Articulus Primus. Utrum Minucius scripserit librum de Fato, aut eum se editurum promiserit? et obscura quaedam explicantur Minucii loca, ubi de marinis ad Ostia Tiberina lavacris, de feriis forensibus et autumnitate; quid substrata navibus robora, quis puerilis testarum in mare jaculationibus ludus, sive epostracismus; quid soles alii atque alii, ac de nebulis, nubibus, fulgure, fulmine, et Lunae laboribus.

0645C

Gentilium de fato errorem ubi rejicit Minucius, ibi de illo se aliquando fusius disputaturum pollicetur? «Ac de fato, inquit, satis, vel si pauca pro tempore, disputaturi alias et uberius et plenius.» Utrum autem fidem liberaverit suam, dictu non facile est. Fatetur siquidem Hieronymus publicam in lucem 0645D prodiisse inscriptum ipsiusmet Minucii nomine de Fato librum, seu dialogum, sed qui ab Octavii stylo discrepare sibi videbatur. Quis igitur hunc esse, quem se scripturum auctor noster polliceri visus est, asserere audebit? Et id quidem ut planius fiat, audiendus est Hieronymus: «Alius, ait, liber sive potius dialogus, sub nomine ejus fertur de Fato, vel contra Mathematicos, qui cum sit et ipse diserti hominis, non mihi videtur cum superioris libri,» Octavii scilicet, «stylo convenire.» Neque id semel dixisse contentus, ad Magnum haec rursus de eodem libro scripsit: «Minucius Felix, causidicus Romani fori, in libro cui titulus Octavius est, et in altero contra Mathematicos, si tamen inscriptio non mentitur 0646A auctorem, quid gentilium scripturarum dimisit intactum?» (Hieronym. Catal. scrip. eccl. § 68. Idem Epist. 83 ad Mag. pag. 665.) At si Hieronymus tam solers et perspicax librorum indagator, hunc quem legerat librum, Minucii nomen falso praetulisse censuit, qua ratione aliud de illo nos, quorum in manus non venit, feremus judicium?

Admirationem vero quibusdam is sane movebit, qui contendit Minucium Felicem, maxima argumenti hujus tractandi difficultate deterritum, non stetisse promissis, ne aliquid temere definire cogeretur. Ab hac enimvero insulsa ostentatione aut dissimulatione plane abhorrebat Minucius noster, cujus singularis, uti vidimus, modestia, candorque animi toto in Octavii libro emicat.

0646B Alii autem opinantur citatis ejus verbis nihil promissum, sed suspensos tantum retineri auditorum animos. Nam Minucius haud plane absimili modo dixerat: «Multa ad haec suppetunt, ni festinet oratio.» Quae enim, inquiunt, plura Minucius uno, quam alio loco promisit? Sed dissimulare non possumus promissionem prioribus potius, quam posterioribus verbis exprimi. De hoc porro sive numquam edito, sive jam a longo tempore deperdito opere nihil nobis amplius succurrit.

Ad ea itaque veniamus Minucii verba, quae obscuritatis aliquid habere videntur. Libri autem sui initio Octavium appellat fidelissimum suum conturbernalem, quia apud se, cum Romam veniebat, diversabatur, eratque ejus hospes. Cum eo autem ac 0646C Caecilio marinas ad Ostia Tiberina balneas se petivisse testatur. At postea Augustinus ibi lavit, «quia» Graeci βαλανέιον, inquit, «dixerint, quod anxietatem pellat,» Minucius vero tradit eas siccandis corporis humoribus non parum esse utiles (Augustin. lib. IX. Confess. cap. 12) . Nonne autem hoc confirmari inde potest, quod Suetonius memoriae prodidit de Augusto Imperatore: «Quoties nervorum causa marinis Albulisque calidis utendum esset, hoc contentus erat» (Sueton. lib. II August. § 82) . At si nervi laxati, et humoribus remissiores facti, aquis marinis curari possunt, nonne dici etiam potest Minucium, ejusque socios eamdem ob causam usos esse Ostiensibus? De balneis porro libros habemus a medicis recens editos, quos consulere cuivis promptum est.

0646D Lavatum autem Minucius illuc ibat, «quo tempore ad vindemiam, inquit, feriae judiciariam curam relaxaverant. Nam et id temporis post aestivam diem in temperiem semet autumnitas dirigebat.» De his forensibus feriis haec canit Statius:

Certe jam latiae non miscent jurgia leges,
Et pacem piger annus habet, messesque reversae
Dimisere forum, nec jam tibi turba reorum
Vestibulo, querulique rogant exire clientes. (Stat., l. IV, Sylvar. ad Marcel., v. 36 et seqq.)

Post haec Valentinianus Junior et Theodosius Magnus harumce feriarum spatium duobus mensibus circumscribi voluerunt, data anno 389 hac lege: «Illos tantum feriarum dies fas erit, quos geminis mensibus ad requiem laboris indulgentior annus 0647A accepit aestivis fervoribus mitigandis et autumni foetibus decerpendis.» Vide, si velis, Gothofredi in hanc legem ac Tiraquelli in Alexandri libros annotationes, et aliorum in l. 1 ff. de Feriis. Caeterum nomine, «autumnitas,» non solus Minucius noster, sed Cato etiam et Arnobius utuntur (Cod. theodos., titul. de Feriis, leg. 2, tom. I, p. 121; Alex., lib. III Genial. Dier., cap. 20; Cat., lib. de Re Rust., cap. 5 et 158) . Scaliger vero alicubi animadvertit hoc nomine significari fructum autumnalem, eoque probat disticho:

Cape hanc caducam Liberi mollem dapem
De fronde Bromiae autumnitatis uvidam. (Scalig. not. in Varr. lib. V de Ling. latin. p. 79.)

Testatum deinde Minucius facit se ad id loci venisse, «ubi subductae naviculae, substratis roboribus, a terrena labe suspensae quiescebant.» Quae autem 0647B fuerint illa substrata robora, si quis nauticarum rerum scientia parum imbutus a nobis postulet, respondebimus fuisse quercea, longa, rotunda, ac durissima ligna, sive ut quidam loquuntur, fustes teretes, vel trabes, quibus naves ad littus aut portum tractae elevabantur a terra, ne putrescerent, et iisdem in pelagus postea revehebantur. Ea porro robora a Graecis, uti a Polluce et Suida observatum, φάλαγγες, et φαλλάγγες, vocabantur, a Latinis vero pulvini, sicut Isidorus his verbis significavit: «Pulvini sunt machinae, quibus naves deducuntur, et subducuntur» (Poll. Onomast. lib. VII, cap. 33, § 9, pag. 371, et lib. X, cap. 31, pag. 492; Suid. ad φάλαγγες, Isidor. lib. XX, cap. 2) . Unde Horatius canebat:

0647C Solvitur acris hyems grata vice
Veris et favoni;
Trahuntque siccas machinae carinas (Horat., l. I, Ode, 4.)

Si quis tamen substrata robora, quibus naves quiescebant, a machinis quibus trahebantur, distinguenda esse velit, id si ille probaverit, illico cedemus.

Eo porro loci Minucius nocte cum duobus sociis suis vidit «pueros certatim gestientes, testarum in mare jaculationibus ludere». Puerilis ille ludus est, qui ab eo non minus brevi, quam eleganti narratione describitur. A Graecis vero appellatur, ἐποστρακισμός atque a P. Julio Polluce sic explicatur: ὁ δὲ ἐποστρακισμός. Ὂστρακον τῶν βαλαντίων κατὰ τοῦ ὕδατος ἐπιπολῆς ἀφιᾶσιν, ἀριθμοῦντες αὐτοῦ τὰ πρὸ τοῦ καταδῦναι πηδήματα ἐν τῇ ὑπὲρ τὸ ὕδωρ ἐπιδρομῇ. ἐκ γὰρ τοῦ πλήθους τῶν 0647D ἀλμάτων ἡ νίκη τῷ βάλλοντι. «Epostracismus. Testulam marinam in aquae superficiem mittunt, numerantes ipsius saltus in aquae superficie factos ante submersionem; ex saltuum enim multitudine jacienti victoria ascribitur» (Poll. lib. IX. cap. 7, pag. 444) . Brevius Suidas: ἐποστρακίζειν. παιδία τις, ἣν παίζουσιν οἱ παῖδες, ὄστρακα ἀφιέντες εἰς θάλασσαν. «Ostracis seu testulis ludere. Ludus quidam, quem pueri ludunt, ostracam seu testulam in mare projicientes» (Suid, ad v. ἐποστρακίζειν). Videsis Eustathium in Homeri Iliadem Σ seu 18.

Postea Caecilius, Academici de vero Deo ejusque providentia dubitantis personam indutus, pro certo ponere conatur omnia sine ullo Deo, in seipsa revolvi, 0648A ac «congregatis ignium seminibus Soles alios atque alios semper splendere, sic exhalatis terrae vaporibus, nebulas semper adolescere, quibus densatis coactisque, nubes altius surgere, iisdem labentibus, pluvias fluere, flare ventos, grandines increpare, vel nimbis collidentibus, tonitrua mugire, rutilare fulgura, fulmina praemicare.» Garriebat itaque absque ullius divinae providentiae motu haec omnia naturalibus suis causis effici. Sol quippe congregatis ignium seminibus fovetur, semperque splendet. Soles autem alios atque alios dicere maluit, quia Sol novis semper ignium seminibus acceptis, novus alterque quotidie videtur renasci. Poetis autem insolens non est, ut soles plurali numero pro Sole dicant. Omnium instar nobis sit Virgilius, qui cecinit:

0648B . . . . . . . . Saepe ego longos
Cantando puerum memini me condere soles.
Alio itidem in libro:

. . . . . . . . Glebasque jacentes
Pulverulenta coquat matur solibus aestas. (Virgil., Ecl., IX, v. 51, et lib. I, Georg., v, 65.)

Solis autem nomine si diem a Caecilio, sicut ibi a Virgilio, significari velis, non multum quidem repugnabimus. Nam major vis inde argumento ejus accederet, quod tamen ab Octavio prorsus eversum esse supra ostendimus.

De nebulis porro, nubibus, aliisque meteoris ab eodem Caecilio memoratis, legere poteris ex antiquis scriptoribus Aristotelem, Laertium, Plinium, Lucretium, Senecam; ex recentioribus vero Cartesium, 0648C Gassendum, Antonium le Grand, et alios, qui de his data opera disputaverunt (Aristot. lib. I. Meteor. cap. 4. et seqq.; Laert. lib. X. § 99; Plin. lib. II. Hist. Natur. cap. 42. et seq.; Lucret. lib. VI; Senec. lib. II. Nat. Quaest. cap. 12. et seqq.; Cart. lib. de Meteor.; Gass. Syntag. vitae Epic. art. 2, § 4, cap. 9. et seqq.) .

Octavius postea asserit divinam providentiam in eo emicare, quod luna «mensem auctu, senio, labore circumagat.» Varios siquidem Ethnici fingebant lunae labores, atque eum in primis, cum incantationibus defectum pati stulte arbitrabantur. Quamobrem aeris tinnitu, aliisque sonitibus, ac magnis clamoribus conabantur laboranti ita succurrere, ut incantationes 0648D non audiret. Unde Juvenalis de clamosa muliere canebat:

Una laboranti poterit succurrere lunae. (Juven., Sat. VI, post med.)
Statius vero illos aeris sonitus sic describit et irridet:

. . . . . Attonitis quoties avellitur astris
Solis opaca soror, procul auxiliantia gentes
Aera crepant, frustraque timent. (Stat., lib. VI Thebaid., post med.)
Livius autem narrat coeptum ab Annibale praelium «aeris crepitu, qualis in defectu lunae silenti nocte cieri solet» (Liv. lib. XXVI. § 5) . Denique ne in re aperta longiores simus, hos tantum adjiciemus Virgilii versus:

0649A . . . Coelique vias et sidera monstrat,
Defectus solis varios, lunaeque labores. (Virgil., l. II Georg., v. 478.)
At contra hanc ridiculam superstitionem saepius invehuntur sanctissimi Ecclesiae Patres, ac praecipue Maximus Taurinensis, in quodam sermone de Lunae defectu, quem ex Ambrosii ejecimus Operibus, ubi falso ejus nomine editus fuerat (Ambros. Append. pag. 377) . Minucius vero haec adversus Ethnicos urget, ut eorum errorem, simulque divinam Providentiam ex lunae incrementis et decrementis ostendat.