Articulus II. Expenduntur generales rationes, quibus Octavius objecta Christianis a Caecilio et Gentilibus crimina diluit.

0481C

Duplici responsione Octavius planum omnibus facit, nihil prorsus his calumniis esse putidius, ab ipsaque veritate, et omni prorsus verisimilitudine magis alienum. Prima autem responsio generalis est, atque omnia simul complectitur illa crimina, quae Octavius falsissima atque omnino incredibilia esse demonstrat. Secunda vero unumquodque crimen diluit, ac perspicue ostendit singula tam falso Christianis inferri, quam impudenter, et impune a gentilibus perpetrabantur. Prior illa responsio in hoc articulo, posterior in subsequentibus examinanda est.

Octavius itaque, seu Minucius, fidenter respondet malis daemonum artibus factum, ut ethnici «ante 0481D nos incipiant homines odisse, quam nosse; ne cognitos aut imitari possint aut damnare non possint. Quod quidem totidem verbis repetit Cyprianus (Cypr., lib. de Idol. Vanit., pag. 14) . Quamobrem justissime cum Caecilio aliisque gentilibus ille expostulat, quod Christianos incognitos, inexploratos, et numquam auditos condemnarent. Ne autem id ethnici negare auderent, asseveranter affirmat se illud non ab aliis tantum certo didicisse, sed compertum omnino habere funestissima sua experientia, cujus tunc ipsum maxime poenitebat. Si nobis non credas, ecce ipsamet illius verba, «Quam iniquum sit de incognitis et inexploratis judicare, quod facitis; nobis ipsis poenitentibus credite. Et nos idem fuimus, et eadem 0482A vobiscum quondam adhuc caeci et hebetes sentiebamus, quasi Christiani monstra colerent, infantes vorarent, convivia incesta miscerent. Nec intelligebamus ab his fabulas istas semper ventilari, nec umquam vel investigari, vel probari; nec tanto tempore aliquem existere, qui proderet non tantum facti veniam, verum etiam indicii gratiam consecuturum.» Eamdem autem vidimus fuisse aequissimam Justini martyris, aliorumque a nobis paulo ante citatorum, querimoniam. Sed eam adhuc acrius fusiusque contra ethnicos urget Tertullianus, et post eum Lactantius, atque alii, sicut a nobis suo loco demonstrandum est (Tertull. Apolog., cap. 1 et 2, et lib. I ad Nation. cap. 7. Lactant, lib. v, cap. 1) .

Neque ibi tamen stetit summa gentilium adversus 0482B Christianos contra jus omne iniquitas. Minucius siquidem et Octavius, cum adhuc gentilium superstitionibus addicti, publico causidici, ut diximus, munere fungerentur, quoslibet sacrilegos, parricidas, aliorumque scelerum gravissimorum reos coram judicibus defendebant, illorumque suscipiebant patrocinium. Contra vero in Christianos, impia prorsus atque hactenus inaudita commiseratione, saevientes, dira quaestione acerbissimisque suppliciis eos, si fieri posset, cogebant, non ut crimina illa faterentur, sed se christianos esse negarent. «Exercentes, ait, in his perversam quaestionem, non quae verum erueret, sed quae mendacium cogeret.»

Tertullianus quoque eamdem Gentilium iniquissimam 0482C crudelitatem sic exagitat «Itaque nec in illo ex forma malorum judicandorum agitis erga nos, quod caeteris negantibus adhibetis tormenta ad confitendum, solis Christianis ad negandum, cum si malum esset, nos quidem negaremus, vos vero confiteri tormentis compelleretis . . . . . Vociferatur homo: Christianus sum. Quod est, dicit: tu vis audire quod non est. Veritatis extorquendae praesides de nobis solis mendacium elaboratis audire. Hoc sum, inquit, quod quaeris an sim. Quid me torques in perversum? Confiteor, et torques; quid faceres, si negarem? Plane aliis negantibus non facile fidem accommodatis: nobis si negaverimus, statim creditis. Suspecta sit vobis ista perversitas, ne qua vis lateat in occulto, quae vos adversus formam, adversus naturam judicandi, contra 0482D ipsas quoque leges ministret» (Tertull. Apolog. cap. 2, pag. 3, et lib: I ad Nation. cap. 2, pag. 46 et seqq.) . Nec id semel dixisse contentus fuit, sed rursus postea ethnicos urget, aitque: «Longe aliud munus carnifici in Christianos imperatis, non ut dicant, quae faciunt, sed ut negent, quod sunt.»

Cyprianus vero in eosdem gentiles simili modo argumentatur, eosque hoc confutat confunditque dilemmate: «Christianum esse aut est crimen, aut non est. Si crimen est, quid non interficis confitentem? Si crimen non est, quid persequeris innocentem? Torqueri enim debui, si negarem, si poenam tuam metuens, id quod prius fueram, et quod deos tuos non colueram, mendacio fallente celarem, tunc 0483A torquendus fuissem, tunc ad confessionem criminis vi doloris adigendus, sicut in caeteris quaestionibus torquentur rei, qui se negant crimine, quo accusantur, teneri; ut facinoris veritas, quae indice voce non premitur, dolore corporis exprimatur. Nunc vero cum sponte confitear, et clamem, et crebris ac repetitis identidem vocibus Christianum me esse contester, quid tormenta adhibes confitenti (Cypr. lib. ad Demet. pag. 190 et seqq.) ?»

Aliud iniquissimi gentilium in Christianos judicii caput fuit, quod si quis cruciatuum vi tandem victus, Christianum se esse inficiaretur, tunc ei favebant, laudibus illum extollebant, augebantque honoribus. Quasi vero fas eis fuisset hac falsa pietate homines, tot tantorumque criminum accusatos, nec ea se commisisse 0483B negantes, non solum absolvere, sed omnibus bonis, ob solam nominis christiani negationem, cumulare? Sic itaque fatebantur in solo, ut ait Tertullianus, Christianorum nomine posita fuisse omnia corum crimina (Tertull. Apolog. cap. 2 et 3, pag. 4, et lib. I ad Nation. cap. 3, 5) .

Verum hac impii homines fraude et astutia alios ad ejurandam christianam fidem facilius allicere volebant. Neque id gratis a nobis fictum putes. Minucius etenim illud a se factum, non sine maximo contriti cordis dolore confitetur. «Et si quis, ait, infirmior, malo pressus et victus, christianum se negasset, favebamus ei, quasi ejerato nomine, jam omnia facta sua illa sua negatione purgaret. Agnoscitisne eadem nos sensisse et egisse, quae sentitis et geritis? Cum 0483C si ratio, non instigatio daemonis judicaret, urgendi magis, non ut diffiterentur se Christianos, sed de incestis, stupris, de impiatis, id est, pollutis, sacris, de infantibus immolatis faterentur.» Eadem quoque Lactantius memoriae postea his totidemque verbis prodidit: «Si qui autem doloris vel mortis metu, vel suapte perfidia coeleste sacramentum deseruerint, vel ad funesta sacrificia consenserint, eos laudant, et honoribus mactant, ut eorum exemplo caeteros illiciant (Lactant. lib. I, cap. 9, pag. 483) .»

Aliud certissimum integritatis et innocentiae Christianorum indicium erat, quod si tanta flagitia admisissent, aliquos saltem eorum aliquando poenituisset, aut timuissent poenas criminibus suis debitas lucre, aut tandem erubuissent nomen ei dedisse religioni, 0483D quae ad illa perpetranda compellebat. «Atqui malum adeo non est, ait Minucius, ut Christianus reus non erubesceret, nec timeret, et unum solummodo, quod non ante fuerit, poeniteret.» Sed haec fusius a Tertulliano antea dicta fuisse legimus. Ipsamet enim illius isthaec sunt verba: «Christianus vero quid simile? Neminem pudet, neminem poenitet, nisi retro non fuisse. Si denotetur, gloriatur: si accusatur, non defendit: interrogatus, vel ultro confitetur: damnatus, gratias agit. Quid hoc mali est, quod naturalia (ms. natura alia), mali non habet, timorem, pudorem, tergiversationem, poenitentiam, deplorationem? Quid hoc mali est, cujus reus gaudet, cujus accusatio votum est, et poena felicitas (Tertull. 0484A Apolog. cap. 2, pag. 4) ? » Quanti autem hoc argumentum sit ponderis et momenti, inde colligitur, quod fieri non possit, ut homo tot criminum conscius, vel sola vindice conscientia, non erubuerit; vel eum non poenituerit sectae, ad haec scelera impellentis, suum dedisse nomen; aut denique tot exsecrandorum flagitiorum accusatus, poenas subire non fuerit veritus. Atqui nihil tale Christianis accidit. Quinimo et de nomine suo, et professione semper gloriati, pro utriusque defensione quaelibet etiam crudelissima ad mortem usque tormenta constantissime pertulerunt.

Porro autem Minucius noster ferre non potest sibi ab ethnicis objici Christianos tot tantorumque criminum fama ubique vulgata coargui. Primum enim falsos 0484B hos rumores pravis daemonum artibus disseminatos fuisse contendit. Deinde vero: «Fama, inquit, semper sparsis mendaciis alitur, ostensa veritate consumitur.» Sed hoc Tertullianus longe fusius prosequitur, ac citato etiam Virgilii carmine, invictissime demonstrat nihil hoc argumento esse quidquam magis leve, infirmum, et absurdum (Tertull. Apolog. cap. 7, et lib. I ad Nation. cap. 7) . Sed quomodo illud, aliaque a nobis exposita urgeat, suo loco examinabimus (Dissert. in Tertull. cap. 20, art. 1) .