Articulus Primus. Quam luculenter Octavius ex prima deorum origine ostendat eos deos non fuisse, sed meros homines; ac primo quidem eorum principem Saturnum, Creta profugum, a Jano in Italia susceptum, ubi homines plura docuit, ac praesertim nummos signare, imprimere litteras, ac cujus nomine Saturnia nuncupata est.

Intolerandam prorsus Caecilii, aliorumque gentilium, 0566B de diis suis ostentationem ut Minucius in perpetuum comprimat, ipsos nequaquam deos, sed a prima sua origine meros homines fuisse hunc demonstrat in modum: «Saturnum principem hujus,» scilicet deorum, «generis, omnes scriptores vetustatis Graeci Romanique, hominem prodiderunt. Scit hoc Nepos et Cassius in historia, et Thallus et Diodorus hoc loquuntur.»

Eodem penitus modo Tertullianus eosdem christianae religionis hostes prosternit ac debeliat: «Ante Saturnum, inquit, Deus penes vos nemo est. Ab illo census totius, vel potioris, vel notioris divinitatis. Itaque quod de origine constiterit, id et de posteritate conveniet. Saturnum itaque, quantum litterae docent, neque Diodorus Graecus, aut Thallus, neque 0566C Cassius Severus, aut Cornelius Nepos, neque ullus commentator ejusmodi antiquitatum, aliud quam hominem promulgaverunt» (Tertullian. Apolog. cap. 10, pag. 12) . Eadem alio in libro repetit, nisi quod a nescio quo Tacitus, pro Thallus, ut suo loco annotabimus, scriptum est (Idem, lib. II ad Nation. cap. 12, pag. 75; Dissert. in Tertullian. cap. 27, art. 1) . Nam Lactantius, qui eum et Minucium nostrum sequitur, haec de eodem Saturno totidem verbis dixit: «Omnes non tantum poetae, sed historiarum quoque, ac rerum antiquarum scriptores, hominem fuisse consentiunt, qui res ejus in Italia gestas memoriae prodiderunt; Graeci Diodorus et Thallus; Latini Nepos, et Cassius, et Varro» (Lactant. lib. I, cap. 13, pag. 76) .

0566D Quatuor tamen scriptoribus a Minucio, quemadmodum a Tertulliano laudatis, quintum ille adjecit Varronem. Ita sane strenui illi pugiles, conversis in hostes propriis eorum copiis, illos penitus delent profligantque.

Verum cur, inquies, scriptores illi tanta asseveratione affirmare ausi sunt Saturnum deorum omnium primum esse et principem? Nonne Alexander a sacerdote admonitus, in epistola, paulo ante a nobis citata, scripsit deorum principem esse Vulcanum, et postea Jovis gentem? Sed quid mirum si aberrantium gentilium variae fuerint de prima falsorum deorum suorum origine opiniones? Deinde vero haec unius sacerdotis sententia, vel ut ait Minucius, secretum fuit. Quis igitur dixerit huic magis, quam tot 0567A celeberrimis scriptoribus, ab auctore nostro citatis, credendum? Denique ex infra dicendis satis utique patebit Vulcanum dici non potuisse deorum omnium nec primum nec principem (Tom. I Apparat., pag. 755) .

Tum deinde Minucius ex iisdem procul dubio scriptoribus narrat Saturnum, sicuti alibi annotavimus, Creta profugum, in Italiam metu filii confugisse. Ibi autem a Jano susceptus, «rudes homines,» quemadmodum etiam Diodorus Siculus, a Minucio laudatus, testificatur, multa docuit, ac praesertim litteras imprimere, nummos signare, et conficere instrumenta. Praeterea locum, in quo latuit, appellari voluit Saturniam, sicuti Janus Janiculum. At ea omnia Tertullianus antea, et postea Cyprianus, atque Lactantius scripto prodidere (Diodor., lib. III Biblioth., pag. 136, 0567B et lib. V, pag. 231 et 233; Tertull., Apolog., cap. 10, pag. 12, et lib. II ad Nation., cap. 12, pag. 75; Cyprian., de Idol. vanit., pag. 11; Lactant., lib. I, cap. 13, pag. 76) .

De Saturnia autem urbe et Janiculo haec cecinit Virgilius:

Haec duo praeterea disjectis oppida muris,
Relliquias veterumque vides monumenta virorum:
Hanc Janus pater, hanc Saturnus condidit urbem;
Janiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen. (Virgil., l. VIII Aeneid., v. 354 et seqq.)
Sed de his, signatoque nummo Ovidius, a Lactantio (lib. I Institut. divin., cap. 13, p. 76) etiam laudatus, Saturnum sic interrogabat:

Multa quidem didici, sed cur navalis in aere
Altera signata est, altera forma biceps?
0567C Saturnum vero sic respondentem induxit:

Noscere me duplici posses in imagine, dixit,
Ni vetus ipse dies extenuasset opus.
Causa ratis superest: Thuscum rate venit in amnem,
Ante peragrato falcifer orbe deus.
Hac ego Saturnum memini tellure receptum;
Coelitibus regnis a Jove pulsus erat.
Inde diu genti mansit Saturnia nomen:
Dicta quoque est Latium terra, latente deo.
At bona posteritas puppim formavit in aere,
Hospitis adventum testificata sui.
Ipse solum colui, cujus placidissima laevum
Radit arenosi Tybridis unda latus.
Hic ubi nunc Roma est, tunc ardua sylva virebat,
Tantaque res paucis pascua bobus erat.
Arx mea collis erat, quam vulgus nomine nostro
Nuncupat, haec aetas Janiculumque vocat. (Ovid., l. I Fastor., v. 231 et seqq.)

At qua ratione, arguet aliquis, Saturnus dicitur artem docuisse nummos signandi? Nonne Servius in 0567D citatos Virgilii versus, illam soli Jano hacce animadversione adscribit: «Janus in Janiculo habitavit, qui quod una navi exsul venit, in pecunia ejus ex una parte Jani caput, ex altera navis signata est (Serv., pag. 509) . Verum ibi Servius tam de Saturno, quam Jano, sicuti auctor ejus Virgilius, disserit. Quia ergo Saturnus, neutiquam vero Janus, «una navi exsul venit,» nonne de pecunia utriusque nomine signata intelligendus est?

Esto, urgebit alius: at certe Draco Corcyraeus, apud Athenaenum, cui Macrobius suffragatur, diserte asseverat: «νόμισμα χαλκοῦ πρῶτων ξαράξαι, nummum aureum ab illo Jano primo signatum;» hancque esse causam cur multae in Graecia, Italia, et Sicilia urbes, 0568A monetam ex una parte bicipiti facie, ex altera vero, vel rate, vel navigio, vel corona impressam cuderunt (Athenae., lib. XV Deiphnosoph., cap. 18, pag. 692; Macrob., Saturnal. lib. I, cap. 7) . Sed cur, quaeso, in hac moneta aut ratis, aut navigii effigies excusa est? Nonne quia, ut diximus, aitque Plutarchus, «ἐπὶ τιμῇ Κρόνου πλοίῳ διαπεράσαντος εἰς Ἰταλίαν, in honorem Saturni navigio in Italia advecti?» (Plutarch., tom. II, Quaest. Rom., pag. 274.) Quid ergo si Janus nummum in honorem Saturni, et Saturnus alium in hospitis sui memoriam cuderit? Quidquid sit, Minucius certe praevium vadem habuisse videtur citatum a nobis Ovidium, et magis expresse Tertullianum, qui de eodem Saturno haec scriptis haud dubitanter mandavit: «Ab ipso primum tabulae, et imagine signatus 0568B nummus; et inde aerario praesidet» (Tertullian. Apologet., cap. 10, pag. 12) . Magistrum vero suum Cyprianus, sicuti Minucium nostrum, his verbis pone sequitur: «Hic litteras imprimere, hic signare nummos in Italia primus instituit; unde aerarium Saturni vocatur» (Cyprian., de Idolor. Vanit., pag. 11) . Addamus, si lubet, Polydorium Vergilium, qui hanc opinionem Eutropii auctoritate confirmare nititur (Polyd. Vergil., lib. II de Invent., cap. 20) .

Recte ergo Minucius ex dictis concludit: «Homo igitur, utique» Saturnus, «qui fugit: homo utique qui latuit.» Eadem est Lactantii conclusio: «Censetne aliquis, inquit, Deum esse, qui fugit, qui latuit? Nemo tam stultus est. Qui enim fugit, et latet, et vim, et mortem timeat necesse est» (Lactant., 0568C lib. I Instit. divin., cap. 13, pag. 176) .