Articulus III. De hujus libri manuscriptis codicibus variisque editionibus.

0391B Unus nobis jam a longo tempore tantum superest hujus libri manuscriptus codex, octingentis abhinc annis eleganti sane charactere, sed ab imperito librario descriptus. Arnobii autem nomine post septem illius adversus gentes libros hoc titulo exhibetur: Arnobii liber VII explicit: Incipit liber VIII feliciter. Summus autem Pontifex hunc codicem, Romae in bibliotheca Vaticana repertum, Francisco primo Galliarum regi cum uno primae illius editionis exemplari dono dedit: jamque in regia bibliotheca Parisiis olim numero 1344, nunc 3975, notatus asservatur.

Falso hujus codicis titulo deceptus Faustus Sabaeus Brixianus, anno 1542 cum Arnobii nomine, et tamquam octavum illius librum typis edi curavit. Elapso 0391C inde triennio, hoc est, anno 1545, Sigismundus Gelenius novam hujus libri, eodem titulo et nomine, Basileae typis Frobenii editionem juris fecit publici.

Eodem postea errore ducti sunt, ii a quibus hic liber eodem modo iterum in Germania excusus, et divulgatus est.

Sic igitur hic liber, Arnobio praepostere ascriptus, tamdiu nemine animadvertente, variis in mundi partibus, Italia, Gallia, Germania volutabatur. Omnes quoque alios etiam doctiores homines hic error adeo invaserat, ut Erasmus ipse, in legendis sanctorum Ecclesiae Patrum libris exercitatus, verum Minucii Octavium non amplius exstare asseruerit. Sed si attentiori ille animo et hunc auctoris nostri, 0391D atque alios Arnobii libros legisset, non minus ipsi, quam olim Nepotiano, ut Hieronymus testatur (Hieronym. epist. 35, ad Heliod. p. 271) , facile promtumque fuisset, diversam plane utriusque discernere dicendi rationem. Et vero. quid Erasmo caeterisque omnibus facilius, quam hunc librum volvendo, confestim deprehendere Arnobii libros non in dialogi formam, sicut hic Minucii Octavius, styloque longe diverso esse compositos.

At optime quidem id intellexit Franciscus Balduinus, atque hac ipsa de causa, Lactantii, Hieronymique, quos supra citavimus, auctoritate fretus, Octavium hunc genuino suo parenti Minucio Felici restituit. Quamobrem anno 1560 illum, ipso Minucii 0392A nomine inscriptum, curavit Heidelbergae typis Ludovici Lucii excudi.

Tredecim tamen postea annis, nimirum anno 1583, nova hujus libri cum septem Arnobianis editio a Fulvio Ursino Romae adornata est, in qua ille ab his ita sejunctus fuit, tamquam Ursinus id fecisset omnium primus, nec ullus de hoc Minucii libro ab Arnobianis sejungendo hactenus cogitasset. Sed Balduini editionem si viderat, bonam illius fidem; si non noverat, diligentiam haud plane immerito desiderabis.

Deinceps vero a caeteris omnibus hic liber Minucii nomine editus est. Nam posthaec studio et cura Johannis a Wower Basileae ex Frobenii typographia anno 1603 prodiit. Nos autem ille admonet se Minuciani 0392B textus errata correxisse ex illa Fulvii Ursini editione, atque ex alio quodam libro, cujus margini variantes lectiones ex manuscripto regio, atque aliis ex libris Petrus Daniel collegerat.

Hamburgi vero semel et iterum annis 1610 et 1612 idem ille Minucii nostri liber ab Gebharto Elmenhorstio cum septem Arnobii libris publicatus fuit.

Simili quoque modo alia illius editio Parisiis anno 1613 a Desiderio Heraldo, sed ullis absque in Octavium observationibus, uti mox dicetur, adornata, in publicam lucem emissa est.

Aliam hujus libri editionem, ab Oxoniensium typographorum officina profectam, sed ab aliis parum discrepantem nobis indicat Ouzelius.

0392C Postea vero Nicolaus Rigaltius illum ad codicis Regii fidem denuo castigatum, variisque in locis, ut ipse ait, correctum et emendatum Lutetiae Parisiorum apud viduam Mathurini Dupuis protulit in vulgus. Et certe in hoc regio codice manuscripto deprehendimus Rigaltii notas, quibus Minucii verba separavit correxitque, ac varias interpunctiones, quibus commata et phrases credidit esse distinguenda. Ex hac autem editione idem liber Amstelodami anno 1645, et inter Cypriani Opera anno 1666 postmodum excusus est. Verum editio a Rigaltio adornata plurium vituperationem effugere non potuit.

Quamvis enim Jacobus Ouzelius non minimis illam extollat laudibus; aliam tamen, uti putabat, 0392D meliorem ipse adhuc adolescens anno 1652 Lugduni Batavorum apud Johannem le Maire promulgavit. Nam in illius praefatione monitum lectorem facit se auctoris verba, ab aliis ex regio codice recte emendata, retinuisse, alias vulgatam praetulisse lectionem. Conjecturas vero suas, easque, ut ipse ait, certissimas semel tantum aut bis Minuciano inseruit textui, caeteras suis commisit animadversionibus. Denique plurima in prava verborum interpunctione a distinctione se immutasse testificatur.

Ea autem Ouzelii editio recusa est in officina Hackiana Lugduni Batavorum anno 1672; sed quo auctore, cujusve studio et labore, penitus tacetur. 0393A Brevi etenim tantum monito declarant typographi, se dubios anxiosque haesisse, cujus potissimum scriptoris opera novis typis cuderint, doctorum tandem virorum consilio hunc edidisse Minucii Felicis Octavium, omnibus, uti aiunt, numeris suis absolutum, ac quibuslibet variorum, quae hactenus prodierant, notis et animadversionibus illustratum.

At Gronovio, sicuti paulo post dicetur, longe aliter visum est. Nullam enimvero esse putat, hac ipsa propter easdem Ouzelii notas pejorem minusque probandam. Porro autem tametsi illa elegantioribus, quam caeterae omnes, typis excusa videatur, plura nihilominus ac potissimum in observationibus et notis, ubi auctorum libri citantur, 0393B typographorum errata deprehendimus. Quod quidem idcirco monendum esse duximus, ne quis in posterum, iis non satis diligenter examinatis, in errorem inducatur.

Aliam praeterea hujusce Minuciani libri editionem Christophorus Cellarius in christianae juventutis gratiam curavit, Hallae anno 1699, perfici. Haec enim illius, utinam et omnium, fuit sententia, optimos latinitatis auctores, Ciceronem, aliosque, qui nihil nisi pudicum et honestum exhibent, ab adolescentibus christianis legendos sane, sed iis conjungendos christianae Ecclesiae antiquissimos et purioris latinitatis scriptores. Persuasum siquidem ille nec immerito habuit, hac lectione adolescentes posse latini sermonis nitore et elegantia, ac fidei nostrae 0393C documentis, morum sanctitate, ac historia ecclesiastica simul imbui et informari.

Denique hic liber anno 1709 Lugduni Batavorum «ex recensione Jacobi Gronovii» typis mandatus est. Quibus autem rationibus ad eum rursus publicandum adductus fuerit, sic ille ab ipso praefationis suae exordio explicat: «Repetenda erat in hac urbe editio M. Minucii Felicis, cum vario sermone ad librariorum notitiam venit mea frequens hujus libelli commendatio, et olim ac semper lectio, ut fieri nequiret, quin iretur ad me.» Multis itaque nominibus ei procul dubio obstricta est litteratorum respublica, quod suam hisce librariis, seu potius typographis, non negaverit operum. Sine ea enimvero actum erat de nova Octavii editione, 0393D aut minus doctis manibus inquinata potius, quam repurgata prodiisset.

Omnes vero vituperat superiores hujus libri editiones, nullamque esse asserit, in qua plura non desiderentur. At illas in primis infamare conatur, quae annis 1645, 1652, et 1672, a Rigaltio et Ouzelio concinnatae sunt. Nihil tamen aliud reprehendit, nisi quod vulgatae in iis annotationes «sint nimis, inquit, copiosae et loquaces, aut nimis paucae.» Longioribus quippe non solum obscuratur et evanescit tota Minuciani sermonis venustas, sed ejus etiam textus, in illis mersus, magno sine taedio vix a quoquam perlegi potest. Plura insuper loca superesse putat quae tametsi correctione indigeant, 0394A ab earum tamen animadversionum scriptoribus intacta omnino, ac praetermissa fuerunt.

At certe non alio Gronovius animo harum aliarumque editionum vitia exaggerare videtur, nisi ut unicuique persuadeat suam caeteris aliis esse praestantiorem, omnibusque numeris absolutam. Verumtamen quae in Minucii nostri textu mendis adhuc pluribus foedata, aut obscuriora esse censet, haec nullius manuscripti codicis auctoritate, sed suis tantummodo, vel aliorum conjecturis enucleare, vel quod rarius est, emendare connititur. Quanti porro hae conjecturae sint momenti, infra suo loco ostendemus. palamque mox faciemus illum suis in notis in eadem incidisse vitia, quae in aliis tanta confidentia redarguere ausus est.

0394B Observandum adhuc est quasdam ex hactenus recensitis hujusce Minuciani libri editionibus non semel, sed secundo, tertio, atque etiam amplius typis excusas fuisse. Sed quia nihil eis novi accessit, illas hic annumerare et recensere parum utile, aut potius plane supervacuum nobis videtur.