Articulus Primus. Qua insulsitate Gentiles praedicabant homines ob merita virtutis, vel beneficia aliis hominibus collata factos fuisse deos.

0555D Falsi deorum cultus fons origoque uberior fuit insana Ethnicorum persuasio, qua non solum praedicabant, sed etiam gloriabantur deos suos fuisse quidem homines, sed qui propter collata aliis hominibus beneficia, egregiaque facinora, praemium divinitatis consecuti fuerant, sive eos, ut ait Minucius, «ob merita virtutis, aut muneris deos habitos.» Testis hujusce deorum originis, omni exceptione major, nobis est Cicero, qui illud his verbis, a Lactantio citatis, mirum in modum confirmat. «Suscepit vita hominum, inquit, consuetudoque communis, ut beneficiis excellentes viros in coelum fama ac voluntate tollerent. Hinc Hercules, hinc Castor et Pollux, hinc Aesculapius, hinc liber etiam» (Cic. lib. II de Natur. Deor., pag. 223, lin. 13; Lactant., lib. I Instit. cap. 0556A 8 et 15, pag. 43 et 80) . Rursus autem alio in libro haec a Lactantio adhuc descripta, illius verba legimus: «In plerisque civitatibus intelligi potest augendae virtutis gratia, quo libentius reipublicae causa periculum adiret optimus quisque, virorum fortium memoriam honore deorum immortalium consecratam» (Cic., lib. III de Natur. deor., pag. 247, lin. 8; Lactant. loc. cit.) . Poterat certe Lactantius tertium proferre Ciceronis locum, ubi non minus clare, quam in superioribus loquitur: «Fortes, inquit, aut claros, aut potentes viros tradunt post mortem ad deos pervenisse, eosque esse ipsos, quos nos colere, precari, venerari soleamus?» (Cic., lib. I de Natur. deor. pag. 212, lin. 34.) Perpende autem, quaeso, utrum Minucius ad haec potissimum Ciceronis verba collineaverit.

0556B Tacuit quidem latinus iste Orator, quod fuerit perversi hujusce moris initium: sed Plinius vetustissimum esse declarat: «Hic est vetustissimus referendi bene merentibus gratiam mos, ut tales numinibus adscribant?» (Plin., lib. II Natur. Hist., cap. 7, pag. 144.) Verum quantumlibet antiquus fuerit ille mos, non in ipsius tamen mundi, uti aiebat Caecilius, natalibus ortus est. Tunc enim dumtaxat coepit, ut recte arguit Octavius, quando «quaeque natio conditorem suum, aut ducem inclytum, aut reginam pudicam, sexu suo fortiorem, aut alicujus muneris vel artis repertorem venerabatur.»

Fac tamen, si velis, illum mundo, quod fieri neutiquam potest fuisse coaevum, numquam inde conficies 0556C hos esse veros Deos, qui nec aeterni sunt, nec immortales, quique ab hominibus sicut vitam, ita et fictitiam divinitatem acceperunt: vel quibus, ut ait Octavius, divinitas fuit, «defunctis praemium, et futuris dabatur exemplum.» Variis autem argumentis illud, quemadmodum Athanasius, et Theodoretus, probare poterat (Athanas., Orat. cont. gent., pag. 18, tom. I; Theodoret., tom. IV. serm. 3, de Angel., pag. 510) : sed satius duxit Caecilium, aliosque gentiles ad nosmetipsos scriptores mittere: «Lege, inquit, Stoicorum scripta, vel scripta sapientium, eadem mecum recognosces,» ob virtutis ac fortitudinis, vel muneris sive beneficiorum «merita, deos habitos.» Sed quidam suspicantur ibi pro Stoicorum legendum esse 0556D historicorum haud dubie, quia hoc nomen magis opponitur subsequenti sapientium. At mera est conjectura, nec sane sola sufficit ad explodendam nostri codicis lectionem, quae Ciceronis auctoritate firmari videtur. Ubi enim disputat de iis, qui «dii,» ut ipse loquitur, «rite sunt habiti,» et de magnae eorum multitudinis origine, ibidem adjecit: «Atque hic locus a Zenone tractatus, post a Cleanthe, et Chrysippo pluribus verbis explicatus est.» (Cic., lib. II de Natur. deor., pag. 223, lin. 20 et seqq.) . Constat autem Zenonem Stoicorum fuisse principem, hosque illius discipulos, sicut docet Laertius, qui eorum vitam scripsit, nosque alibi animadvertimus (Laert. lib. VII de Vit. et dogmat. philosoph., § 1 et seq. Tom. I Apparat. pag. 1123) .

0557A Duo praeterea alii testes a Minucio nostro proferuntur, et prior quidem: «Prodicus assumptos, inquit, in deos loquitur, qui errando inventis novis frugibus, utilitati hominum profecere.» Nonne autem haec ille delibavit ex hisce Ciceronis verbis: «Prodicus Chius ea, quae prodessent hominum vitae, deorum in numero habita esse dixit?» Alio adhuc in libro refert, quid de eo Xenophon tradidit, huncque Xenophontis locum alibi notavimus (Cic., lib. I de Natur. deor., pag. 212, lin. 72, et lib. I de Offic., pag. 367, lin. 19; Tom. 1. Apparat. pag. 1245) .

Secundus ab auctore nostro appellatur «Perseus,» seu Persaeus, «qui in eamdem,» uti ait, «sententiam philosophatur, et annectit inventas fruges, et frugum ipsarum repertores iisdem nominibus, ut comicus 0557B sermo est Venerem sine Libero et Cerere frigere.» Comicus autem Terentius cecinit:

Verbum, hercle, hoc verum est:
Sine Libero et Cerere friget Venus. (Terent., Ennuch. act. IV scen. 5.)
At ibi illud ab alio adhuc desumptum esse significat. A quo autem, nisi ab Euripide, cujus est hoc graecum carmen?

Νεκρὸν Ἀφροδίτῃ Διονύσου δἴχα, καὶ Δήμητρος.
Mortua est Venus, sine Baccho, et Cerere.
Quae autem de Perseo retulit Minucius, hausta quoque fuerant, sicut superiora, ex eodem libro Ciceronis a nobis jam citato, ubi haec legimus: «Perseus Zenonis auditor,» sicut etiam Laertius, vel sicut Athenaeus ait, famulus, «eos dicit esse habitos deos 0557C a quibus magna utilitas ad vitae cultum esset inventa; ipsasque res utiles, et salutares deorum esse vocabulis nuncupatas, ut ne hoc quidem diceret illa inventa esse deorum, sed ipsa divina» (Cic., lib. I de Natur. deor., pag. 201, lin. 18; Laert., lib. VII, in vita Zenon., § 13 et 54; Athen., lib. IV Deipnosoph. cap. 17, pag. 162) . At ex citato Latini et Graeci poetae versu facile intelligitur a Minucio nostro post Ciceronem designari potissimum Cererem et Bacchum, qui res hominum vitae omnium utilissimas invenisse ferebantur. Quapropter Athenagoras eosdem Ethnicos arguit, qui elementa, eorumque partes deificant, Τὰ στοιχεῖα καὶ τὰ μόρια αὐτῶν θεοποιοῦσι, ac vitis fructum Bacchum appellant, vitemque ipsam Semelem, et 0557D fulmen aestum Solis, τὸν δὲ τῆς ἀμπέλου καρπὸν Διόνυσον, καὶ Σεμέλην αὐτὴν τὴν ἄμπελον, καὶ κεραυνὸν τὴν τοῦ ἠλίου φλόγα (Athenag. legat. pro Christian. pag. 24) . Quam audacter vero ethnici Cereri frugum et vini Baccho, uti narrat Diodorus Siculus, aliisque aliarum rerum, hominibus utilium, inventionem tribuerint, in sequentibus nostris dissertationibus ostendemus (Diodor. Sicul., lib. III Biblioth., pag. 142, et lib. V, pag. 232; Dissert in Arnob., cap. 9, art. 2; in Lactant., cap. 30, art. 5; in Tertullian., cap. 25, art. 3) . Nec minus perspicue demonstrabimus quam recte antiquissimi nostri scriptores, sicuti Minucius noster, probaverint a nullo sanae mentis homine, ex his vel aliis quibuscumque beneficiis sibi collatis, confici posse eos, a quibus reperta nec creata sunt, esse 0558A deos, aut meruisse divinitatem. Nam ipsemet Cicero post citata a nobis paulo ante de Prodico verba, continuo subjunxit: «Quam tandem religionem,» ille Prodicus, «relinquit?» (Cic., lib. II de Natur. deor., pag. 212, lin. 34.) Rejecto siquidem vero Deo, falsisque introductis, nulla plane religio, sed vana tantum superstitio esse potest. At si rerum hominibus utilium inventores dii esse non possunt, multo minus res ab aliis inventae. «Quid,» namque «absurdius,» ait adhuc Cicero, «quam aut res sordidas, atque deformes, deorum esse vocabulis nominatas, aut homines jam morte deletos, reponere in deos, quorum omnis cultus futurus esset in luctu (Ibid. pag. 201, lin. 21) .» Nihil autem ea sententia verius, quandoquidem ante quaslibet res inventas, ac quoslibet earum inventores, 0558B creatae procul dubio ab illo fuerant, qui mundum et omnes creaturas condidit, solusque idcirco Deus esse potest. Quis ergo non mirabitur hunc in primis ex corruptissimis fontibus unum esse, ex quo manavit idololatria impiusque falsorum deorum cultus totum terrarum orbem inundavit.