Articulus II. Quanta dementia ab ethnicis decantata sit Diana alte succincta, venatrix, mammis multis Ephesia, ac Trivia trinis capitibus, multisque manibus: Jupiter modo barbatus, modo imberbis: Ammon cum cornibus, Capitolinus fulmina gerens, Latiaris cruore perfusus, Feretrius non auditus, cujus tot monstra, quot nomina.

0577D

Argumentum suum prosequitur Minucius, ac triplicem exagitat Dianae formam: «Diana, inquit, alte succincta, venatrix, et Ephesia mammis multis, et uberibus (codex «veribus») exstructa, et trivia trinis capitibus, multis manibus horrifica.» Dianam venatricem fuisse quis nescit? Illius autem haud 0578A semel Pausanias (lib. VII, pag. 230 et 234) aliique meminere. Eam itaque venando alte succinctam jure merito dici, ex his collige Ovidii versibus:

Per juga, per sylvas, dumosaque saxa vagatur
Nuda genu vestem ritu succincta Dianae. (Ovid., l. X Metamorph., fab. 12.)
Et rursus alibi,

Talia pinguntur succinctae crura Dianae.
Cum sequitur fortes fortior ipsa feras. (Lib. V Amor. Eleg., 22.)
Nihil necesse est alia ejusdem Ovidii, Prudentii (epist. IV, hymn. in Rom. v. 257) , aliorumque, seu carmina, seu testimonia de re satis omnibus nota citari.

Quibusdam vero corrupta videntur sequentia in 0578B codice nostro manuscripto verba: «Ephesia, mammis multis et veribus exstructa.» In animum enim vero suum inducere quidam non potuerunt Dianam, ut pote virginem, plures habuisse mammas. Putant itaque addendam esse vocem, «Ceres,» quae mammosa vocabatur. Alii autem pro «veribus,» legendum autumant «uberibus,» aut «tuberibus.» Sed levissimae vel potius falsae sunt hae conjecturae, nec mutanda est veteris codicis nostri lectio. Hieronymus siquidem in suo in Pauli ad Ephesios Epistolam commentario haec de utraque Diana, et alte succincta, et mammosa tradidit: «Scribebat ad Ephesios Dianam colentes, non hanc venatricem, quae arcum tenet, et succincta est, sed illam multimammiam, quam Graeci πολύμαστον vocant; ut scilicet ex 0578C ipsa quoque effigie mentirentur omnium bestiarum et viventium esse naturam» (Hieronym. proem. ad Epist. Pauli ad Ephes.) .

Neque urgeas Hieronymum ibi sequi errantem Minucium nostrum, atque in eumdem impegisse erroris scopulum. Certum quippe est neutrum errasse; quandoquidem constat Dianam Ephesiam a multis memorari, cujus celeberrimum apud Ephesios templum fuisse nullus ignorat. Atqui ejus effigies multis cum mammis illic repraesentabatur, uti patet ex variis illius simulacris et imaginibus, quae a Friderico Ubaldino in suo de symbolica Dianae Ephesiae statua exposita tractatu, exhibentur (Tom. VII, Graec. Antiquit. pag. 364) .

Nec minus constat has Dianae, sicut et alias deorum 0578D statuas rectis ac transversis sustentatas fuisse verubus, quae sustentacula, et fulcra, seu virgae ferreae erant. Nam id disertissime probat Lucas Holstenius, in sua ad Franciscum Cardinalem Barberinum epistola, «de fulcris Dianae Ephesiae simulacro appositis» (Ibid. pag. 396) . Ibi autem quasdam ejusdem Dianae cum suis fulcris, pluribusque mammis imagines, in numismatibus sculptas exhibet. Ex his ergo evidenter colligitur textum auctoris nostri, et Hieronymi testimonium a nonnullis immerito vexari.

Dianam porro Triviam, trinis capitibus, ut ait Minucius, horrificam, his versibus canit Virgilius:

Tercentum tonat ore deos, creabumque, chaosque,
0579A Tergeminamque Hecatem, tria virginis ora Dianae. (Virgil., l. IV Aeneid., v. 518 et 511.)
Quos in versus observat Servius eam non modo Dianam, sed Lucinam quoque et Hecatem nuncupari, ac propter triplicem potestatem, fingi triplicem ac triformem, atque idcirco templa illius in triviis fuisse constructa. Varro autem ex Ennio animadvertit illam vocari Triviam, vel quia in trivio ponitur fere in oppidis graecis, vel quia lona dicitur, quae in coelo tribus viis in altitudinem, latitudinem, et longitudinem movetur (Varr. lib. VI de Ling. lat. pag. 74) . Primam haud dubie propter rationem dixit Ovidius:

Ora vides Hecates in tres vergentia formas;
Servet ut in ternas compita secta vias

0579B Quam sane ob causam ab illo vocatur «triceps Hecate, «et ab Horatio, et aliis «Diva triformis.» Videsis Orpheum, Pausaniam, et quae ex Porphyrio Eusebius retulit, ac si velis etiam Prudentium (Ovid. lib. I Fast. §. 3, et lib. VII Metamorp. fab. 3; Horat. lib. II, Ode 22; Orph. Argon. et voto ad Musae tom. I Graec. poet. pag. 494 et 501; Pausan. lib. II, pag. 72; Euseb. lib. IV Praepar. Evang. cap. 23, pag. 174; Prudent. lib. I in Symmac. § 174) .

Non mirum itaque si triformis cum fuerit, plures quoque manus habuisse perhibeatur. Et certe Rigaltius in hunc Minucii locum testificatur se talem in numismate aereo apud Johan. Baptistam Altinum vidisse. Adi adhuc, si velis, Caelium Rhodinginum, Vossium, Verderium, Giraldum, et alios de eadem 0579C Diana disputantes (Rhodig. lib. XX Antiq. lect. cap. 6. Vossius lib. II de Orig. et progr. idololatr. cap. 25, pag. 216 et seqq.) . Tales ergo deos quis cum Minucio nostro non rideat, ac detestetur?

Nec leviori ictu Ethnicos ille ferit, qui varios esse venditabant Jovis vultus, faciesque diversas. Quid enim «ipse, inquiebat, Jupiter vester? Modo imberbis statuitur, modo barbatus locatur.» Prius vero Cotta apud Ciceronem sic urgebat Velleium: «Isto modo dicere licebit Jovem semper barbatum» (Cic. lib. I de Natur. deor. pag. 207, lin. 26) . Sed Lucianus petit ubinam ethnici hunc barbatum Jovem viderint (Lucian. de Sacrific. pag. 185) ? Si tu quoque id postules, respondebit Prudentius:

Ars seminandis efficax erroribus,
Barbam rigentem dum Jovis circumplicat. 0579D (Prudent., de Roman. Martyr., v. 243.)
A Virgilio tamen Anxur dicitur:

Circaeumque jugum, queis Jupiter Anxurus arvis
Praesidet. (Virgil., l. VII Aeneid., v. 799.)
Nomen autem anxur idem ac imberbis significat, quemadmodum Servius in hos Virgilii versus nos admonuit: «Circa hunc, inquit, tractum Campaniae, colebatur puer Jupiter, qui Anxurus dicebatur, quasi ἄνευ ξυρᾶς, id est, sine novacula, quia barbam numquam rasisset,» eratque imberbis. Neque in illo tantum Campaniae tractu, sed alibi quoque hac juvenili forma repraesentabatur. Pausanias enimvero 0580A duo ejusmodi Jovis simulacra juxta Pelopis templum ab Eleis posita memorat, quorum unum, «Jupiter est impuber, οὐκ ἔχον γένεια, inter Smicythi dona . . . . . Paululum hinc recta progressis aliud est Jovis impuberis signum: dedicarunt Elcitae (Pausan. lib. V Eliacor. pag. 173) . Huc accedit et Naso, a quo Jupiter juvenis ita describitur:

Jupiter et juvenis, juveniles aspice vultus;
Aspice deinde manus, fulmina nulla tenet. (Ovid., l. III Fas., § 6, v. 437.)
Posthaec Minucius alias recenset ridiculas ejusdem Jovis figuras, quas venerari ethnicos non pudebat: «Cum Ammon, inquit, dicitur, habet cornua, et cum Capitolinus, tunc gerit fulmina.» At Cicero antea dixerat: «et quidem alia (species) nobis Capitolini, alia Afris Ammonis Jovis» 0580B (Cicer. lib. I de Natur. deor. pag. 207. lin. 23) . Cur vero Jupiter Ammon cornua habere aestimabatur, his Herodotus edisserit verbis: «Thebani et quicumque propter illos ovibus parcunt, cum ab Hercule, cernere eum volente, cerni nollet, tandem exoratus, hoc commentus sit; ut, amputato arietis capite, pelleque villosa, quam ei detraxerat, induta sibi, ita sese Herculi ostenderet, et ob id Aegyptios instituisse Jovis simulacrum facere arietina facie, ἀπὸ τούτου κριοωρόσωπον τὤγαλμα τοῦ Διος ποιοῦσι, et ab Aegyptiis Ammonios accepisse, qui sunt Aegyptiorum, atque Aethiopum coloni, et linguam inter utrosque usurpantes. Qui etiam mihi videntur ideo se Ammonios cognominasse, 0580C quod Aegyptii Jovem Ammonem appellent» (Herodot. lib. II, § 42) . Inde profecto a Graecis κερατοφόρος, et a Luciano κριοπρόσωπος, a Macrobio, et Arnobio, «arietinis cornibus,» atque a poetis Ovidio Claudiano aliisque corniger Ammon vocatur (Lucian. de Sacrific. pag. 186. Macrob. lib. I Saturnal. cap. 21. Arnob. lib. VI adv. Gent. pag. 197) .

De eodem porro Ammone, atque etiam de Capitolino, haec legimus Lucani carmina:

Ventum erat ad templum, Lybicis quod gentibus unum
Inculti Grammates habent, stat corniger illic
Jupiter, ut memorant, sed non ut fulmina vibrant.
Aut similis nostro, sed tortis cornibus Ammon. (Lucan. l. IX, v. 517.)
Frequentissima Jovis Capitolini apud varios et 0580D maxime Romanae historiae scriptores mentio. Eo autem nomine nuncupatus est, quia aedes ejus et imago in Capitolio collocata fuit. Illius meminere Titus Livius, Suetonius, Dion Cassius, Plutarchus, Plinius, Valerius Maximus. Denique simulacrum ejus visitur in pervetusto numismate Aureliae Quirinae Vestalis, in quo sedet superne nudus media corporis parte, inferne amictus, dextera fulmen, sinistra sceptrum gerens, ac circumscriptum nomen habet: Jup. Opt. Max. Capitolinus (Liv. lib. II, § 21; Sueton. lib. II, pag. 344; Cass. lib. LIV Rom. hist. pag. 598 et seqq.; Plutarch. in Vita Publicol. pag. 104; Plin. lib. III Hist. natur. cap. 0581A 2 et 8, pag. 91, et 125; Valer. lib. I, cap. 2, § 2; Lescalop. in lib. I Cic. de Natur. deor. § 83. pag. 118) .

Duplex adhuc Jupiter ab auctore nostro memoratur: «Latiaris, inquit, cruore perfunditur;» quia nimirum humanae hostiae, uti ostendimus, illi immolabantur: «Et Feretrius non auditur.» Refert Plutarchus varias hujus cognominis rationes, easque his exponit verbis: Φερέτριος ζεὺς, ὡς μὲν ἔνιοι φασὶν, ἀπὸ τοῦ φερητρευομένου τροπαίου, κατὰ τὴν ἑλλήνιδα γλῶσσαν ἔτι πολλὴν τοτὲ συμμεμιγμένην τῇ λατίνων. Ως δὲ ἕτεροι, Δίος ἐστι ἡ προσωνυμία κεραυνοβολοῦντος, τὸ γὰρ τύπτειν, φερίρε, οἱ Ρωμαῖοι καλοῦσιν· ἃλλοι δὲ παρὰ τὴν τοῦ πολέμου πληγὴν γεγονέναι τούνομα λέγουσι· καὶ γὰρ νῦν ἐν ταῖς μάχαις ὅταν διώκωσι τοὺς πολεμίους, πυκνὸν τὸ 0581B φέρι, τουτέστιν πᾶιε, παρεγγυῶσιν ἀλλήλοις. «Jupiter Feretrius vocatur a tropaeo, quod feretro gestabatur, deducto nomine a graeca lingua, quae passim sermoni latino erat etiam confusa. Alii cognomen esse fulminantis affirmant, a feriendo dictum. Sunt qui deductum volunt ab ictibus, qui in bello inferuntur. Nam nunc etiam in conflictibus, cum hostibus instant ad feriendum, crebro adhortantur se mutuo» (Plutarch. in Vita Marcelli, pag. 302) . Addit quorumdam esse opinionem Numam jussisse, ut prima et opima spolia Jovi Feretrio consecrarentur.

Testatum autem Titus Livius facit hoc cognomen illi datum a Romulo, qui victo et obtrunccato Acrone, Caeniensium rege, spolia ejus «fabricato 0581C ad id apto ferculo,» Livii ipsa sunt verba, «gerens in Capitolium ascendit; ibique ea cum ad quercum pastoribus sacram deposuisset, simul cum dono designavit templo Jovis fines, cognomenque addidit Deo: Jupiter Feretri, inquit, haec tibi victor Romulus rex regia arma fero, templumque iis regionibus, quas modo animo metatus sum, dedico sedem opimis spoliis, quae regibus ducibusque hostium caesis, me auctorem sequentes, posteri ferent» (Liv. lib. I, § 10) . Eamdem historiam memoriae commendarunt non solum Dionysius Halicarnassaeus, Dion Cassius, Florus, Messala Corvinus, aliique (Diony. Hal. lib. II, pag. 182; Dion Cass. lib. XLIV Hist. Rom. pag. 274; Florus, lib. I, cap. 1; Mess. Corv. lib de August. prog. pag. 531) . 0581D At jam citatus a nobis ipsemet etiam Plutarchus, aperte significat inde manasse morem, ut opima occisorum ducum spolia eidem Jovi Feretrio ferrentur (Plutarch. in Vita Romuli. pag. 27) . Hinc etiam Propertius canebat:

. . . . . . . . Causa Feretri,
Omne quod certo dux ferit ense ducem.
Seu quia victa suis humeris haec arma ferebant,
Hinc Feretri ducta est ara superba Jovis. (Propert. l. IV.)
Quidam vero in hoc Minucii textu, «Feretrius non auditur,» corruptum esse putant ultimum verbum «auditur,» ac legendum «aditur.» Numa enim Pompilius post Romuli mortem jussit opima hostium 0582A spolia Marti, aut Quirino, non Jovi Feretrio deferri. Deinde vero quid significare potest verbum «non auditur.» Numquid Feretrium Jovem esse mutum? At nonne etiam mutus pariter erat Jupiter Latiaris? Alii tamen scriptum in codice nostro manuscripto, «non auditur,» retinendum censent, atque adverbium «non» ibi sumi pro voce «nomen» Perinde ac si Minucius dixisset, Feretrii nomen cujus nullum erat simulacrum, amplius «non auditur.» Quibusdam autem exemplis id probare nituntur, sed quae non magni sunt momenti. Quid ergo, si haec verba «non auditur,» suo nativo sensu accipias, pro relinquitur, spernitur, contemnitur? Nonne satis aperta claraque erit Minucii sententia, Jovem Latiarem suo adhuc 0582B tempore cruore perfundi, sed non amplius audiri Feretrium? Caeterum sive legas «auditur,» sive «aditur,» nec multum diversa eorum significatio, nec a Minucii mente valde aliena videbitur.

Denique «tot, inquit adhuc Minucius, Jovis monstra, quot nomina.» Et ideo certe Theophilus in suo ad Autolycum libro: «Te, aiebat, interrogare lubet, o homo, et quot tandem inveniantur Joves. Ζεὺς μὲν γὰρ ἐν πρώτοις προσαγορεύεται Ὀλύμπιος, καὶ Ζεὺς Λατεάριος, καὶ Ζεὺς Κασσιος, καὶ Ζεὺς Κεραύνιος, καὶ Ζεὺς Προπάτωρ, καὶ Ζεὺς Παννύχιος, καὶ Ζεὺς Πολιοῦχος, καὶ Ζεὺς Καπετωλιος: Jupiter primum Olympius, deinde Latiaris, Cassius, Fulminator, Propater, Pervigil, urbium Defensor, Capitolinus. Et quidem Jupiter, Saturni filius, Cretensium rex, in Creta sepultus 0582C est» (Theophil. lib. II ad Autolych. pag. 76) . Caeteros autem Joves nulla sepultura dignos fuisse arbitratur.

Porro autem de infinita propemodum illorum, quos trecentos quidam fingebant, Jovium turba et multitudine, aut ut recte auctor noster dixit, monstris et portentis videsis Lilium Giraldum, ac si lubet et vacat, quae alibi disputavimus (Girald. Hist. deor. Syntag. 2, pag. 72 et seqq. Tom. I Apparat. lib. III, dissert 1, cap. 9, pag. 752) .