VII. An Stephanus Excommunicatione Percusserit Rebaptizantes. An Severius Cum Viris Sanctis Se Gesserit.

27. Firmilianus Stephanum non modo «cum tot episcopis per totum mundum dissensisse» scribit, sed eum etiam inducit, veluti «pacem cum singulis vario discordiae genere rumpentem, modo cum Orientalibus, quod nec vos, inquit ad Cyprianum, latere 1268B credimus, modo vobiscum, qui in meridie estis (Apud Cyp. epist. 75, sub fin.) » Et paulo ante oratione ad Stephanum conversa sic ipsum alloquitur: «Peccatum vero quam magnum exagerasti, quando te a tot gregibus scidisti! Excidisti enim te ipsum . . . . Dum enim putas omnes a te abstinere posse, solum te ab omnibus abstinuisti.» Quibus verbis moti nonnulli, eos omnes sive in Oriente, sive in Africa, qui haereticos rebaptizandos censebant, a Stephano excommunicatos fuisse existimant: maxime cum is, Firmiliano eodem teste, sic episcopos ab Afris legatos repulisse dicatur, «ut eos nec ad sermonem saltem colloquii communis admitteret, immo etiam praeciperet fraternitati universae, ne quis eos in domum suam reciperet; ut venientibus non solum pax, sed etiam 1268C tectum et hospitium negaretur.»

28. Verum prius, quam hujusmodi opinioni assentiamus, salva sancto praesuli debita reverentia, observandum est, eum ita in hoc negotio se gessisse, ut suspicio in eum conveniat animi paulo vehementioris, qui nec modum tenere valeat, nec sermonem aequis accuratae veritatis legibus continere. Sic porro loquitur, quasi totus mundus cum ipso conspiret, ac minutissima portio Stephano haereat. Nec eum ad primum Ecclesiae praesulem, qui cum totius orbis episcopis apostolicam traditionem vendicabat, dicere pudet: «Tu haereticis omnibus pejor es.» Qui autem in his modum excessisse convincitur, eum pariter ad excedendum in eo quod de Afrorum legatis narrat, eodem animi impetu abreptum esse merito suspiceris. 1268D Homo exacerbatus facilis ac pronus est ad omnia, quae praeoccupatae menti faveant, vel ex uno rumore excipienda, quamvis rumorem saepius fallere, ac dum per multorum ora pervadit, res aliter quam actae sunt perferre experiamur. Sed Firmilianum in eo, quod de legatis Afrorum narrat, nihil a veritate alienum dixisse ponamus: nonne Stephano speciales quaedam et occultae accedere potuerunt rationes, quae ipsum cum legatis illis ita se gerere coegerint? Postea Hormisda inique cum Scythis monachis, qui unum de Trinitate crucifixum dici volebant, egisse nonnullis visus est, existimantibus eos, praedicationis hujus causa, ex urbe fuisse pulsos; cum non eam ob causam, sed ob seditiones, quas Romae excitabant, inde discedere jussi 1269A sint. Ita et Stephano metuendum erat, ne quid Romae moverent Afri, ac Cypriani, cujus magnum erat in urbe nomen, conciliorumque ejus auctoritate, necnon ratione humana abuterentur, ut apostolicae traditionis veritatem labefactarent. Jam Novatiani, teste Jubaiano apud Cyprianum, Catholicos ad se venientes rebaptizabant. Neque istud Cyprianus Jubaiano rescribens inficiari valuit. Dionysius quoque Alexandrinus apud Eusebium lib. VII, c. 8, tantum nefas ab haereticis illis committi, seque illos, eam ob causam, justa indignatione aversari testatur. Dum igitur Stephano haereticorum eorumdem, qui in Urbe praesertim grassabantur, novus ille furor aequo horrori erat, mirum non est illum communicare nullo pacto cum legatis voluisse, qui similem errorem praefracte tuebantur. 1269B Ipsi nimirum metuendum erat, ne si blandius cum eis ageret, errori eorum connivere atque inanes adversus illos minas jactasse videretur. Ita quidem cum illis egit, quomodo agi solet cum iis qui excommunicati censentur: sed interdum hujusmodi agendi ratio tantum est suspensae, non penitus sublatae communionis indicium. Nondum pro excommunicatis habebant Afri legatos Novatiani, quos Cyprianus Ep. I, ad Cornelium nº 1, Carthaginem venisse scribit, et cum postularent audiri, negata audientia, «a communione, inquit idem Cyprianus, eos nostra statim cohibendos esse censuimus.» Sic et ex eo, quod Stephanus Afrorum legatos audire noluit, et a communione eos sua statim cohibuit, non sequitur ut adversus Afros excommunicationis sententiam jam 1269C protulisse existimandus sit. Neque vero crediderim Cypriani ac sociorum nomina, si jam in sacris Ecclesiae Romanae diptychis obtinuissent, tunc temporis inde fuisse expuncta. Denique si veterum, qui vel Stephani aevo vel post vixerunt, testimoniis haereamus, Stephanus Afros aut Orientales non excommunicavit plane aut de Ecclesia ejecit, sed eos, si in sententia sua persisterent, excommunicaturum se tantum denuntiavit.

29. Nihil aliud per se sonat illud Cypriani ad Pompeianum de Stephano: «Haereticorum amicus, et inimicus Christianorum sacerdotes Dei veritatem Christi et unitatem Ecclesiae tuentes Abstinendos putat (Epist. LXXIV) .» Ibi quidem verbum abstinendos, de iis etiam qui abstenti fuissent, dici ac intelligi posse non inficior; 1269D sed de solis excommunicationis minis reipsa intelligendum esse persuadet, quod Dionysius Alexandrinus ad Xystum Stephani successorem scribit: «Antea quidem litteras scripserat ( Stephanus) de Heleno et de Firmiliano ac de omnibus per Ciliciam et Cappadociam cunctasque finitimas provincias constitutis, sese ob eamdem causam ab illorum communione discessurum (οὐδὲ ἐκείνοις κοινωνήσων) quod haereticos rebaptizarent.» Tantum igitur interminatus erat Stephanus, ne Firmilianus ac socii haereticos rebaptizarent, alioquin se ab ipsorum communione discessurum; adeoque nondum ab illa discesserat. Haec autem scribebat Dionysius post mortem ejus: unde sequitur ut quod minatus erat Stephanus, re minime 1270A peregerit, aut id certe Dionysio ignotum fuerit. Eidem loquendi modo insistens Augustinus ait, «Cum ergo Stephanus non solum non rebaptizaret haereticos, verum etiam hoc facientes, vel ut fieret decernentes, Excommunicandos esse censeret, sicut aliorum episcoporum et ipsius Cypriani litterae ostendunt; tamen cum eo Cyprianus in unitatis pace permansit (lib. de un. Bapt. cont. Petl. nº 23) .» Alter Afer, saeculi sexti scriptor celeberrimus, id quod ea de re traditum acceperat; memoriae mandavit his verbis: «Beatus quoque Stephanus praesul apostolicae Sedis, cum S. Cyprianum atque alios Afros episcopos de baptizandis omnibus haereticis decrevisse cognosceret, quamvis, ut dictum est, nullo interposito anathemate, neque adversus ulla concilii generalis antiquiora decreta, 1270B aut conniventes haereticis talem sententiam protulissent, continuo ei denuntiavit, quod si qui hoc auderent, ab Ecclesia pellerentur ( Facund. cont. Mocian.).» Ita loquens Facundus nihil, opinor, clarius afferre potuit, quo rebaptizantibus haereticos tantum a Stephano intentas esse doceret excommunicationis minas.

30. Neque minus aperte idem scriptor, quam aequa sibi videretur Stephani adversus Cyprianum censura declaravit, ubi ait: «Si nemo sapiens Ecclesiam credit haereticam, quia doctrinam B. Cypriani Carthaginensis episcopi et martyris laudat, cum ille non solum privatim, ut ei visum est, verum etiam congregato concilio definierit, ut omnis haereticus ad Ecclesiam veniens baptizetur, et propter hoc culpatus 1270C ab Stephano antistite Romano restiterit, suamque sententiam scribens ad Pompeium quanta potuit humana argumentatione defenderit, injuriose tractans eumdem B. Stephanum, a quo fuerat Jure Culpatus (lib. X, c. 3) . Idem vero Cyprianus, qui jure a Stephano culpatus in eo fuit, quod ab opinione, quae traditioni adversabatur, sese divelli non sinebat, ob id Augustini meruit laudes, quod cum Stephano in unitatis pace permansit. Nempe in eo ipso, inquit ille Doctor, in quo aliter sapuit, collegas diversa sentientes nec judicandos, nec a jure communionis amovendos esse decrevit (Aug. epist. al. 48, nunc 93, nº 36) .» Haereticos ad Ecclesiam venientes baptizandos esse constituit quidem; sed, ut supra observavit Facundus, nullo interposito anathemate adversus eos qui 1270D eosdem non baptizandos censebant. Quocirca Hieronymus Hilarii diaconi discipulos, qui Cypriani scriptis abutebantur, istud monet: «Sciant illum haec non cum anathemate eorum, qui se sequi noluerant, edidisse, siquidem in communione eorum permansit, qui sententiae suae contraierant (Sub fin. dial. cont. Lucif.) .» Ipse Cyprianus constantissimum pro unitatis pace studium suum Epist. LXXIII, ad Jubaianum significat his verbis: «Haec tibi breviter pro nostra mediocritate rescripsimus, frater charissime, nemini praescribentes aut praejudicantes, quominus unusquisque episcoporum quod putat faciat, habens arbitrii sui libertatem. Nos, quantum in nobis est, propter haereticos cum collegis et coepiscopis nostris non 1271A contendimus, cum quibus divinam concordiam et dominicam pacem tenemus.» Similia repetit et ad calcem Epistolae LXXVI, ad Magnum. Eumdem etiam in superiori Epistola II, quam de concilio cum caeteris collegis ad Stephanum conscripsit, id ipsum audivimus testantem. Denique et in celebri concilio Cartaginensi III, sic ad collegas praefatur: «Superest ut de hac ipsa re quid sentiamus proferamus, neminem judicantes aut a jure communionis aliquem, si diversum senserit, amoventes.» Cyprianus quippe, ut Augustinus observavit, «quaestionis ipsius difficultate permotus, et sanctis charitatis visceribus largissime praeditus, in unitate cum eis manendum, qui diversa sentirent constituerat. Nec dubium quin difficultatem illam pareret atque augeret consuetudinis, quam in 1271B Ecclesia obtinuisse, et in plerisque provinciis adhuc obtinere noverat, apud suos non ita pridem mutata conscientia. Ne igitur majores suos ac totam pene Ecclesiam damnare videretur, episcoporum unicuique permisit sentire vel agere quod melius judicaret; adeoque istam quaestionem ad meram disciplinam pertinere existimavit.

31. Inde saltem consequens esse nonnullis videbitur, ut si merito laudatus est Cyprianus, quod unicuique liberum permittens sententiae suae arbitrium, neminem a communione sua removendum duxerit; jure culpandus sit Stephanus, quod omnes a se dissentientes ab Ecclesia pellendos esse definierit. Istud tamen minime sequitur, nisi de illa controversia par fuerit Cyprani Stephanique conditio, et utriusque 1271C idem fuerit aut esse debuerit de illa judicium. At secus contigit. Durum videbatur Cypriano communionem eis negare, qui servarent quod in omnibus prope ecclesiis videbat servari, quodque a majoribus suis ante Agrippinum observatum esse non ignorabat. Stephanus vero aequitati consentaneum judicabat, ut qui mandatis Apostolorum traditione acceptis parere pessimo exemplo detrectarent, ab Ecclesia pellerentur. Cypriano in hac disceptatione, non quemadmodum olim Polycrati in controversia circa diem Paschae, traditioni Petri opponenda suppetebat Joannis traditio. Cum Stephano enim conspirabant omnes ecclesiae praeter africanas et paucas Orientis provincias. In Africa morem eumdem ad Agrippinum usque obtinuisse Cyprianus ac socii fatebantur, neque ullum 1271D contrariae consuetudinis vestigium in Orientis ecclesiis ante deprehendebatur, quam dubitatio de Montanistarum Baptismo nata decretum Iconiense peperisset. Tanta autem Ecclesiarum totius orbis consensio cui tribuenda est, nisi apostolicae traditioni? Hanc tamen ab Apostolis prodiisse ideo nolebant Afri, quia humanae rationi repugnare ipsis videbatur. Sed quo veri videtur similior illa ratio, quam objiciebant, eo magis persuadet consuetudinem, quam illa respuit, in omnibus Ecclesiis recipi nisi divina traditione potuisse. Apposite igitur Vincentius Lirinensis dixit: «Intelligebat vir sanctus et prudens ( Stephanus) nihil aliud ratione pietatis admittere, ut omnia qua fide a datribus accepta sunt, eadem fide filiis consignarentur; 1272A nosque religionem non qua vellemus ducere, sed potius qua illa duceret, sequi oportere; idque esse proprium Christianae modestiae et gravitatis, non sua posteris tradere, sed a majoribus accepta servare.»

32. Neque etiam idem fuit Cypriani Stephanique de illa contraversia judicium. Cyprianus ab antiqua traditione discedens, de illa sic opinari coactus est, quasi ad meram disciplinam pertineret. At de eadem Stephanus longe aliter judicavit. Neque vero ea erat, qualis olim circa diem Paschae, in qua contendentium unicuique sententiam suam tueri ac tenere illaesa fide liceret. De praecipuo agebatur religionis nostrae capite, hoc est de virtute atque efficacia Sacramenti omnino necessarii, quo deficiente, nullus dici aut censeri potest Christianus. Ad haec, de Baptismi 1272B tuenda unitate agebatur. Hunc enim, quem «unum» Scriptura conceptis verbis praedicat, iterandum non esse fides docet. Et ea quidem de re inter partes conveniebat: adeo ut Cyprianus metuens ne, si rebaptizari haereticos velle putaretur, hinc sibi conflaretur invidia, scripserit tum Epist. LXXI, ad Quintum, «Nos autem dicimus eos, qui inde veniunt, non Rebaptizari apud nos, sed Baptizari:» tum Epist. LXXIII, ad Jubaianum, «Invidia quadam, quasi Rebaptizandi baptizare post hostes Dei nefas ducitur.» Quantum vero ab iterando Baptismo non sine Dei nutu abhorrerent Christiani, Augustinus luculenter testatur in hunc modum. «Sic homines, occulta nescio qua inspiratione Dei, detestantur si quis iterum Baptismum accipiat, quem ubicumque jam acceperat, ut iidem ipsi 1272C haeretici ( Donatistae) cum disputant, frontem confricent, et prope omnes eorum laici . . . . hoc solum illic ( in secta sua, quod Baptismus iteretur) sibi displicere fateantur (lib. V de Bapt. cont. Donat. c. 5) .» Vide et subnexa. Hoc autem Baptismi non iterandi dogma aut convellere aut convelli sinere nonne visus esset Stephanus, si haereticos rebaptizandi consuetudinem non ita pridem inductam roborari diutius permisisset? Quo majoris erant meriti qui eam tuebantur, eo gravius Ecclesiae periculum imminebat, nisi fidem apostolica traditione acceptam vindicasset acriter, qui praecipua auctoritate in Ecclesia pollebat. Tanti mali labes totam Africam, quae non infima erat Ecclesiae portio, necnon Ciliciam atque Cappadociam jam infecerat, et quae in finitimas pervadere non desistebat 1272D provincias, brevi totum Orientem erat perditura, nisi prompto remedio cohibita et sanata esset.

33. Stephano igitur tota auctoritatis suae mole intercedendum fuit celebri decreto, quo Cyprianus cum concilio suo sanxerat, «Baptizandus et innovandus est qui ad Ecclesiam venit, ut intus per sanctos sanctificetur;» et iis, qui pertinacius illud defendebant, fortiter obnitendum. Si enim hac in causa se gessisset remissius: si per speciem pacis obtinere passus esset hanc opinionem, ut nonnisi per sanctos homines sanctificari quis possit, ut Spiritum sanctum per sacramenta dare non valeat qui non habet, ut quisquis Spiritum sanctum dare non possit, non possit baptizare, ac Baptisma, collatum ab eo irritum, omnino sit 1273A atque nullum. Quid facerent, ut observat Augustinus (lib. V, de Bapt. cont. Donat. c. 21) , qui etiam intus in Ecclesia hominem Dei quaerentes, in homicidam latentem, in ebriosum, in raptorem et invidum incurrissent? Quae exinde conscientiarum perturbatio, quae anxietas exoriretur? Etsi enim rebaptizantes non eo processere, ut Baptismum a malis Catholicis collatum innovandum esse dicerent, ex omnibus tamen momentis, quae Stephano opponebant, sequitur ut qui a Catholicis charitate atque gratia destitutis baptizatus videatur, baptizatus re ipsa non sit, adeoque sit innovandus. Quo semel admisso, quis se baptizatum confideret? quam multi ea de re merito dubitarent? Jam et hoc Firmilianus de iis, quos episcopi ob idololatriae crimen de sacerdotali 1273B dignitate dimoti baptizarant, in ecclesia sua usu receptum tradit, «ut quicumque ab illis ( episcopis) tincti ad nos veniunt, tamquam alieni et nihil consecuti, unico et vero Baptismo apud nos baptizentur.»

34. In hac tota disputatione, quam valde acrem ac vividam fuisse fatendum est, si viris sanctitate non vulgari praeditis, dum uno veritatis studio abripi sibi videntur, nonnulla exciderunt verba, quae communes christianae modestiae leges non probant; quid non ab illis disputationibus metuendum, quae temere ac levibus de causis suscipiuntur, ac saepe una gloriae cupiditate foventur ac nutriuntur? Sed si vitari non possunt, sic se gerant partes, ut et ei qui veritatem propugnat, exprobrari non possit quod schismaticum prae se ferat animum, et is qui aberrat a 1273C vero, de catholica mente gloriari valeat. Stephanum imitentur atque Cyprianum, quorum animi semper fuerunt ita comparati, ut Ecclesiae pacem non secus 1274A atque fidem illaesam sincere vellent; et de quibus Augustinus dicit: «Vicit pax in cordibus eorum, ut in tali disceptatione nullum inter eos malum schismatis oriretur (lib. V de Bapt. cont. Donat. c. 25) .» Inde quoque discant novitatis amatores et ecclesiasticarum comtemptores traditionum, cui periculo se committant, cum speciosis quibusdam rationibus humanis, vel etiam iis prorsus destituti, a consuetudinibus in Ecclesia semper receptis et studiose observatis recedere non verentur. Si etiam aliquando a summae sanctitatis atque auctoritatis viris impugnari potuit constanti traditione accepta Ecclesiae fides, a nullo umquam potuit superari. Si aevo suo, cum nulla legerentur concilii generalis decreta, Cyprianus adversus Stephanum clamavit, «Nec quisquam 1274B dicat: Quod accepimus ab Apostolis, hoc sequimur. Quanto, inquit Augustinus (Ibid. lib. IV, c. 6) , robustius nunc dicimus: Quod Ecclesiae consuetudo semper tenuit, quod haec disputatio discindere non potuit, et quod plenarium concilium (seu Arelantense can. 8, seu Nicaenum item can. 8) confirmavit; huc accedit, quod perspectis ex utroque latere disputationis rationibus et Scripturarum testimoniis, potest etiam dici: Quod veritas declaravit, hoc sequimur.» Miratur alibi Augustinus, et hoc vere admiratione dignum est, quod Petilianus Donatista, cum Cypriani de Baptismo sententiam laudaret ac sequeretur, nihilominus Stephanum inter eos commemorarit Romanae Ecclesiae praesules, «quos illibatum episcopatum gessisse confessus est.» Ea nimirum est vis veritatis, ut interdum 1274C etiam ab adversariis suis aequum testimonium extorqueat. Post hujusmodi autem testimonium quis ullam in Stephani fide labem suspicetur?