermonis usum transierunt: at non ejusmodi sunt quae a Perpetua in suis describendis visionibus usurpantur, imo fere inusitata, et quae in latinis scriptoribus vix, aut numquam occurrunt. Ita cap. I, 3, «Bene venisti, Tegnon.» Ubi Ruinartius admonet, quod τέκνον, etsi rarius, aliquando tamen filiam designat. Sed vellem latinum scriptorem protulisset, qui τέκνον pro filia scripserit. Cap. II, 3, «Ostensum est mihi hoc in oromate.» Et cap. III, 2, 0100B «video in oromate.» In quae loca haec annotat vir Cl. Lucas Holstenius: «Res exigit ut rescribatur horamate, nisi haec vox ita deformata in usu populari Afrorum erat. Est autem ὄραμα vox graeca sonans visum, sive visionem Usurpatur Actor. cap. XII, 9; latini scriptores ea rarius, usi sunt, tamen Aldhelmus, lib. de Virginitate, cap. 3, ubi de sancto Joanne evangelista loquitur, ait, eum «in Pathmo raptum in horomate,» ubi Meursius recte oramate substituit in Mantissa critica (sicque in Bibliotheca sanctorum Patrum editum reperio), frustra reprehendente Suvartio Analectorum lib. III, cap. 9, qui chroma ibi rescribendum, persuadere nequidquam conatur. Reperio etiam apud Alcuinum, lib. I de Vita sancti Willebrordi, capite 2, haec verba: «Mater, intempestae noctis quiete, coeleste in somnis vidit 0100C horama.» Quod ait vir doctissimus, latinos scriptores hac voce rarius esse usos, perspicuum est; sed quod indicare videtur eam in usu populari Afrorum fuisse, haud facile concesserim; cum neque in Tertulliano ejusdem aevi scriptore, quamquam exoticis ejusmodi ac praecipue graecis vocibus admodum delectetur et frequentissime de visionibus, ac revelationibus agat, occurrat; neque in supparibus scriptoribus, Cypriano et Pontio diacono, quamquam et ipsi varias subinde visiones referant; neque item in Optato Milevitano, Augustino, Fulgentio, ac Victore Vitensi, quamvis non adeo castigata locutione, et a populari usu remotissima, utantur. Eodem capite III, 2, vox alia graecae significationis occurrit: «Aegyptium video in afa volutantem.» « Afa» inquit in hunc locum 0100D laudatus Holstenius, «pulvis est, graeca significatione: est enim graecum nomen, ἁφὴ, latine scriptum. Solebant autem pugiles certaturi inspergere uncta corpora pulvere, vel in eo humi jacente se volutare. Ovid., Metamorphos. 9, de duobus palestritis invicem sibi pulverem ad istum usum ministrantibus:

Ille cavis hausto spargit me pulvere palmis
Inque vicem fulvae jactu flavescit arenae.

«Quam arenam, unde flavescebant hic modo pugilum corpora, Martialis lib. VII, Epigram. 66, vocat Haphen hoc versu:

Et flavescit Haphe. . . .»

Nescio tamen, an praeter Martialem apud alium latinum 0101A scriptorem reperiatur; et poeta forsitan metri causa hanc vocem usurpavit. Capite item II, 3, graecum aliud paulo post nomen legitur: «Et inter me et illum grande erat diadema.» De hac etiam voce haec habet Holstenius in notis: «Non dissimulo, si suscipioni esset indulgendum, videri non sine fundamento reponi posse diastema pro diadema. Nam diastematis vocem latinis eo saeculo frequentatam intelligere licet ex L. Frontino lib. de Agror. Qualit., ubi sic scribit: Si tres circuli pares fuerint, inter se aequali diastemate connexi. Et Hygenus de Limit. constit., «Quid quod nec illa ipsa regione solis conspectus recte potest deprehendi, nisi aequalibus ab ortu et occasu diastematibus, ferramentum ponatur.» Item: «terram punctum esse coeli et infra solem amplo 0101B diastemate spiritus sustineri.» De hac tamen viri doctissimi observatione, haec subjungit Petrus Possinus: «Quae notat hic Holstenius de conjectura qua rescribendum suspicatur diastema pro diadema videntur hanc exceptionem pati, quod loca illa quae citat Frontini et Hygeni agrimensorum parum certo persuadeant, sanctam Perpetuam usam hoc loco ista voce quae erat propria artis agrimensoriae, ac consequenter aliena ab usu vulgari, praesertim mulierum in Africa.» Itaque ex constanti ac diserta ms. codicis lectione vocem diadema retineri vult, et idem ferme quod Limbi nomen hoc loco significare. Sed quae in hanc mentem erudite atque subtiliter disserit, non ostendunt hanc fuisse eo tempore hujus vocis usitatam ac popularem notionem, sicut modo 0101C Limbi nominis apud scholasticos, adeoque melius ac diastema in africanam foeminam convenire. Licet enim Tertullianus, Perpetuae coaevus, et Carthaginis incola, et postea sanctus Augustinus, saepius abdita haec animarum receptacula nominarint, numquam ea tamen diademata nuncuparunt: quanquam ille, ut dictum est, exoticis et peregrinis, hic vero popularibus vocibus admodum delectarentur. Jam vero quis sibi facile persuadeat, mulierem ad martyrium festinantem, graecam affectasse eruditionem, aut inter carceris umbras et angustias, in brevi hoc commentario litteris consignando, de inusitatis vocibus excogitasse, et non magis eas quae in usu familiari habebantur, prout sponte sese ac statim ad mentem offerebant, usurpasse? Saturnus quoque graecas litteras amat, adeo ut 0101D in brevi scriptiuncula, qua visionem suam exponit, graecis nequierit vocibus abstinere: «Et audivimus vocem unitam dicentium, Agios, agios, agios, sine cessatione.»

IV. Secundo si Actorum editori fidem adhibemus, Acta non uno auctore constant, sed e trium scriptorum monumentis concinnata sunt, Perpetuae nimirum, Saturi, et eorumdem Actorum collectoris, qui et praefationem adjunxit, et quae ipso die muneris gesta sunt, in litteras misit. Verum si oculos propius admoveamus, eaque non oscitanter a nobis aut somniculose legantur, sed praesenti animo et ea qua par est attentione, unum statim eumdemque auctorem repraesentare videntur. Similia in omnibus verba, similes 0102A phrases, similes locutiones occurrunt; unus idemque stylus in omnibus deprehenditur. Auctor Epistolae Biturigibus scriptae ad Henricum Valesium id opus Tertulliano attribuit. Quod ut probaret, collatis multis Actorum locis cum aliis Tertulliani operibus ostendit eumdem omnino stylum, easdem loquendi formulas, ac etiam saepius eadem verba in utrisque reperiri. Sed hae loquendi formulae, hae phrases, haec verba, hic demum quicumque sit Tertullianicus stylus, non in iis tantum quae de suo auctor se adjecisse fatetur, sed in iis etiam quae ut Perpetuae et Saturi verba exhibet animadvertitur. Basnagius tamen laudatum opus Tertulliano his argumentis abjudicat: quod Tertulliano nullus veterum ea tribuit. Quia etiam stylus illo Tertulliani 0102B humilior est nec paribus ignibus micat. Denique Acta Perpetuae laudat ipse Tertullianus suppresso suo nomine, quod edit, dum operum suorum meminit. In prima istarum ratione, et ultima non multum momenti inest. Ad primam enim responderi facile posset; primo argumentum esse negativum, quod propterea non admodum urget. Secundo, ideo non fuisse id operis inter Tertulliani Opera recensitum, quod Actorum potius collector quam auctor haberetur. Postremam quoque rationem facile esset eludere, dicendo imprimis quod Tertullianus Acta non citat, sed Perpetuae visionem memorat, quam aliunde accepisse poterat, quam ex Actis. Deinde cum librum scripsit de Anima, Acta forsitan nondum ediderat, sed ea apud se retinebat suo tempore publicanda. 0102C Plus itaque momenti in secunda ratione est. Non enim negari potest, Actorum humilius esse dicendi genus neque Tertulliani cothurno incedere. At non Perpetua solum et Saturus, sed ipse quoque Actorum editor humilius repit. Unde quemadmodum phrases aliquas et verba Tertulliani verbis ac phrasibus similia, non minus Saturus et Perpetua quam passionis eorum editor, habent: ita non minus iste humilius dicendi genus, quam Perpetua et Saturus consectatur. Et siquidem auctor epistolae propter aliquam similitudinem suspicatus est, an Actorum editor ipse fuerit Tertullianus: multo magis propter unum ferme eumdemque orationis characterem, suspicio esse poterit, annon Acta ex unius ejusdemque auctoris manu profecta sint.

Haec non eo dicta velim, quod ejusmodi conjecturis 0102D admodum deferam, aut quod Actorum γνησιότητα in suspicionem adducere in animo reapse habeam: sed ut ostenderem, quibus argumentis confirmari posset opinio ejus, qui sibi in Perpetuae visionibus ac revelationibus aliquid videretur offendere, quod aut Spiritum sanctum aut catholicae communionis martyrem dedeceret; ac propterea ea omnia vellet, ut Montanistarum commenta, et confictas ab otiosis ac superstitiosis hominibus fabulas repudiare. Quod certe minoris audaciae foret, quam sanctos ipsos martyres Catholicorum diptychis expungere et in Montanistarum censum referre.

V. Neque vero aut Tertulliani auctoritate, aut ipsa 0103A Actorum vetustate ab incoepto, si opus esset, prosequendaque hac via deterrerer. Non equidem Tertultulliani auctoritate: quamvis enim ea ad manus habuisse credatur, et pro genuinis atque indubiae fidei monumentis laudasse, de hoc tamen, ut dixi, non constat, cum ipsi commemoratam Perpetuae visionem aliunde potuerit accipere. Deinde, non multum in hacce controversia scriptoris hujus auctoritate deferendum est, cum nullius hisce in rebus criterii et judicii fuerit, ut qui sibi ab insanis, fanaticisque mulierculis turpissime imponi passus fuerit, et animam aerei coloris esse crediderit, et formae per omnia humanae, quod eam sibi quaedam e Montanistarum secta pseudo-prophetes, ejusmodi coloribus, et lineamentis praeditam renuntiaverit.

0103B Fuerint etiam ab auctore coaevo, ut fertur, et ipse in praefatione testatur, sanctorum martyrum Acta in litteras missa, et serae posteritati commendata: non inde tamen consequens esset, ea quae ad visiones pertinent, omnia esse avidis auribus, nulloque adhibito criterio excipienda. Quam facile est enim ut hisce in rebus et boni viri fallantur, et male feriati homines cum otio suo, tum aliorum credulitate abutantur! Auctor, ut vidimus, montanista, quae de Perpetuae et Saturi visionibus habet, omnia ad arbitrium confingere potuisset. Res in imis carceris latebris, et recessibus gestae narrantur. Quid Deo cum martyribus actum fuerit, ipse duntaxat Deus novit et martyres, qui jam excesserant. Quis ergo praestaret, ea quae Basnagio Montanistarum redolent officinam, 0103C esse, martyribus reapse tribuenda, et non magis explodenda ut otiosi hominis, vanissimaeque sectae addicti deliramenta? Quo id proclivius de homine montanista in animum induceremus, faceret exemplum auctoris donatistae qui Marculi perditae hujus et schismaticae factionis pseudomartyris Acta litterarum monumentis commendavit. Quamvis enim scriptor et ipse coaevus fuerit, quanta sunt tamen quae mira licentia commentus est, et multo majore impudentia lectoribus in illis Actis obtrudit! Quas enim refert hujus hypocritae revelationes, catholico martyre haud prorsus indignas, quis non ut audacissimi capitis commenta repudiet? Qua ergo libertate auctori donatistae in his quae de Marculi visionibus narrat, fidem abrogamus, quod haeretico homini non conveniant; 0103D eadem erga scriptorem montanistam, uti possemus, si quas refert Perpetuae et Saturi visiones in catholicos martyres non quadrarent.

Nollem equidem negare, Saturum et Perpetuam coelestibus inclaruisse revelationibus: sed an illae ipsae sint, quas scriptor montanista publici juris fecit, merito quispiam, si opus esset, in controversiam vocaret. Quidam eorum qui adversus Ignatianas epistolas calamum exeruerunt, aliquas a sancto martyre conscriptas fuisse litteras non inficiantur. Quin et ultro admittunt, eas a Polycarpo fuisse collectas, earumque συναγωγὴν suae sanctum episcopum ad Philippenses epistolae subjunxisse: sed quas modo habemus vel ab Ignatio scriptas, vel a Polycarpo 0104A editas fuisse, non admittunt, quod multa ipsorum judicio contineant, quae fieri non potest ut epistolae vere ab Ignatio scriptae habuerint. Hac responsione Dallaeus Polycarpiani testimonii vim elevare conatur, qui etiam ab impostore confictas, genuinis Ignatii et a Polycarpo laudatis epistolis similes aliqua re fuisse largitur. Basnagius, qui sancto Ignatio, quae modo sub ejus nomine circumferuntur, non secus ac Dallaeus, abjudicat, quod multa contineant quae fieri non potest, ut epistolae vere ab Ignatio scriptae habuerint: cur non eidem, ubi de Perpetuae revelationibus agebatur, orbitae institit? An non minoris temeritatis fuisset, admittere quidem fuisse Perpetuam coelestibus in carcere visionibus recreatam, sed easdem esse pernegare, quas editor montanista 0104B vulgavit, quod multa contineant quae fieri non potest ut immissae catholicis martyribus revelationes habuerint? Id, inquam, annon minoris temeritatis fuisset, quam montanismi catholicos martyres reos agere? Largiri etiam facile potuisset, quas ab impostore confictas existimaret Perpetuae et Saturi visiones, iisque in ore famae tunc versabantur, similes aliqua re fuisse, sed non easdem omnino quod ejus emunctissimis naribus quae modo exstant, Montanistarum redoleant officinam.

Denique juxta hypothesim, quam in hoc capite persequor, quod montanismum reapse Perpetuae et Felicitatis Acta redoleant, illud etiam largiri quis facile posset, Perpetuam et Saturum suas in carcere scripsisse revelationes; sed cum casu quodam, antequam 0104C vulgarentur, in manus hominis Montani superstitionibus implicati venissent, eas illum ad arbitrium interpolasse, et quibusdam in locis, ut magis libuit, figmentis haereticis inquinasse. In interpolatorem proinde, non autem in sanctos martyres, esse refundenda quae montanismum criticis peritioribus saperent.