Articulus V. De corruptis aut corruptionis suspectis quibusdam hujus libri locis.

Cum unus tantum nobis supersit hujus libri manuscriptus codex regius, non mirum sane, si in auctoris 0398D textu varia occurrant imperiti et latine nescientis librarii errata, quae tot scholiorum notarumque editores vel intacta praeteriere, vel conjecturis aut parum certis aut falsis emendare conati sunt. De his itaque locis corruptis aut corruptionis suspectis, praeter ea, quae inferius, ubi occasio opportunior se dederit, dicentur, hic aliquid promendum, et medica, si fieri possit, manus eis adhibenda.

Primum igitur suspicabatur Meursius, in hoc Octavii loco, ubi Minucius dixit: «Cum diluculo ad mare inambulando, etc.» Caecilii aliorum comitis nomen omissum. Sed perperam. Nam mox eum Minucius nomine suo appellat; et paulo post Octavius illum vocat «hominem domi forisque» Minucii «lateri 0399A inhaerentem.» At inde satis liquet priori loco facile Caecilii nomen ab omnibus posse suppleri.

Observavit Rigaltius Minucium, de fluctibus maris disserentem, dixisse: «Crispis torosisque ibidem erroribus delectati.» Verum in manuscripto codice regio prima prioris nominis crispis littera C, correcta fuit, et alia quae hanc praecedebat, deleta videtur, quemadmodum et illa quae in voce torosis media erat. Quamobrem quidam ibi legendum putarunt tortuosis; alii bene a librario correctum torosis. Quae quidem lectio probatur Rigaltio. Nam venarum, inquit, toros medici dixere, et jubarum toros poetae. Sed magis ad Minucii propositum citare poterat hunc Virgilii versum:

Riparumque toros, et prata recentia rivis
0399B Incolimus. (Virgil. l. VI Aeneid. V. 674.)
Postea vero in codice regio legimus: «Facilius in contubernalibus disputare, quam conserere sapientium modo in istis, etc.» Quae quidem depravata pluribus apparent. Quamobrem aliqui opinati sunt legendum «quam conserere sapienti manum:» alii vero «quam conserere sapientium modo,» id est, sicut sapientes inter se colloqui et disputare solent. At quia hoc verbum «conserere,» solum, ac sine addito aliquo nomine, puta manum, pugnam, bellum, aut quid simile, vix umquam a bonis scriptoribus adhibetur, nihil procul dubio certi, sine alterius manuscripti codicis auxilio definiri potest.

Paulo post Caecilius a Minucio petit, ut in sua cum 0399C Octavio disputatione libram teneat aequissimi judicis. «Ac mihi quasi ignarus,» ita eum alloquitur: «partis utriusque considas.» Verum Ouzelius contra codicis regii fidem ibi, sicut in Oxoniensi editione, corrigendum censet: «Mihi . . . . confidas;» quandoquidem grammaticis dictu inusitatum est: «Judex mihi confidas.» At nonne apud Virgilium saepe legitur arvis, mensis, transtris considere? Cur ergo fas Minucio non fuit scribere: «Judex mihi considas;» cum a Cicerone etiam aliisque politissimis scriptoribus dictum fuerit, «Mihi assidet, Jovi assidet.»

Quod insuper in manuscripto codice scriptum est: «Quae supra nos, coelo suspensa, sublata sunt,» erroris suspectum quibusdam videtur. Pro sublata igitur restituendum putant sublimata; quod quidem ut confirmet 0399D Rigaltius, citat haec libri cujusdam, praepostere Ambrosio adscripti, verba, «Qualiter esset hoc coelum omne, quod cernimus, ardua sublimitate suspensum ( Lib. de Salomone append.).» Sed potiori jure pro manuscripti regii lectione possumus verum laudare Ciceronem, qui contra Rullum pro lege Agraria dixit: «Romam in montibus positam et convallibus coenaculis sublatam atque suspensam (Cicer. Orat. 2, pro lege Agrar. pag. 309) .»

In nonnullis editionibus haec verba legere est: «Licet terram fundaverint pondera.» In aliis vero: «Licet terram fundaverit pondus.» Sed meris conjecturis immutari non debuit haec codicis manuscripti lectio: «Licet terram fundaverit pondere.» Nam ibi 0400A subaudiri debent haec duo verba, «sua materia,» atque ex his suppleri, quae illa sic antecedunt: «Coleum licet suspenderit sua materia, licet terram fundaverit pondere:» id est, coelum materia sua suspenderit, et terram sua quoque materia, quae crassa et ponderosa est, pondere fundaverit.

Corruptissimus vero est hic locus, in manuscripto regio codice ita descriptus: «At etiam κρῖ ani quantᾶ nrᾶ, quae portenta confingunt?» Quid enim haec verba significent, dictu difficillimum. Rigaltius autem ea sic reddidit: «At etiam Christiani qua in tam nostra, quae portenta confingunt?» eaque ab ipso sic explicantur: «Christiani qua sunt in urbes Italiae, in populi Romani provincias, in tam nostra diffusi, quae portenta confingunt?» Verum hanc lectionem et conjecturam 0400B nemo secutus est. Quamobrem alii omnes emendari voluerunt: «Quaenam monstra, quae portenta confingunt?» Et haec quidem superioribus et subsequentibus magis conveniunt verbis. Sed quid definire audeas, ubi unicus est manuscriptus codex, isque plane corruptus, nisi alium meliorem inveneris?

Ubi vero Minucius ex creaturis Deum creatorem existere ostendit, ibi dixit: «Hyberna olivitas necessaria.» Sed quorsum haec ad Minucii institutum, inquit Rigaltius? Plerisque enim in regionibus olivae non proveniunt. Melius, pergit ille, scribi debuit «hyberna uligo,» qua humus hyeme, velut olivo perfusa, quiescit. At satis ille non animadvertit quod apud Columellam legimus: «Media est olivitas plerumque initium mensis Decembris; nam et ante hoc 0400C tempus acerbum oleum conficitur (Colum. lib. XII, cap. 50. init. pag. 484) .» Quamvis autem id aliquibus tantum in regionibus contingat, haec nihilominus Columellae verba ad auctoris nostri probandam lectionem plane sufficiebant. Si enim olivitas est mense Decembri, nonne hyberna dici potuit? Ad haec vero Cicero ex vitibus et olivetis, quae non in omnibus terrae partibus crescunt, eodem plane, quo Minucius modo argumentatur (Cic. lib. II de Nat. Deor. pag. 238, lin. 16) .» At Gronovius ariolatur ab eodem Minucio scriptum fuisse hyberni, id est hyemis olivitas; sed futili prorsus vanaque, ac contra manuscripti codicis fidem conjectura.

Post haec in editis legimus haec Octavii verba: «Aves sine patrimonio vivunt, et in diem pecua pascuntur.» 0400D At in codice regio scriptum est «pascua pascuntur.» Quae certe auctoris lectio non debuit tanta facilitate immutari. Pascua enim sunt loca, in quibus pecudes pascuntur. Cur ergo ab Octavio dici non potuit, «pascua pascuntur,» quemadmodum a Virgilio:

Pascuntur vero sylvas et summa Lycaei. (Virgil. lib. III Georg. V. 314.)

Tam obscurus adhuc quam depravatus est hic locus, quem manuscriptus codex sic exhibet: «In hoc adeo quidam imperiis ac dominationibus eriguntur, ut ingenium eorum perditae mentis licentiae potestatis libere nundinentur.» Haec autem cum ullum vix sensum habere viderentur, sic in editis emendata sunt: «In hoc adeo quidam imperiis ac dominationibus 0401A eriguntur, ut ingenium eorum perditae mentes licentiae potestatis libere nundinentur.» Rigaltius autem, «perditae mentes,» idem significare censet, atque calumniatores, adulatores, et hujusmodi alias generis humani pestes. Nec plura quidem ille ibi observat. Minucii porro verba, sic correcta, hunc efficiunt sensum: Adulatores, vel calumniatores ingenium principum et regum, licentia potestatis, quam in eos habent, libere nundinantur. Alii vero legendum mallent: «Ut ingenium eorum perditae mentis licentiam potestatis libere nundinetur:» id est, ideo evehuntur, ut ingenium perditae eorum mentis nundinetur potestatis liberae licentiam. Gronovius tandem, retentis vocibus «licentia, et liberae potestatis,» totum hunc locum sic explicat: Dominationes et imperia 0401B nundinantur eorum ingenium perditae mentis, licentia liberae potestatis. Sed quis asseverare audeat tanta perspicuitate et elegantia ubique loquentem Minucium, in tantam prolapsum esse sermonis obscuritatem? Satius igitur est ad hunc locum sanandum melioris notae codicis opem expectare, quam vanis levibusque indulgere conjecturis.

Tum deinde continenter Octavius: «Absque notitia Dei, inquit, quae potest esse solida felicitas, cum mors sit somnio similis? Antequam teneatur, elabitur.» Suspicantur quidam ibi vocem, mors, esse supervacaneam. Alii pro ea nomen res substitui volunt. At prudenter nihil in textu mutatum. Satis enim planus ac perspicuus est hic auctoris nostri sensus: Absque Dei notitia non potest esse solida felicitas, 0401C sed fluxa tantum et vana; quandoquidem haec felicitas mors est, quam somnio, sive somno similem apud Xenophontem Cyrus dicebat: ἐγγύτερον μὲν τῳ ἀνθρωπίνῳ θανάτῳ οὐδὲν έστιν ὕπνου (Xenoph. lib. VIII de Expedit. Cyr. pag. 237) .

Suspectus tandem quibusdam fortassis erit unus ex his duobus locis, quorum prior libri initio sic habetur: «Itaque cum diluculo inambulando littore pergeremus, etc.» Quibus verbis Minucius significat, se summo mane cum duobus sociis suis ad mare inambulando perrexisse, ac post non longam deambulationem, omnes ad disputandum in eodem consedisse loco. Alter vero locus, qui huic repugnare videtur, in libri fine sic habetur: «Etiam nunc tamen aliqua consubsidunt . . . . . de quibus crastino; quod jam sol 0401D occasui declivis est.» Numquid enim, inquiet aliquis, Caecilii Octaviique ambulatio, ac disputatio, quae hoc parvo Minucii libro continetur, per totam duraverunt diem? Numquid praeter hanc disputationem, et haud longam deambulationem, nihil aliud Minucius cum sociis egit, omnesque pariter totam diem aut ambulantes, aut disputantes, atque impransi et jejuni transegere? Delenda itaque, forsitan, ultima loci hujus posterioris verba, vel in priore, vox diluculo.

Sed hoc dicendi genus ad juris, ut aiunt, apices non prorsus accipiendum est. Minucius siquidem non omnia scripto tradidit, quae eo die ab ipso sociisque suis acta sunt. Et vero, cum ille hanc disputationem alio, quam habita est, tempore se conscripsisse testetur; 0402A ea tantum quae ad illam faciebant, caeteris praetermissis, putavit esse narranda. Denique Tertullianus simili Christianum inter et proselytum Judaeum disputatione totum diem ad vesperam usque insumptum fuisse his primis libri sui adversus Judaeos verbis aperte declarat: «Proxime accidit, disputatio habita est Christiano et proselyto Judaeo. Alternis vicibus contentioso fune uterque diem in vesperam traxerunt (Tertull. lib. advers. Judaeos, cap. 2) .» Nemo tamen inde aut contra hujus textus sinceritatem, aut contra disputationis veritatem argumentari umquam ausus est. Si quae porro alia sint depravata Minucii verba, aut corruptionis suspecta, de iis ubi occasio se offeret, infra disputabimus.