Articulus III. Expenditur aliud Octavii de Deo uno argumentum, ex terrenorum regnorum, et rerum naturalium exemplis desumptum.

Ex terrenis, imperiis, ubi nullus regni socium pati 0437D potest, aliud Minucius petit argumentum, quo non modo unum dumtaxat Deum esse, sed illius unius tantum imperio omnia gubernari confirmat ac convincit: «Quando enim,» inquit ille, «umquam regni societas aut cum fide coepit aut sine cruore permansit?» Antea Ennius apud Ciceronem:

Nulla sancta societas, nec fides regni est. (Cic., l. I de Offic., p. 354, lin. 9.)

Minucius vero noster id quatuor probat exemplis, quorum ultimum a Cicerone ibidem proponitur. Sed ea auctor noster quo brevius, eo obscurius retulit. Nam ne nomine quidem suo illos, quibus de agitur, umquam appellat. Non abs re itaque erit haec paulo enodatius explicare.

0438A A Persis itaque initium hisce duxit verbis: «Omitto Persas, de equorum hinnitu augurantes principatum.» Verum quis haec intelliget, nisi Darii Persarum regis historiam noverit aut revocarit in memoriam? Occisis siquidem Magis, oppressaque sordida, ut ait Valerius Maximus, eorum dominatione, Darius ex pacto et conventu rex solus creatus est, postquam ejus equus sub ipsum solis ortum dolo Aebaris hinnitum edidisset (Valer. Max., lib. VII, cap. 2, Exter., §, 2) . Videsis Herodotum, Justinum historicum, Valerium Maximum, et alios (Herodot. lib III, § 82, 85 et seq.; Justin., sub fin. lib. I; Valer. Max. loc cit.) .

Nec magis clara sunt haec subsequentia Minucii verba: «Et Thebanorum par mortuum, fabulam transeo:» vel obscurius ac corrupte in codice regio 0438B «per mortuam fabulam.» Paucis his verbis Minucius decantatam a Statio Polynicis et Eteoclis fratrum, atque Oedipi Thebanorum regis filiorum fabulam perstringit (Statius, lib. XI et XII Thebaid.) . Haec autem sic narratur. Cum Oedipus in exsilium sponte proficisceretur, eisdem illis filiis suis regno suo ea lege cessit, ut alternis imperarent. Natu porro major Eteocles postquam anno primo regnasset, Polynici subsequenti anno imperandi locum denegavit. Repulsam ille passus, se contulit ad Adrastum Argivorum regem, et Argiam illius filiam sibi despondit. Tum coacto exercitu, Thebanis ille cum Tydaeo, altero Adrasti genero, intulit bellum. In eo autem ambo fratres Eteocles et Polynices singulari certamine inito, mutuis vulneribus occiderunt. Denique 0438C eorum cadaveribus rogo impositis, flamma duas in partes sese in odii implacabilis signum divisisse fertur. Audi, si lubet, Ovidium illud his versibus canentem:

Consilio, commune sacrum cum fiat in ara
Fratribus, alterna qui periere manu.
Ipsa sibi discors, tanquam mandetur ab illis
Scinditur in partes atra favilla duas. (Ovid., l. V. Trist., eleg. 5, v. 33 et seqq.)

Exstant hanc in rem Graeci Branoris versus, quos Ausonius latinos fecit (Auson., Epigr. 129). Atque ut Pausaniam, Diodorum Siculum, Senecam aliosque omittamus, Lucanus ad id allusit his versibus:

Ostendens confectas flamma latinas
Scinditur in partes, geminoque cacumine surgit
Thebanos imitata rogos.

0438D Deinde vero Minucius: «Ob pastorum,» inquit, «et casae regnum, de geminis memoria notissima est.» Recte quidem, sed longe clarius, si Romuli et Remi nomen addidisset. Nemo enim nescit Remum, propterea quod fratris ludibrio novos transilivisset Romae muros, ab irato fratre Romulo, aut illius saltem jussu interfectum (Livius, lib I; Florus, lib. I, et alii) .

Eorum quoque, quos auctor noster ultimum profert in exemplum, nomina reticuit: «Generi et soceri,» ait ille, «bella toto orbe diffusa sunt, et tam magni imperii duos fortuna non cepit» At Cyprianus, qui haec tria posteriora exempla, sicut et alia plura ex Minucio, uti diximus, compilavit; utrumque suo appellat nomine: «Pompeius,» inquit, «et Caesar affines 0439A fuerunt, nec tamen necessitudinis foedus in aemula potestate tenuerunt» (Cyprian., lib. de Idolor. Vanitat., pag. 14) . Quomodo autem affines, atque unus socer, generque alius fuerit, his Suetonii de Caesare verbis dices: «Ad retinendam Pompeii necessitudinem ac voluntatem, Octaviam sororis suae neptem, quae C. Marcello nupta erat, conditione ei detulit, sibique filiam ejus in matrimonium petiit» (Sueton., in Vita Caesar., § 27) , Fausto Syllae destinatam. Prius vero dixerat: «Sub idem tempus Calphurniam L. Pisonis filiam, successuri sibi in consulatu, duxit uxorem, suamque Juliam Cn. Pompeio collocavit, repudiato priore sponso Servilio Caepione» (§ 21). Vide praeterea, si lubet, Plutarchum in Vita Pompeii, et alios Romanae historiae scriptores (Plutarch., 0439B tom. I, pag. 644) .

Neque porro homines tantum, sicuti Minucius pergit, pati potuerunt regnum duos inter, etiam arctioribus naturae vinculis conjunctos, dividi, sed nec ipsa quoque natura. «Vide,» inquit, «caetera: Rex unus apibus, dux unus in gregibus, in armentis rector unus.» Quae quidem Cyprianus totidem verbis retulit (Cypr., lib. de Idol. Vanit., pag 14) . Uterque vero inde concludit, neque summam in coelo dividi potestatem, atque idirco unum dumtaxat esse Deum. Plura ex his alia hujuscemodi post Lactantium, de quo nos suo loco, Hieronymus profert exempla, quibus probandum susceperat unum in monasterio debere esse rectorem: «Etiam muta,» ait, «animalia, et ferarum greges duces sequuntur suos. In apibus principes 0439C sunt. Grues unam sequuntur ordine litterato. Imperator unus; judex unus provinciae. Roma ut condita est, duos fratres simul habere reges non potuit, et parricidio dedicatur. In Rebeccae utero Esau et Jacob bella gesserunt . . . . . In navi unus gubernator; in domo unus dominus. In quamvis grandi exercitu unius signum exspectatur.» (Lactant., lib. I Institut divin., cap. 3, et seq., lib. de Ira Dei, cap. 11, pag. 793; Hieronym., Epist. 95, ad Rustic. Monach., pag. 775) .

Ex iis autem sic contra Caecilium gentilem Octavius Minucii nomine argumentatur: «Tu in coelo summam potestatem dividi credis, et scindi veri illius ac divini imperii totam potestatem?» Cyprianus paucioribus verbis: «Multo magis,» inquit, «mundi unus est 0439D rector (Cypr. ibid.) .» Et hoc quidem argumentum Athanasius hunc urget in modum, quo illius vim et pondus omnes adhuc facilius sentire percipereque possunt. «Ipse,» inquit, «dispositionis ordo, omniumque partium concors conspiratio, non multos, sed unum mundi ducem et moderatorem esse manifeste ostendit. Nam si plures mundo praeessent, ordo ille servari non posset; sed omnia confusione et perturbatione plena essent, dum unusquisque omnia ad suum arbitrium traheret, et adversus alium pugnaret. Namque et multos deos, nullos deos esse, τὴν πολυθεότητα ἀθεότητα εἶναι, ducebamus, sic multos rectores nullos rectores, esse dicendum est. Cum enim alter alterius imperium everteret, nullus certe esset, qui 0440A imperaret et dominaretur, nemo qui regeret et gubernaret» (Athanas. Orat. contr. Gent., § 38, pag. 37) .

Quis autem non videat idem penitus a Minucio nostro hac probari ratione? «Cum palam sit parentem omnium Deum nec principium habere nec terminum, qui nativitatem omnibus praestet, sibi perpetuitatem, qui ante mundum fuerit, sibi ipse pro mundo, qui universa quaecumque sunt verbo jubet, ratione dispensat, virtute consummat» Eadem porro et antea a Tertulliano et postea a Cypriano dicta esse vidimus. Cernisne quanti roboris sit istud argumentum, quo doctissimi illi viri evidenter demonstrant nullos plane, si plures sint, posse esse deos, atque idcirco ut unus tantummodo, nec plures sint dii, esse prorsus necessarium?