Caput VII. Perpetuam Sociosque Martyres Prophetico Fuisse Spiritu Afflatos, Ex Vaticiniorum Eventis, Et Miraculis Demonstratur. Eorum Doctrinam, Et Conversationem Fuisse A Montanistarum Dogmatis Et Institutis Perquam Alienas.

0152B I. Perpetuae revelationibus eventus in omnibus et ad amussim responderunt.

II. De miraculis quae in nostrorum martyrum Actis referuntur.

III. Non modo martyrum, sed aliorum quoque fidelium animas Perpetuam et Saturum in Paradiso vidisse.

IV. Cum catholicis martyribus communicasse.

V. Dinocratis animam in aeternam gloriam Perpetuae precibus fuisse translatam.

VI. Optatum episcopum in Actis memoratum catholicis praefuisse. Nullum id temporis fuisse Carthagine Montanistarum episcopum.

VII. Nostrorum martyrum in carcere victus communis et usitatus et a Montanistarum de jejunio legibus 0152C maxime abhorrens.

VIII. De catholicae Ecclesiae in suis alendis fovendisque confessoribus sollicitudine.

IX. Catholicos martyres paratum sibi fidelium pietate cibum, imo et delicias, neutiquam respuisse.

X. Disputationis ἀνακεφαλαίωσις.

I. Post mores prophetarum eorumque visionum fructus, ex quibus maximum semper in hisce controversiis praejudicium exstitit; ex oraculorum eventu prima prophetici Spiritus nascitur conjectura. Nam si affectu oracula careant, illico animum dubitatio subit, num prophetae mentem Spiritus Sanctus afflaverit, an potius aut maligni Spiritus seductio, aut humani sensus deceptio fuerit. Saepius memoratus Asterius Maximillae 0152D spiritum hoc potissimum argumento falsitatis convincit, quod non responderit vaticiniis effectus. Etenim cum illa post suum obitum bella et tumultus imminere praedixisset, diuturnam pacem cum imperium obtinuit tum christiana respublica. In eodem quoque libro, inquit Eusebius de Asterii adversus Montanistas lucubrationibus loquens «postquam 0153A nonnulla ad falsam illam Maximillae prophetiam convincendam interseruit, tum tempus ipsum quo haec scripta sunt designat, tum mulieris illius vaticinia commemorat, quibus bella et tumultus imminere praedixerat. Quorum quidem vaticiniorum falsitatem convincit his verbis: «Nonne, inquit, etiam hoc mendacium omnibus manifestum apparuit? Etenim ab obitu Maximillae usque in hunc diem plusquam tredecim anni jam elapsi sunt: nec tamen ullum aut particulare bellum, aut universale in terris fuit. Imo Christianis praecipua quadam misericordia pax stabilis et firma permansit.» Atque haec in secundo leguntur libro. Contra vero Ecclesia Smyrnensis Polycarpum , «doctorem apostolicum et propheticum fuisse,» inde demonstrat, quod «omne verbum, quod ex ore suo 0153B emisit, aut impletum esset, aut expectaretur implendum.» Eodem et nos argumento martyres nostros prophetico perfusos fuisse spiritu demonstrabimus. Siquidem quidquid eis revelatum est, et omne verbum quod ex ore suo emiserunt ἐτελειώθη, impletum est, quamquam ex eorum genere essent, quorum praenotio ad divinam tantum sapientiam pertinet, cujus modi sunt futura contingentia, ea praesertim quae ex libera ipsius Dei aut hominum voluntate dependent. Cum adhuc in incerto res versaretur an passio futura esset, an commeatus, passionem esse futuram Perpetua priore sua revelatione intellexit; et passio reapse secuta est. Nec solum passi sunt martyres; sed eo etiam ordine, quo illos Perpetua passuros esse praevidit: Saturum enim priorem scalam adscendere 0153C Perpetua conspexit; prior autem reipsa, ut passionis auctor observat, martyrium Saturus consummavit: «Saturus, qui et prior scalam adscenderat, prior reddidit spiritum. Nam et Perpetuam sustinebat.» Hilarianus procurator universos jam pronuntiaverat et damnarat ad bestias, cum altera, sancta eadem Perpetua, revelatione cognovit, se non ad bestias, ut ait, sed contra diabolum pugnaturam; id est, supremum sibi durissimumque certamen adversus bestias non fore; sed adversus diabolum quocum sibi visa fuerat in arena luctari. Res ut praevisa est, ita evenit: bestiis objecta, nullum ab eis dolorem experta est; sed acerbissimum sustinuit, cum a gladiatore inter costas puncta exululavit: cui postea jugulum praebens de diabolo triumphavit, qui eam fuerat gladiatoris opera 0153D adortus. Nunc illud quaero, an Basnagius hasce revelationes Perpetuam, ut in Actis dicitur, manu sua scripsisse concedat, an prorsus neget? Si enim a Perpetua scriptas fuisse non credit, quae causa est cur non in auctorem passionis, velut in impostorem, id omne rejiciat, quod ejus animum offendit? Non autem sanctos ipsos martyres ob ea, quae illis aliena fraude tributa sunt, criminetur. Si autem revelationes suas Perpetuam in litteras misisse concedit; cum eas rerum 0154A postea gestarum eventis confirmatas fuisse videat: quae causa est cur earum auctorem fuisse Spiritum sanctum in dubium revocet? Nec solum Perpetuam, sed caeteros quoque ejusdem agonis commilitones prophetico lumine fuisse collustratos, eodem argumento facile demonstratur. Quod enim unusquisque certaminis genus optaverat, et futurum esse forte praesenserat, consecutus est. Qua de re audiendus Actorum scriptor: «Sed qui dixerat: Petite, et accipietis; petentibus dedit eum exitum quem quisque desideraverat. Nam si quando inter se de martyrii sui voto sermocinabantur; Saturninus quidem omnibus bestiis velle se objici profitebatur: ut scilicet gloriosiorem gestaret coronam. Itaque in commissione spectaculi, ipse et Revocatus leopardum experti, 0154B etiam super pulpitum ab urso vexati sunt. Saturus autem nihil magis quam ursum abominabatur: sed uno morsu leopardi confici se jam praesumebat. Itaque cum aper subministraretur, venator potius qui illum aprum subministraverat, subfossus ab eadem bestia, post dies muneris obiit. Saturus solummodo tractus est. Et cum ad ursum substrictus esset in ponte, ursus de cavea prodire noluit. Itaque secundo Saturus illaesus revocatur.» Haec autem martyrum non qualiacumque fuisse vota, sed vota, ut ita dixerim, prophetica, quae non multo post subjungit, Saturi verba aperte demonstrant: «Item Saturus in alia porta militem Pudentem exhortabatur dicens: Adsum, certe sicut promisi et praedixi: nullam neque adhuc bestiam sensi; et nunc de toto corde credas. Ecce prodeo 0154C illo, et ab uno morsu leopardi consumor.» Vaticinio respondit eventus; ut enim passionis auctor subjungit: «Statim in fine spectaculi leopardo objectus, de uno morsu ejus tanto perfusus est sanguine, ut populus revertenti illi secundi baptismatis testimonium reclamaverit: Salvum lotum! salvum lotum! Plane utique salvus erat, qui hoc spectaculo inclaruerat.» Sed et quamvis nihil hic propheticum intervenisset; quis tamen ad miram illam erga martyres, et ad eorum vota suscipienda Dei providentiam animum advertens, non statim intelligit quam Deo placita fuerit eorum confessio, adeoque et eorum fides? Cum, ut ait Apostolus, sine fide impossibile sit placere Deo.

II. Est et aliud magni sane ponderis argumentum, ex quo prophetis maxima accedit auctoritas, et ex 0154D miraculis conficitur, quae vel per ipsos aut pro ipsis ipsa per se divina omnipotentia demonstravit. Haec autem, quibus nulla sunt martyrum Acta quae non abundent, nostris quoque martyribus non defuerunt, ut vel ex modo dictis jam constat. Non enim absque miraculo factum est, ut aper in Saturum immissus, in ipsum potius venatorem iras et impetum verteret: et quod ursus in eumdem incitatus de cavea prodire noluerit. Et est hic minus, quam ubi de visionibus agunt, de Actorum fide dubitandum, cum res in propatulo et in medio amphitheatro gestas referant, quas nemo illorum temporum scriptor, vel impudentissimus confingere ausus fuisset. Est et illud inter miracula computandum, quod a ferocissima vacca Perpetua 0155A cum vexaretur, adeo in exstasi fuerit, ut nullum doloris sensum experta sit. Unde quod jam evenerat, «non prius credidit, nisi quasdam notas vexationis in corpore et habitu suo recognovisset.» Est et hoc palam et in media arena et stupentibus omnibus gestum. Neque res tam mira, ne forte illam Basnagius in Montanismi suspicionem trahat, in aliis martyribus ab omni id genus suspicione liberis, exemplo vacat. Geminus omnino est huic Actorum nostrorum loco alter de beata Blandina in Epistola Lugdunensium, ubi narrant quomodo et ipsa «reticulo inclusa, tauro objecta est: a quo diu in altum jactata, nihil jam eorum quae fiebant, penitus sentiens, tum ob spem et comprehensionem eorum quae credebat bonorum, tum ob familiarem congressum, quem cum 0155B Christo in oratione habebat, tandem et ipsa victimae instar jugulata est. Adempti etiam in poenis doloris sensus insigne habemus exemplum in eadem Blandina, quae, ut est in laudata epistola Lugdunensium , «Instar generosi cujusdam athletae, in ipsa confessione vires atque onimos resumebat. Eratque ei refectio et quies, sensumque omnem praesentis doloris adimebat prolatio horum verborum: Christiana sum, et nihil apud nos mali geritur.» Non minus insigne illud quod de Theodoro in ecclesiasticis historiis memoriae proditum est. Jussu enim Salustii praetorio sub Juliano praefecti, diu et crudelissime tortus, laeto inter tormenta et sereno vultu illum psalmi versiculum iterabat: «Confundantur omnes, qui adorant sculptilia, et qui confidunt in simulacris suis.» «Hunc 0155C Theodorum,» inquit Rufinus, «ipsi nos postmodum apud Antiochiam vidimus, et cum requireremus ab eo si sensum doloris habuisset, ex integro dicebat: dolores se quidem parum sensisse; adstitisse autem quemdam juvenem, qui sudanti sibi linteo candidissimo et sudores extergeret, et aquam frigidam frequenter infunderet: et ita esse delectatum ut tunc moestior factus sit quando deponi de equuleo jussus est.» Denique sanctus Flavianus, cujus supra mentio non semel facta est, hanc ipse suam revelationem narrat : «Cum adhuc episcopus noster solus passus fuisset, ostensum est mihi hoc, quasi Cyprianum ipsum interrogarem, an pati ictus doleret; scilicet martyr futurus, de passionis tolerantia consulebam, qui mihi respondit, et dixit: Alia caro patitur, 0155D cum animus in coelo est. Nequaquam corpus hoc sentit, cum se Deo tota mens devovit. Quibus 0156A sancti Martyris verbis haec adjicit Actorum compilator: «O verba martyris martyrem cohortantis! Negavit esse in passionis ictu dolorem ut qui et ipse habebat occidi, animari constantius posset, quod nec parvum sensum doloris in passionis ictu timeret.» In coelo Perpetuae non minus quam Cypriani fuisse animum, cum bestiis objecta, et ab eis vexata, nullo doloris sensu affecta est, sanctus Augustinus sibi facile persuasit, qui hunc Actorum locum his verbis illustrat : «Ubi erat illa femina, quando ad asperrimam vaccam se pugnare non sensit, et quando futurum esset quod jam fuerat, inquisivit? Ubi erat? Quid videns ista non viderat? Quo fruens ista non senserat? quo amore alienata, quo spectaculo avocata, quo poculo inebriata, etc.,?»

0156B Inter miracula etiam referri debet immaturus Felicitatis partus. Quamvis enim feminam acerbum foetum emittere, miraculum absolute non sit; circumstantiae tamen cum quibus Felicitatis partus conjunctus fuit, ipsum ex speciali Dei providentia, et non secundum communes et ordinarias naturae leges exstitisse plane suadent. Nam statim post orationem quam martyres ad Deum fuderant ut partum acceleraret, «dolores eam invaserunt.» Qua de re audiendus laudatus idem sanctus Augustinus : «Denique editus est partus immaturo mense maturus. Actum est enim divinitus, ut non suo tempore onus uteri poneretur, ne suo tempore honor martyrii differretur. Actum est, inquam, divinitus, ut indebito die foetus ederetur dum tamen tanto comitatui debita 0156C Felicitas redderetur, etc.»

Denique sine miraculo factum non esse videtur, ut cum pater, ultra modum iratus, infantem Perpetuae reddere noluisset, ut apud illam, sicut antea, in carcere permaneret, et ab ea lactaretur, nullus aut ex lactis subtractione puerum, aut ex mammarum fervore matrem dolor invaderet: «Tunc quia consueverat a me infans mammas accipere et mecum in carcere manere, statim mitio ad patrem Pomponium Diaconum, postulans infantem; sed pater dare noluit, et quomodo Deus voluit, neque ille amplius mammas desideravit; neque mihi fervorem fecerunt, ne sollicitudine infantis, et dolore mammarum macerarer.» Quae sane omnia si quis pro veris miraculis habere nolit; illud saltem fateatur necesse est, specialem 0156D hinc ostendi divinae bonitatis erga suos martyres providentiam. De rerum autem gestarum fide, ipsa narrationis simplicitas quae potissimum in Perpetuae verbis elucet, dubitare non sinit.

III. Argumenta quae hactenus prosecuti sumus, generatim ostendunt, Perpetuae sociisque martyribus propheticum spiritum neutiquam defuisse: quae modo subjiciam aperte demonstrant, quam longissime a Montanistarum doctrinis et institutis sanctos eosdem martyres abfuisse. Montanistarum sententia fuit, ut ex Tertulliano saepius dictum est, solos ante diem judicii solemnis in coelum martyres recipi. Quam opinionem 0157A idem Tertullianus in libro de Anima, Perpetuae «fortissimae martyris» auctoritate confirmat; quae, inquit, «sub die passionis in revelatione gloriae Paradisi solos illic commartyres suos vidit.» Sed aut fallitur aperte Tertullianus, aut fallit: solos enim se in paradiso vidisse martyres Perpetua non dicit; quin oppositum clare et aperte testatur: «Et coepimus illic multos fratres cognoscere, sed et martyres.» Igitur non solos ibi commartyres, sed et confratres etiam eosque non paucos Perpetua, seu potius Saturus vidit: hanc enim revelationem Saturus accepit, et manu sua litteris consignavit. Cur autem specialem de martyribus mentionem faciant, ratio in promptu est. In ipso Paradisi limine quatuor martyres, paulo ante in eadem Severi persecutione consummatos, 0157B obvios habuerant, a quibus de caeteris cum requisissent, moniti sunt ab angelis ut prius introirent et Dominum salutarent: «Ibi invenimus Jocundum, et Saturninum, et Artaxium, qui eamdem persecutionem passi, vivi arserunt; et Quintum, qui et ipse martyr in carcere exierat; et quaerebamus ab illis ubi essent caeteri. Dixerunt autem nobis angeli: Venite prius, introite et salutate Dominum.» Quae ubi facta sunt, multos se fratres vidisse testantur, sed et nominatim martyres, quo scilicet desiderio suo factum fuisse satis apertius luculentiusque declarent. Quamvis mirum esse non debeat, si animus de martyrii candida laetus, et martyrio proximus, in martyrum praemium specialiter ac distincte loquatur. Ad quae enim afficitur animus, ea libenter recolit, et saepe ac 0157C frequenter usurpat.

IV. Est aliud quod in hac Saturi visione animadvertam, in quo non parum momenti inesse videtur, ad nostrorum martyrum orthodoxiam adversus Basnagium vindicandam. Vult enim ipse, nullam Montanistis cum Catholicis etiam martyribus consuetudinem intercessisse, sed omnem eorum communionem, ut quos ludibrio et contemptui habebant, et tamquam psychicos traducebant, esse aversatos. Si ita est, non Saturum modo, et Perpetuam sociosque martyres, sed et Jocundum, et Saturninum, et Artaxium, et Quintum, et caeteros martyres quos requirebant, et quorum postea gloriam viderunt, et in eadem Severi persecutione passi jam fuerant, montanismi reos agere debebimus. Nam Saturus et Perpetua 0157D suae tantum communionis martyres requisivissent. Quare aut praedictos omnes martyres de montanistarum grege fuisse dicemus, aut omnes pariter in catholicorum martyrum album referemus. Quis autem ob leves quosdam, quae Basnagio in mentem venerunt conjecturas, tot e Catholicorum dypticis expungi martyres et ex eis Montanistarum ditari laterculos, patienter, et aequo animo ferat?

V. Sed ut institutum superius argumentum prosequamur, et ex Perpetuae revelationibus, secus atque habebat Montanistarum doctrina, non solos in coelo fuisse martyres collocatos, luculentius demonstremus: in memoriam nobis ea sanctae martyris visio reducenda est, qua fratrem Dinocratem intellexit, translatum 0158A esse de poena. Locum enim et gloriam ad quae fuerat translatus, iis Perpetua verbis describit quibus aperte significatur, in eumdem locum et gloriam ipsum fuisse receptum, in quibus postea martyres Saturus vidit, ut ex utriusque visionis collatione manifeste liquet. Sic enim de sua visione Perpetua: «Video locum illum, quem videram tenebrosum, esse lucidum, et Dinocratem mundo corpore, bene vestitum, refrigerantem. Et ubi erat vulnus, video cicatricem, et piscinam illam quam retro videram, submisso margine usque ad umbilicum pueri; et aquam de ea trahebat sine cessatione, et super margine phiala erat plena aqua; et accessit Dinocrates, et de ea bibere coepit, quae phiala non deficiebat. Et satiatus abscessit de aqua, ludere more infantium 0158B gaudens.» Iis omnino consona sunt, quae postea Saturus vidit: «Et vidimus, inquit, prope locum, cujus loci parietes tales erant quasi de luce aedificati et ante ostium loci illius quatuor angeli stabant, qui introeuntes vestierunt stolas candidas. Et nos vestiti introivimus et vidimus lucem immensam, etc. Et dixerunt nobis seniores: Ite et ludite. Et dixi: Perpetua, habes quod vis. Et dixit mihi: Deo gratias, ut quomodo in carne hilaris fui, hilarior sum et hic modo.» Et infra: «Et dum loquimur cum eis, dixerunt illis angeli: Sinite illos refrigerent . . . . . Universi odore inenarrabili alebamur, qui nos satiabat.» Quam bene sibi concinunt Perpetuae de Dinocratis et Saturi de martyrum gloria revelationes! Locum in quo Dinocratem Perpetua vidit, lucidus erat; loci illius 0158C in quo martyres Saturus vidi, parietes tales erant quasi de luce aedificati. Dinocrates mundo corpore erat et bene vestitus; martyres angeli stolis candidis induerunt. Dinocrates satiatus, infantium more ludebat; Perpetuam et Saturum seniores, ut luderent, hortabantur. Dinocratem Perpetua se refrigerantem adspexit; de Perpetua et Saturo angeli: «Sinite illos, inquiunt, refrigerent.» De aqua Dinocrates sine cessatione bibebat, eoque potu veluti inebriabatur; Perpetua et Saturus odore inenarrabili alebantur, qui eos mirifice satiabat. Quis neget, sub adeo consonis symbolis et figuris, eamdem fuisse gloriam repraesentatam? Quis neget, aquam, ad quam primum Dinocrates anhelabat, quam postea sine cessatione bibebat, qua satiabatur, quae numquam ei 0158D deficiebat, perennem illum aeternae vitae fontem adumbrasse, et voluptatis torrentem, de quo olim propheta cecinit : «Inebriabuntur ab ubertate domus tuae, et torrente voluptatis tuae potabis eos; quoniam apud te est fons vitae, et in lumine tuo videbimus lumen?» Quibus utique verbis non aliam quam coelestem, id est beatae aeternitatis et clarae Dei visionis gloriam, felicitatemque descripsit. Cum itaque martyr Dinocrates non obierit, falsum omnino est, quod ait Tertullianus, solos Perpetuam in paradiso martyres vidisse: falsum, quod ait Basnagius, Perpetuam ex Montanistarum opinione, omnes extra Paradisum in loco tenebroso, praeter martyrum, 0159A animas collocasse: et falsum denique erit, Perpetuam eosque martyres qui se mortis socios ipsi addidere, e schola processisse Montanistarum, eorumque imbutos fuisse dogmatibus et disciplina.

VI. Ex eadem Saturi visione alia mihi nascitur conjectura, qua facile suadeam Perpetuam sociosque martyres a Montanistarum communione fuisse perquam alienos, sed in Ecclesiae catholicae pace atque unitate et vitam duxisse, et gloriosum pro Christo sanguinem effudisse: «Et exivimus, inquit Saturus, et vidimus ante fores Optatum episcopum ad dexteram, et Aspasium presbyterum doctorem ad sinistram, separatos et tristes, et miserunt se ad pedes nobis, et dixerunt nobis: Componite inter nos, quia existis et sic nos relinquitis. Et diximus illis: Non tu es papa noster, 0159B et tu presbyter? ut quid vos ad pedes nostros mittatis? Et misimus nos, et complexi illos sumus . . . . . . Et dum loquimur cum eis, dixerunt illis angeli: Sinite illos refrigerent; et si quas habetis inter vos dissensiones, dimittite vobis invicem; et conturbaverunt eos. Et dixerunt Optato: Corrige plebem tuam, quia sic ad te conveniunt quasi de circo redeuntes, et de factionibus certantes.» Optatum istum carthaginensium Montanistarum episcopum, et Aspasium ejusdem sectae presbyterum Basnagius facit, et alterutrum existimat nostrorum martyrum Acta concinnasse. Contra eruditissimus Pagius ex subministrata sibi a cl. abbate Ludovico de Four observatione docet, Carthaginensium, utique Catholicorum, Optatum fuisse episcopum, et Agrippini 0159C successorem et ex hisce Actis supplendum eorumdem episcoporum Laterculum apud Schelstratium in dissert. de ecclesia Africana. Hanc opinionem sequendam omnino existimo, eamque inde confirmo, quod nullus tunc fuisse videatur Carthagine Montanistarum episcopus. Nullius profecto in suis libris umquam meminit Tertullianus, quin nullum tum fuisse, pluribus in locis manifestissime indicat. Id enim evidentissime mihi colligere videor ex iis omnibus locis, in quibus traditionum auctoritatem adversus haereticos urget. Vult enim Christum doctrinam suam Apostolis communicasse: Apostolos viris apostolicis quos per singulas civitates episcopos constituerunt; hos vero suis successoribus, id est iis qui deinceps viris apostolicis ordinatione legitima successerunt. 0159D Statuit, eas duntaxat ecclesias, pro veris, et apostolicis existimandas, quae in suis fastis digerendis episcoporum catalogum ad aliquem vel ex Apostolis perduxerint, vel ex apostolicis viris qui tamen cum Apostolis perseveraverit; aut si serius fuerint institutae. traducem fidei ab apostolicis ecclesiis acceperint, et ab earum deinceps communione nunquam exciderint, cujusmodi erant ecclesiae Africanae quae ad Romauam Ecclesiam suam originem referebant. Urget haereticos, ut suarum ecclesiarum origines edant et episcoporum catologum, aut ad Apostolos perducant, vel ad apostolicos viros, vel primum sibi episcopum ab ecclesiis apostolicis datum, una cum fidei semine, ostendant. Ita adversus haereticos argumentatur, 0160A tum libro de Praescriptionibus , tum libro quarto contra Marcionem, ubi Marcionitas his inter caetera verbis lacessit : «Habet plane et illud ecclesias, sed suas, tam posteras, quam adulteras, quarum si censum requiras, facilius apostaticum invenies, quam apostolicum, Marcione scilicet conditore, vel aliquo de Marcionis examine. Faciunt favos et vespae, faciunt ecclesias et Marcionitae.» Hoc utique argumento nunquam Tertullianus fuisset usus, si unum episcopum, a catholico episcopo separatum, Montanistae carthaginenses id temporis habuissent; cum nihil proclivius fuisset et facilius, quam illud in suum regerere auctorem, et Montanistas urgere, ut suorum episcoporum catalogum ederent, num forte originem suam vel Apostolis, vel apostolicis viris, aut 0160B saltem apostolicis ecclesiis deberent, an potius Montano, vel alicui de Montani examine. At Tertullianus, ut supra ostendimus, non se adhuc putabat ab apostolicarum ecclesiarum communione praecisum, et ex Catholicis, et Montanistis unum conflari arbitrabatur ecclesiae corpus: quod in adversis membris diversis institutionibus regeretur; nec disciplinarum varietatem, salva fidei regula, ecclesiarum laedere unitatem; unde illa ejus vox de apostolicis ecclesiis loquentis: «Una Ecclesia sumus .» Sed quomodo una Ecclesia, si cathedram adversus cathedram erexissent, et episcopum adversus episcopum constituissent?

Verum quemadmodum Tertullianus, ubi contra haereticos disputat, episcoporum ordinem extollit; ita in 0160C libris adversus Catholicos deprimit, ac fere laicis peraequat: Adversus haereticos disputans, nullam sine episcopis apostolicis veram agnoscit Ecclesiam; qui tamen in libris adversus Catholicos Ecclesiam in tribus laicis constituit, ut libro de Exhort. Castit. «Ubi tres, Ecclesia est, licet laici.» Et libro de Fuga in Persecut. : «Non potes discurrere per singulos, sit tibi et in tribus Ecclesia.» Et lib. de Pudicit. : «Non Ecclesia numerus episcoporum.» Cogitanti mihi, cur adeo sibi, contraria in hisce libris effutiret, id unum ad animum occurrit. Cum catholici episcopi Montanistas a communione repellerent, neque ipsi alium suae sectae haberent episcopum, hoc ad solatium suum excogitasse, nullam esse jure divino clericorum in laicos potestatem, 0160D nullam, quae in causa necessitatis laicos constringeret. Ita enim fiebat ut laici communione a clericis segregati, ipsi sibi clerici essent, ipsi sacerdotes, ipsi et tinguerent et offerrent; nullaque proinde eos obligatio manebat, ut se, sacramentorum recipiendorum gratia, clericorum deinceps arbitrio permitterent: Nonne, inquit loco citato de Exhort Cast., «et laici sacerdotes sumus? Scriptum est: Regnum quoque nos et sacerdotes Deo et Patri 0161A suo fecit. Differentiam inter ordinem et plebem constituit Ecclesiae auctoritas et honor per ordinis consessum sanctificatus: adeo ubi ecclesiastici ordinis non est consessus, et offers, et tinguis, et sacerdos es tibi solus. Sed ubi tres, Ecclesia est, licet laici. Unusquisque enim sua fide vivit; nec est personarum acceptio apud Deum, etc. Igitur si habes jus sacerdotis in temetipso, ubi necesse est, habeas oportet etiam disciplinam sacerdotis, ubi necesse sit habere jus sacerdotis. Digamus tinguis? Digamus offers? Quanto magis laico digamo capitale est agere pro sacerdote, cum ipsi sacerdoti, digamo facto, conferatur agere sacerdotem?» Annon haec optima conjectura est, nullum tum fuisse Carthagine Montanistarum episcopum? Etenim si 0161B adversus haereticos episcopalis ordinis auctoritas urgenda est, Catholicorum indices proferuntur. Si pro Montanistis adversus Catholicos decertandum, episcoporum auctoritas contemnitur, et Ecclesia in tribus laicis constituitur. Optatus itaque episcopus, qui, in Actis nostrorum martyrum memoratur, perperam fuisse dicitur Montanistarum carthaginensium episcopus: sed catholicae communioni praefuit. Id quod etiam iis angelorum verbis confirmatur, quibus jubetur plebem suam corrigere, «quia sic, inquiunt, ad te conveniunt, quasi de circo redeuntes et de factionibus certantes.» Haec enim verba non in eum bene conveniunt, qui paucorum hominum sectae praeesset, qualis tunc erat in Africa Montanistarum: sed qui populum et multitudinem gubernaret, qua 0161C se merito Catholici, ut ex eodem Tertulliano discimus , efferebant. Jam vero hoc argumento liquere puto, Perpetuam et Saturum sociosque martyres catholicae communionis fuisse, non autem de grege Montanistarum: cum eorum catholicus episcopus curam gerat, ad eos accurrat, cum eis communicet, ad eorum se pedes mittat, sermones cum eis misceat, eorum denique opem imploret, et ipsi martyres suum expresse papam et episcopum appellent.

VII. Postremo pro sanctis martyribus conjectura nascitur, cum ex Ecclesiae sollicitudine, ut splendide in carcere sancti martyres et liberaliter tractarentur; tum ex facilitate qua exhibitum sibi refrigerium ipsi martyres admittebant, ab omni prorsus morositate alieni, quae in hypocritis et haereticis, iis praesertim 0161D qui se morum gravitate et disciplinae asperitate jactant, ut erant Montanistae, solet ut plurimum eminere. Actorum loca, quae huc pertinent, adnotanda sunt, cap. I, § 2: «Ibi tunc Tertius et Pomponius, benedicti diacones qui nobis ministrabant, constituerunt pretio ut paucis horis emissi, in meliorem locum carceris refrigeraremus» cap. III, § 1: «Deinde post paucos dies, Pudens miles Optio praepositus carceris, qui nos magni facere coepit, intelligens magnam virtutem esse in nobis, multos fratres ad nos admittebat, ut et nos et illi invicem refrigeraremus cap. V, § 3: «Cum a tribuno castigatius eo tractarentur, quia ex 0162A admonitionibus hominum vanissimorum verebatur, ne subtraherentur de carcere incantationibus aliquibus magicis, in faciem respondit Perpetua, et dixit: Quid utique non permittis refrigerare noxiis nobilissimis, Caesaris scilicet, et natali ejusdem pugnaturis? Aut non tua gloria est, si pinguiores illo producamur? Horruit et erubuit tribunus, et ita jussit illos humanius haberi, ut fratribus ejus et caeteris facultas fieret introeundi, et refrigerandi cum eis, jam et ipso Optione carceris credente.» Et cap. V, 4: «Pridie quoque cum illa coena ultima, quam liberam vocant, quantum in ipsis erat, non coenam liberam, sed agapen coenarent, etc.»

VIII. Quam haec consentanea sunt vetustissimae Ecclesiae catholicae disciplinae, quae maximam semper, 0162B et maternam erga confessores in vinculis constitutos ostendit sollicitudinem; tam aliena videntur ab asperrimis in speciem montanistarum institutis. Lucianus in epistola de morte Peregrini, veterum Christianorum erga fratres suos pro fide in vinculis positos, pietatis et caritatis officia, quamvis ea nefarie deridens, graphice tamen his verbis luculenterque describit : «Magistratus autem eorum etiam intus cum eo condormiebant, custodibus corruptis: Dein coenae variae introducebantur, et sacri eorum sermones dicebantur . . . . Aliqui etiam ex quibusdam Asiae civitatibus venerunt, e communi mittentibus Christianis, qui viro opem ferrent, ipsumque defenderent et consolarentur. Incredibilem autem quamdam celeritatem ostendunt, si quid tale publicum 0162C contingat. Illico enim nulli rei parcunt. Proinde Peregrino tunc multae pecuniae mittebantur, et non exiguum proventum hunc lucrifecit.» Sed Christianos hac de re disserentes audiamus. Sanctus Cyprianus pluribus epistolarum suarum locis veteris hujus Ecclesiae consuetudinis meminit, et in haec non minus quam in alia curae pastoralis officia sedulo ac solerter incubuit. Ita enim hac de re praecipit epistola quinta, quam e secessu scripsit ad Clerum: «Quantum autem ad sumptus suggerendos, sive illis qui gloriosa voce Deum confessi, in carcere sunt constituti, sive iis, qui pauperes et indigentes laborant, peto nihil desit; cum summa omnis quae redacta est, illic sit apud clericos distributa propter ejusmodi casus; ut haberent plures, 0162D unde ad necessitates et pressuras singulorum operari possint.» Is porro erat christianae plebis erga confessores affectus, ut non ei hac in parte stimulos addere, sed fratrum ad carceres concursum, ad fovendos scilicet atque refocillandos confessores, 0163A ex prudentiae legibus moderari opus esset. Unde statim subjungit: «Peto quoque, ad procurandam quietem, solertia et sollicitudo vestra non desinat; nam etsi fratres pro dilectione sua cupidi sunt ad conveniendum et visitandum confessores bonos, quos illustravit jam gloriosis initiis divina dignatio, tamen caute hoc, et non glomeratim, nec per multitudinem simul junctam puto esse faciendum; ne ex hoc ipso invidia concitetur, et introeundi aditus denegetur, et dum insatiabiles multum volumus, totum perdamus. Consulite ergo et providete, ut cum temperamento hoc agi tutius possit: ita ut presbyteri quoque, qui illic apud confessores offerunt, singuli cum singulis diaconis per vices alternent: quia et mutatio personarum, et vicissitudo convenientium 0163B minuit invidiam.» Et epistola 12, ad Pamelii numeros 37, de eodem argumento ita rursus scribit ad clerum: «Quamquam sciam vos, fratres charissimi, litteris meis frequenter admonitos esse ut gloriosa voce Dominum confessis, et in carcere constitutis omnis diligentia praebeatur; tamen identidem vobis incumbo, ne quid ad curam desit iis quibus ad gloriam nihil deest. Atque utinam loci, et gradus mei conditio permitteret, ut ipse nunc praesens esse possem: Promptus et libens solemni ministerio cuncta circa fortissimos fratres nostros dilectionis obsequia complerem: sed officium meum vestra diligentia repraesentet, et faciat omnia quae fieri oportet circa eos quos in talibus meritis fidei ac virtutis illustravit divina dignatio.» Et infra in 0163C eadem epistola, Tertulli in iis pietatis officiis diligentiam, atque sollicitudinem laudat: «Quamquam Tertullus, fidelissimus et devotissimus frater noster, pro caetera sollicitudine et cura sua, quam fratribus in omni obsequio operationis impertit, qui nec illic circa curam corporum deest, etc.» Ad diaconos haec cura specialiter pertinebat, ut non solum ex nostrorum martyrum Actis, sed etiam ex ejusdem Cypriani epistolis et ex Dionysii Alex. epistola ad Domitium et Didymum, ubi Eusebii Diaconi sedulitatem commendat, qui in martyres Alexandrinos eam curam impendit, quam erga martyres Carthaginienses Tertullus : «Eusebius, quem Deus jam inde ab initio roboravit, impulitque ut confessoribus in custodia positis ministeria strenue exhiberet; 0163D utque consummatorum ac beatorum martyrum cadavera non sine capitis sui periculo sepeliret.» Tertullianus antequam se ab Ecclesia omnino abalienasset, et abruptius adversus eam disputare coepisset, in libro ad Martyras ejusdem moris cum laude meminit: «Inter carnis alimenta, benedicti martyres designati, quae vobis et domina mater Ecclesia de uberibus suis et singuli fratres de opibus suis propriis in carcerem subministrant, capite 0164A educandum. Carnem enim saginari, et spiritum esurire non prodest.» Et infra, capite secundo: «Ipsam interim conversationem saeculi et carceris comparemus, si non plus in carcere spiritus acquirit, quam caro amittit; immo et quae justa sunt, caro non amittit per curam Ecclesiae, et agapen fratrum.» Sed postquam sese prorsus in disciplinam Montani tradidit, et acerbius atque inverecundius cum Catholicis gerere simultates coepit, tum Ecclesiae erga confessores charitatem longe quam Lucianus invidiosius traduxit; tum quae Christianis observanda foret in vinculis ex Montanistarum legibus et institutis victus et disciplinae severitas, his in libro de Jejuniis verbis exposuit : «Plane vestrum est, in carceribus popinas exhibere martyribus incertis, ne consuetudinem quaerant ne 0164B taedeat vitae, ne nova abstinentiae disciplina scandalizentur, cum nec ille Pristinus vester non christianus martyr attigeret, quem et facultate custodiae liberae aliquandiu fartum omnibus balneis quasi baptismate melioribus, et omnibus luxuriae secessibus quasi Ecclesiae secretioribus, et omnibus vitae istius illecebris quasi aeternae dignioribus, hoc puto obligatum ne mori vellet: postremo ipso tribunalis de luce summa condito mero tamquam antidoto praemedicatum, ita enervastis, ut paucis singulis titillatus (hoc enim ebrietas sentiebat) quem Dominum confiteretur interroganti praesidi respondere non potuerit amplius: atque ita de hoc jam extortus, cum singultus et ructus solos haberet, in ipsa negatione digessit.» Haec Tert. de Catholicis, quae quamvis 0164C ad invidiam faciendam sint ultra modum exagerata, clare tamen ostendunt, fuisse catholicos martyres in vinculis, quoad per milites et custodes licebat, splendide ac liberaliter habitos. De Montanistarum vero duritia gravitateque haec antea praemiserat: «Ut ab Joanne Paracletus obmutuisset, ipsi nobis prophetae in hanc maxime caussam exstitissemus . . . indicentes omnem ταπεινοφρόνησιν cum carcer ediscendus, et fames ae sitis exercendae, et tam inediae quam anxii victus tolerantia usurpanda sit, ut in carcerem talis introeat christianus, qualis inde prodisset; non poenam illic passurus, sed disciplinam; nec saeculi tormenta, sed officia, eoque fidentior processurus ad certamen e custodia abusus nihil habens carnis, sic ut nec habeant tormenta materiam; cum sola 0164D et arida sit cute loricatus, et contra ungulas corneus, praemisso jam sanguinis succo, tamquam animae impedimentis, properante jam et ipsa, quae saepe jejunans, mortem de proximo norit.» Haec victus austeritas, quam hic Tertullianus ex Montanistarum disciplina describit, non hic solum in nostrorum martyrum Actis nullibi apparet; quin eos contra superius vidimus cibo potuque libere utentes, et cum castigatius tractarentur, Perpetuam audivimus his tribunum verbis objurgantem, eique sancta securitate dicentem: «Quid utique non permittis refrigerare noxiis nobilissimis, Caesaris scilicet, et 0165A aliquid et a nobis quod faciat ad Spiritum quoque natali ejusdem pugnaturis? aut non tua gloria est, si pinguiores illo producamur?» Quae certe verba, praeter excelsam animi securitatem et indolem, quam prae se ferunt, mentem etiam Perpetuae demonstrant a Montanistarum institutis omnino alienam, et aliis quam Tertullianus cogitationibus praeditam. Quid enim adeo contrarium quam Perpetuae et Tertulliani hac de re sensus et verba? Ille christianum vult ad certamen e custodia procedere, nihil habentem carnis, sola et arida cute loricatum, praemisso jam sanguinis succo, etc. Perpetua vero cum tribuno de victus tenuitate expostulat et, quamquam festive, ait tamen pinguiorem velle se in amphitheatrum produci. Ille Catholicos reprehendit, quod Pristino, 0165B ipso tribunalis die, lautius convivium paraverint. Perpetua vero, sociique martyres, pridie quam bestiis objicerentur, coenam quam liberam vocabant, et quae bestiariis lautissima parabatur, neutiquam respuerunt.

IX. In quo sane catholicorum martyrum consuetudinem secuti sunt, qui illatos sibi cibos cum gratiarum actione percipere consueverunt. Alcibiades, unus e martyribus Lugdunensibus, austerum vivendi genus, quod antequam pro fide comprehenderetur, sectatus fuerat, in carcere retinebat. Attalo autem per visionem ostensum est, non recte neque ordine facere Alcibiadem, quod duro illo et austero et singulari vitae genere uteretur. Testes hujus rei habemus longe gravissimos, Lugdunenses ipsos atque Viennenses in Encyclica de martyrio suorum, apud 0165C Eusebium, epistola : «Alcibiades quidam, uuus ex illorum martyrum numero, durum et squalidum vivendi genus sectabatur; nullumque omnino cibum admittens, solo pane et aqua ad id usque temporis vesci consueverat. Cumque in carcere positus eamdem vivendi rationem vellet retinere, Attalo post primum, quod in amphitheatro confecerat certamen, revelatum est, non recte neque ordine facere Alcibiadem, qui et creaturis Dei minime uteretur, et aliis exemplum scandali fieret. Paruit itaque Alcibiades, et cunctis deinceps cibis, promiscue uti coepit, gratias agens Deo. Neque enim divina gratia eos praesentia sua destituerat; sed consultorem habebant Spiritum sanctum.» Huic itaque eidem Spiritui nostri martyres morem gerentes, communem illum 0165D quem diximus, vulgaremque vitae modum, etiam in vinculis, usurparunt, ab ea vivendi ratione aperte diversum, quem suis Montanistae martyribus praescripserunt.

0166A X. Nunc vero, quamvis mihi jam videar, quae poterant in utramque partem de nostris martyribus disputari, in medium protulisse: sustine tamen, lector, ut te paulisper detineam, quoad omnia, prolixius forsitan disputata, sub unum veluti conspectum ponam; et utriusque opinionis Momenta, tam ejus videlicet quae sanctos martyres, uti montanistas traducit, quam ejus quae illorum patrocinium suscepit, pauca in verba conferam, utrorumque instituta comparatione. Sed prius nobis in memoriam revocare debemus, hanc unam esse ex illis controversiis, de quibus sententia tuto pronuntiari non potest, nisi ad singulas notas, et omnes circumstantias animum adverterimus, quae vel ex ipsa re in disputatione posita oriuntur, vel eam extrinsecus 0166B comitantur; de quibus sapientissima illa constituta regula est : quod si quidem omnes circumstantiae tales sunt, quales rarissime inveniuntur cum falsitate conjunctae, viri prudentis est morigerum se praebere, et assensum facile accommodare. Quod si e contra hae circumstantiae ejusmodi sunt quae saepissime adjunctam falsitatem habent, ratio exigit ut vel assensum nostrum inhibeamus, vel ut falsum judicemus quod narratur, cum nullatenus appareat illud verum esse, quamvis aliunde quin fieri potuerit absolute non repugnet, aut etiam reapse factum non esse, ea certitudine non constet, quam metaphysicam vocant, et qua mathematicae facultates gaudent. Hominis enim imprudentissimi et nullius judicii esset, ejusmodi evidentiam et certitudinem requirere in rebus 0166C contingentibus, et particularibus factis, quae in historiis narrantur, et hominum testimoniis, et fide humana nituntur.

His positis, argumenta Basnagii cum nostris argumentis, rationes cum rationibus conferamus. Aequi autem prudentisque lectoris erit ei causam adjudicare, cujus rationes rarissime, aut saltem rarius cum falsitate conjunctae sunt, quam quae ex adversa parte producuntur. Et quoniam cum externis tum internis argumentis utrinque pugnatum est: externorum cum externis, et internorum cum iis quae sunt ejusdem generis, collationem instituemus. Quod ad priora illa pertinet, sive externa, nullus equidem dubito, quin juxta regulam positam, et sapientum calculo comprobatam, nobis, seu potius sanctis martyribus, 0166D causa adjudicanda sit. Nam quae de nostrorum martyrum recta fide habemus externa testimonia, ejusmodi sunt, ut quamvis unum aut alterum fallere possit, aut aliquando etiam fefellerit, omnia tamen, non dicam rarissime, sed numquam omnino inveniuntur cum falsitate conjuncta. Neque enim martyris alicujus, aut confessoris afferri potest exemplum, quem Ecclesia in sanctorum album ea, qua Perpetuam sociosque martyres, celebritate, retulerit, qui deinde post quindecim ab ejus obitu saecula a recta fide repertus fuerit alienus. Quare prudentiam Basnagii desideramus, cum ad extenuandas propositi 0167A argumenti vires exempla indicat quorumdam haereticorum, quorum nomina in sua martyrologia quidam horumce operum concinnatores privato judicio retulerunt. Ad argumentum enim labefactandum, quod ex publico et universali, et per tot saecula numquam interrupto sanctorum cultu conficitur, haereticus aliquis in medium fuisset adducendus, cujus in Ecclesia cultus non minus fuerit quam nostrorum martyrum pervulgatus. Magnus Athanasius in epistola apologetica pro sancto Dionysio Alex. ad ejus orthodoxiam adversus Arianos vindicandam, hoc imprimis utitur argumento, quod magnum et evidentissimum existimat : «Magni certe argumenti est, in hoc illos vere non dicere, sed virum calumniari, quod nec ille umquam ab aliis episcopis deprehensae 0167B impietatis damnatus, episcopatu pulsus sit, ut illi e Clero ejecti sunt; neque haeresis propugnandae causa secesserit ab Ecclesia; sed in illa pie obdormierit, ejusque memoria hactenus cum patribus celebrata, et una in album relata sit. Si enim eadem, quae illi, sensisset, aut si scriptorum suorum rationem non reddidisset; minime dubium, quin eadem fuisset, qua illi, poena plectendus.» An hoc etiam Athanasii pro Dionysio argumentum frigida hac Basnagius responsione diluisset, quod haeretici episcopi aliquando in martyrologia, aut sacra diptyca irrepserint? Nae futile et prorsus indignum viro prudenti responsum! Quinimo exemplum statuendum fuisset in homine, in quem haec omnia simul orthodoxiae indicia convenerint, qui tamen post plurium ab ejus 0167C obitu saeculorum intervallum fuerit haereticus deprehensus. Sed hujusce rei nullum omnino exstat in ecclesiasticis monumentis exemplum. Quae vero Basnagio suppetunt ex Tertulliani auctoritate, et Actorum compilatore adversus Perpetuam sociosque martyres conjecturae ejusmodi sunt, quae falsitatem adjunctam non raro et manifestissime habent. Cum, ut ostendimus, Tertullianus et catholicos martyres saepissime laudaverit, et ad eorum communionem adspiraverit, et Novatiani denique, non minus quam Montanistae ab Ecclesia catholica extorres catholicorum Acta martyrum luci dederint, seraeque posteritati commendarint, etc.

Eadem est internorum argumentorum comparatio. Nostra enim ex sanctitate martyrum, ex eorum virtutibus, 0167D et miraculis, et vaticiniis, et ex prophetiarum exitu conficiuntur, quae simul omnia numquam omnino inveniuntur cum haeresi fuisse conjuncta. Quae vero apud Basnagium ex quarumdam visionum, ut ipsi videtur, inconcinnitate proficiscuntur, talia sunt quae ut multum, secundum se spectata, et in 0168A bonam possemus et in malam partem interpretari. Sed ubi inveniuntur cum sanctitate et simplicitate vitae, cum miraculis et vaticiniorum eventu conjuncta, ratio postulat ut ea in partem, quoad fieri poterit, optimam accipiamus. Et hinc argumentum exsistit, ex quo adversarius nulla, ut mihi videtur, ratione possit evadere. Aut enim iis quae de nostrorum martyrum virtutibus, prophetiis, et miraculis in Actis referuntur, fidem accommodat, aut potius abrogat. Si fidem habeat, in tuto profecto est sanctorum martyrum orthodoxia; cum eae virtutes, in quibus nihil fucatum, nihil adulterinum repertum est, nihil denique per simulationem et hypocrisim gestum, ea miracula, eae prophetiae, in haereticos martyres non conveniant; multo autem minus in Montanistas, 0168B quae in Actis habentur, ab eorum dogmatis, et disciplina, ut ostendimus, perquam aliena. Et tunc, ut dixi, ratio postulat, ut visiones et revelationes, quemadmodum et a nobis, et ante nos a divo Augustino et ab aliis veris doctissimis factum est, in optimam partem interpretemur. Sin autem iis quae de Perpetuae, Felicitatis sociorumque martyrum virtutibus, etc., referuntur, fidem Basnagius derogat, eadem ratione, et iis fidem abrogare debebit, quae in Actis ad visiones et revelationes martyrum pertinent. Nulla enim ratio patitur, ut Actis contra martyres credat, pro martyribus fidem non habeat. Praecipue cum longe proclivius sit existimare Actorum compilatorem in iis quae de visionibus narrat, esse mentitum, quam in iis quae de signis et miraculis habet: 0168C visionum enim, et revelationum solus Deus testis erat et martyres, qui jam fuerunt e vivorum numero immanitate carnificum exturbati; quae vero ad miracula pertinent, in aperto quaedam eorum, et in medio amphitheatro a scriptore coaevo gesta narrantur, ubi profecto in auctore contemporaneo ullus fraudis, et suscipionis locus esse non potest; facitque hic maxime, quod de id genus miraculis praeclare Dodwellus observat : Si ea scilicet pro historicae fidei captu, atque natura probari sibi velint athei, nihil prorsus esse quod hic desiderare possint, quominus hujusmodi narrationes videantur esse verissimae: «Imprimis enim non in angulis, inquit, aut paucis quibusdam consciis, quorum posset interesse, sed palam gesta, et in omnium conspectu 0168D narrant, tam inimicorum quam amicorum, quin potius inimicorum, qui locum in theatris praecipuum habebant. Ita factum non modo ut qui ea scripserint, ea certo possent cognoscere; sed et qui alia in sententia essent, ea facile possent certoque refellere. Deinde, talia fuisse haec gesta, ut plurimorum intererit, et quam maxime, ne lateret veritas, sed potius ut esset compertissima. Persecutorum intererat, ne haec vera crederentur, quibus gravissima forent crudelitatis infamia apud absentes, tam vivos quam etiam posteros, onerandi; quibus divino 0169A etiam suffragio damnati viderentur. Christianorum etiam maxime omnium intererat, siquidem fuissent falsa, ne vera crederentur, quibus tantos hujus vitae cruciatus tam nulla futurorum praemiorum mercede lucraturi. Non est itaque quod suspicemur contemptas has fuisse narrationes; sed vero omnem potius ab utrisque diligentiam in illis eruendis fore adhibendam.» Quod si Acta Perpetuae ab auctore coaevo collecta fuisse Basnagius negat, jam eo res recidit ut omnem non solum miraculis, sed etiam visionibus fidem derogemus, et ad externa argumenta controversia tota revocetur, in quibus vidimus quantum Perpetuae causa triumphet. Demus tamen paria esse quae in utramque partem momenta modo afferuntur, 0170A cum boni viri sit et aequi judicis dubia in meliorem potius partem quam in deteriorem interpretari, et nemo qua fruitur bonae famae et existimationis possessione, nisi malus certis indiciis et perspicuis argumentis demonstretur, exui debeat, nullo modo permittendum erat ut ea quae jam per quindecim saecula rectae fidei et sanctitatis existimatione gavisi sunt, ob leves quasdam conjecturas, Perpetua sociique martyres exuerentur. Quod quidem in causa fuit ut in hac controversia defensoris partes in me ultro susciperem, et hanc qualemcumque meam dissertationem in publicum emitterem, quae tota quanta est, utinam in Dei honorem et gloriam martyrum cedat!