Articulus III. Qui fuerint Caecilius, et Octavius, qui in hoc libro disputantes introducuntur.

Cum hic liber nihil aliud, uti vidimus, contineat praeter Caecilii et Octavii de ethnica et christiana religione disputantium dialogum, a nobis haud dubie aliquis sciscitabitur quinam illi fuerint. Sed huic 0383C ingenue respondebimus nihil de iis certius, quam ex hoc libro posse proferri. Caecilius autem, qui causam orat ethnicorum, ibi alio nomine Natalis ab Octavio nuncupatur. «Nec dissimulabo, inquit, principio ita Natalis mei errantem, vagam, lubricam nutasse sententiam . . . . sed in Natali meo versutiam nolo, non credo, procul ab ejus simplicitate subtilis urbanitas.» Quibus ex verbis praeterea colligimus eum virum bonum, rectum, sincerum et simplicis veritatis amicum fuisse.

Neque dubium ulli esse potest, quin ille primum quidem mancipatus fuerit gentilium religioni, quam bona fide, totisque ingenii viribus in hoc libro defendere connititur. Et vero ubi intellexit se per Minucii latus ab Octavio feriri, quia Serapidis simulacrum, 0383D more gentilium, uti dictum est, salutaverat, tanto dolore correptus est, ut in haec eruperit verba: «Jamdudum me Octavii nostri acriter angit et remordet oratio, qua in te invectus, objurgavit negligentiae, ut me dissimulanter gravius argueret inscientiae.» Denique ea fuit illius probitas et ingenuitas, isque animi candor, ut Octavii oratione attentissime audita, victum se statim utroque confessus, pristinos ejuraverit errores, ac christianam fidem amplexus sit.

Eum vero patria Cirtensem, seu Cirta, nobilissimo Numidiae oppido oriundum, ex his quidam colligi posse putant illius verbis, quibus Frontonem Cirtensem oratorem suum appellat: «Id etiam Cirtensis nostri testatur oratio.» Quod quidem quia verum 0384A esse Octavius probe noverat, ipsi ita respondit: «Sic de isto et tuus Fronto, non ut affirmator testimonium fecit, sed convicium ut orator aspersit.» Verumtamen quoniam Caecilius Frontonem alia de causa suum dicere potuit, quanti hoc argumentum sit ponderis, aliorum esto judicium.

Quidquid porro de illius patria statuatur, scimus sane ipsum Romae diu, atque in eadem, qua Minucius, habitasse domo. Ibi autem tanta inter utrumque intercesserat amicitiae necessitudo, ut Caecilius a Minucii latere numquam discederet. Octavius siquidem aperte declarat eum fuisse «hominem domi forisque lateri» Minucii Felicis «inhaerentem.» Quapropter cum Caecilius Serapidis adorasset effigiem, tunc continuo Octavius Minucium increpando 0384B dixit: «Scias hujus erroris non minorem ad te, quam ad ipsum infamiam redundare.»

Caeterum ille philosophus, videtur et Academicorum, qui omnia dubia atque incerta, nihilque se scire asserebant, sectam secutus. Sua enim vero in oratione non alias, quam hujuscemodi academici viri partes agit, uti ab ipso non solum illius exordio, sed fine etiam manifestissime omnibus patet. Quid vero quod ipse eadem oratione probare nititur incertum omnino esse, nec sibi, nec ulli hactenus homini exploratum, utrum unus pluresve sint dii, atque idcirco satius esse in re tam dubia sequi acceptas a majoribus de iisdem diis eorumque cultu traditiones? Sed ubi veritatis lumen ei affulsit, tunc protinus repudiatis, ut vidimus, erroribus pristinis, 0384C Deum unum agnovit, crediditque, ac christianam religionem professus est.

Quidam vero ex Lampridii scriptis confici posse putaverunt hunc Caecilium natione Afrum, rhetorem professione, ac Diadumeni, qui Macrini filius erat, fuisse praeceptorem. Sed haec opinio nulla prorsus, nec vero quidem simili ratione, immo nec ipso etiam nomine fundatur. Quibus enim Lampridii manuscriptos codices legere licuit, hi Diadumeni magistrum in illis omnibus, neque Caecilium, neque Caecilianum, sed Caelianum vocari asseverant. Quod vero alii quidam illum Natalem fuisse suspicantur, qui Severo imperante, Christum confessus, ad Theodotianos haereticos postea defecit, hi profecto mera ac prorsus debili conjectura, nominis scilicet sola 0384D similitudine nituntur.

At vero itaque propius abesse creduntur, qui eum esse censent, qui in Africam reversus, et presbyter deinde creatus, Cyprianum Carthaginensem episcopum ad ipsam christianam religionem adduxit. De illo namque haec Pontius Diaconus in ejusdem Cypriani vita narrat ( Pont. Vita Cyprian.): «Erat sane illi etiam de nobis contubernium viri justi et laudabilis memoriae Caecilii, et aetate tunc et honore presbyteri, qui eum ad agnitionem verae divinitatis a saeculari errore correxerat. Hunc toto honore atque omni observantia diligebat, obsequenti veneratione suscipiens, non jam ut amicum animae coaequalem, sed tamquam novae vitae parentem.» In 0385A tanti autem beneficii memoriam Cyprianus procul dubio cognomen Caecilii assumpsit. Quid enim, quaeso, aliud significant haec Hieronymi verba (Hieronym. de Script. Eccles. cap. 67) : «Exinde suadente presbytero Caecilio, a quo et cognomentum sortitus est, Christianus factus?» Caecilius vero vicissim tanto Cyprianum et amore et honore prosecutus est, ut, teste adhuc Pontio, conjugem suam et liberos illi moriens commendaverit. «Demulsus ejus obsequiis, ait Pontius ( Pont. Vit. Cypr.), in tantum dilectionis immensae merito provocatus est, ut de saeculo excedens, accersitione jam proxima, commendaret illi conjugem ac liberos suos, et quem fecerat de sectae communione participem, postmodum faceret pietatis haeredem.» At hunc esse, de quo agimus, Caecilium 0385B inde haud inepte confirmari arbitrantur, quod eadem fuerit hujus et Cypriani aetas, atque eadem, uti apparet, patria, in quam Caecilius post datum Christi nomen redierat. Huc accedit, quod plura, de quibus nos inferius, hujusce libri fragmenta, totidem verbis transcripsit Cyprianus. Verum etiamsi hisce rationum momentis huic opinioni nihil repugnare probaveris; nemini tamen umquam persuadebis, aliquid prorsus certi et indubitati posse ex eis concludi.

Octavius vero, qui et Januarius a Caecilio cognominatur, vir fuit, ut ait Minucius, eximius et sanctus, ipsique amicissimus. Et certe tanto uterque in se invicem amore flagrabat, «ut crederes unam,» inquit idem Minucius, «mentem in duobus fuisse 0385C divisam.» Uterque etiam, ut annotavimus, causarum fuerat patronus et ethnicus, et ambo simul, ejurato impio gentilium cultu, christianae religioni initiati sunt. Tunc autem Octavius Minucii fidelissimus, ita enim Minucius ipse loquitur, contubernalis erat, id est, Romae cum eo commorabatur. Inde postea rediit in patriam, matrimonioque ibi copulatus, plures liberos suscepit. Sed ii adhuc infantibus, et dimidiata verba tentantibus relictis, Romam negotii et visendi Minucii gratia iterum venit, ubi summo cum gaudio ab illo exceptus est. Pietatem vero sanctitatemque ejus satis patefaciunt mentis ardor et studium, quo in gentilium superstitiones raptus, Caecilium, atque etiam ipsum Minucium, ob adoratam ab illo, sicut vidimus, Serapidis effigiem 0385D tam acriter castigavit. Scimus quidem Cypriani tempore quosdam in Africa extitisse episcopos, quorum unus Natalis, alter vero Januarius appellatur. Sed eosdem illos esse, qui in hoc Minucii libro disputant, quicumque dixerint, hi nulla prorsus vel minima ratione fulti, pro libito divinabunt.

Porro autem Minucius hujusce libri initio significare videtur Octavium ex hac vita migravisse, quando hunc illius cum Caecilio dialogum scriptis tradidit. Quam grata etenim sibi esset illius memoria, quantumque intimis suis sensibus ille inhaereret, ibi explicat, continuoque addit: «Nec immerito discedens vir eximius et sanctus, immensum sui 0386A desiderium nobis reliquit.» Verumtamen quia simplici verbo discedens utitur, nobis dictu non ita facile videtur, utrum illud de Octavii morte, vel de illius ab ipso et Roma discessu intelligendum sit. Neque tamen ignoramus haec priori significatu a doctis quibusdam viris explicari, haud dubie quoniam Minucius adjecit: «Immensum sui desiderium nobis reliquit.» At certe utrum de viro sibi conjunctissimo et amicissimo, quocum una ipsi erat mens et anima, quique longo terrarum intervallo jam a se separatus erat, dicere id ille non potuerit, tuum sit, lector erudite, judicium.

Quoquo autem modo res se habeat, non desunt quidam, qui suspicantur Octavium et Caecilium fictos personatosque esse homines, qui a Minucio 0386B nostro in hoc libro disputantes introducuntur. Sed isti quoque nullam omnino conjecturae suae proferunt vel levissimam confirmationem. Nescii porro non sumus saepius a variis scriptoribus, ex quibus hanc auctor noster dialogi formam dubio procul mutuatus est, suis in libris simulatos hujusmodi viros induci. At hujus fictionis aut expressis plerumque verbis lectores ipsi suos admonent, aut id ex eorum sermone facile intelligitur. Contra vero in hoc auctoris nostri libro nihil quidquam occurrit, quo nec veros homines disputasse, nec ea omnia, quae narrantur, vera esse credamus. Caeterum quidquid ea de re dixeris, integra semper, et ejusdem ponderis erunt Minucii contra gentilium ritus, ac pro christianae religionis defensione argumenta.