Articulus Primus. Exponitur illud Caecilii argumentum.

Contendit Caecilius Romanorum imperium ideo «ultra solis vias, et ipsius Oceani limites» propagatum, quia non aliquos tantum, sed omnes deos, universaque numina pio semper cultu ac vera religione coluerunt. Neque id solus ille Caecilius asseruit venditavitque, sed alii etiam plerique omnes ethnici, atque imprimis Valerius Maximus. Haec enim ipsa 0589B sunt illius verba: «Non mirum, si pro eo imperio augendo custodiendoque pertinax deorum indulgentia semper excubuit, quod tam scrupulosa cura, parvula quoque momenta religionis examinare videtur; quia numquam remotos ab exactissimo cultu caeremoniarum oculos habuisse nostra civitas existimanda est» (Valer. Max. Exempl. memorab., cap. 1, § 8, pag. 8) . Tantam autem Romani sua in deos pietate mercedem accipere non potuerunt, quin hi dii revera exstiterint, summaque fuerit eorum potestas.

Sed quid sibi, inquies, voluit Caecilius, qui dum varia Romanae illius pietatis officia insolentius praedicat, haud dubitanter asseverat eosdem Romanos non sola sua pietate, sed virtute etiam bellica maximum illud ab diis suis impetrasse beneficium? At mentem 0589C sensumque illius haud magna proculdubio difficultate intelliges, si prius observare velis: «In oppugnationibus» urbium, quemadmodum post Verrium Flaccum scribit Plinius, «solitum a Romanis sacerdotibus evocari deum, cujus in tutela oppidum esset, promittique illi eumdem, aut ampliorem apud Romanos cultum. Et durat,» pergit ille, «in pontificum disciplina id sacrum, constatque ideo occultatum, in cujus tutela Roma esset, ne qui hostium simili modo agerent» (Plin. lib. XXVIII Natur. Hist. cap. 2, pag. 559) . Eadem narrat Macrobius, formulamque exhibet, qua Romani in urbium obsidionibus tutelares earum deos evocare, ipsisque templa ac ludos vovere consueverant (Macrob. lib. III Saturnal. cap. 9) . Itaque hunc procul dubio ob bellicum morem asserit Caecilius Romanos 0589D a diis obstinuisse totius mundi imperium. Quomodo autem id probare conatus sit, attendamus, si placet. Primum, «dum exercent,» inquit, «in armis virtutem religiosam», deorum scilicet pia, uti diximus, evocatione, factisque solemnibus votis, precibus, et sacrificiis. Secundo, «dum urbem, Romam, muniunt sacrorum religionibus,» tam suis, quam aliarum a se devictarum gentium. Nam iis debellatis, illarum cum deos, tum sacrum, seu potius prophanum nefandumque cultum Romam asportabant. Atque eamdem ob causam subjecit Caecilius: «Dum undique hospites deos quaerunt, et suos faciunt.»

Prosequitur ille, aitque Romanos non his tantummodo piis sacrisque ritibus urbem suam munivisse, 0590A verum etiam, «castis virginibus, nimirum Vestalibus, multisque honoribus ac nominibus sacerdotum», id est, stipendiis, reditibus, immunitatibus, ac privilegiis. Et hunc quidem esse auctoris nostri sensum, a quibusdam minime perceptum, confirmari potest Symmachi itidem gentilis, atque Ambrosii ei respondentis auctoritate. In sua enimvero Symmachus ad Valentinianum Imperatorem Relatione his eum compellat verbis: «Honoraverat lex parentum Vestales virgines, ac ministros deorum victu modico, justisque privilegiis» (Symmach. apud Ambr. Relat. § 14, pag. 831) . Cui respondet Ambrosius: «Sacerdotibus suis et ministris queruntur alimenta publica non deberi . . . . . Nemo tamen donaria delubris, et legata aruspicibus denegavit: sola sublata sunt praedia, 0590B quia non religiose utebantur iis, quae religionis jure defenderent» (Ambros. Epist. 18, § 13-16) .

Audacter adhuc Caecilius contestatur deos tulisse certissimum Romanis auxilium, «dum obsessi, et citra Capitolium capti, colunt deos, quos alius jam sprevisset iratos, et per Gallorum acies, mirantium superstitionis audaciam, pergunt telis inermes, sed cultu religionis armati, dum captis hostilibus moenibus, adhuc ferociente victoria, numina victa venerantur.» De Senonibus procul dubio loquitur, qui capta urbe Roma, Capitolium obsidebant. Nec dubitavit Symmachus hebes obtusumque illud telum in Christianos his paucioribus verbis adhuc torquere: «Haec sacra Annibalem a moenibus, a Capitolio Senonas repulerunt» (Symmach. Relat. § 9, pag. 830, et Ambros. Epist. 0590C 18, § 4, pag. 834) .

At Gronovius post aliquos alios in auctoris nostri textu, ac contra manuscripti nostri codicis fidem pro «iratos», legendum ominatur, «iratus.» Non enim Romani,» inquit, «contempserunt deos iratos, a quibus se castigari sentiebant. Minucii itaque hunc opinatur esse sensum: Romani colunt deos suos, quos alius iis opem suam negantibus «iratus,» jam sprevisset. Verum melior proculdubio erit sensus, si legas: «Quos alius jam sprevisset iratos», sibique idcirco auxilium non ferentes. Quid namque, si ibi nomen «iratos» opponatur «diis propitiis,» de quibus plura apud Brissonium legi possunt?» (Brisson. lib. I de Form. pag. 120 et seqq.) Quae porro Caecilius de Capitolio a Senonibus obsesso, atque Romanorum in deos 0590D religione enarrat, haec a Tito Livio, Valerio Maximo, Floro, aliisque explicata invenies (Liv. lib. V, § 46, et seqq. Valer. Max. lib. I, cap. I, § 10, et 11; Flor. lib. I, cap. 13; ibid. pag. 51) .

Ad haec vero Caecilius aliud religionis Romanorum certum esse putat argumentum, «dum aras extruunt ignotis numinibus et Manibus.» De primis haec sunt Tertulliani verba: «Invenio plane ignotis diis aras prostitutas. Sed attica idololatria est. Item incertis diis, sed superstitio Romana est. Porro incerti dii minus noti, ut minus certi; et proinde ignoti, quia minus certi (Tertull. lib. cont. Marc. cap. 9) . Quibus autem verbis ignoti illi dii invocarentur, si scire aveas, Gellius, Macrobius, ac Brissonius te docebunt (Gell. 0591A lib. II, Noct. Attic. cap. 28; Macrob. lib. III, Saturnal. cap. 9; Brisson. lib. I, de Formul. pag. 120) .

Miraberis forsitan in mentem quibusdam venisse adulteratum esse illud Caecilii verbum, et «Manibus,» ac pro illo scribendum «inanibus.» Nihil quippe magis contra auctoritatem ms. codicis regii, et auctoris mentem fingi potuit. Quis enim nisi somniando suspicatus est Caecilium, qui ibi ethnici hominis contra Christianum partes agit, serio dixisse a Romanis aras diis «inanibus» fuisse exstructas?

At quorsum, inquiunt, ibi «Manium» mentio, aut cui incogniti esse poterant? Quid ergo, si adjectivum «ignotis», ad solum substantivum «numinibus» referatur? Manium autem ibi Caecilius idcirco meminit, quia ethnici saepius eos invocabant, sacrificiaque illis 0591B faciebant. Neque etiam adeo erant, sicuti volunt, omnibus cogniti. Nam alii, quemadmodum observat Servius, illos coelestes, alii infernos deos, alii nocturnos, atque inter coelum et terram vagari arbitrabantur. De his plura Servius, et Lilius Gyraldus (Serv. in lib. III, Aeneid. Virg. pag. 266, Gyrald. Syntagm. 7, de Hist. deor. pag. 205) . Nihil igitur mutandum in auctoris nostri textu, sive cognitos, sive incognitos Manes dixeris.

Denique concludit Caecilius: «Sic dum, Romani, universarum gentium sacra suscipiunt, etiam regna meruerunt.» Verum quidem est universa gentium sacra a Romanis suscepta fuisse. Nam Ovidius id unico hoc versu cecinit:

Dignus Roma locus, quo Deus omnis eat. 0591C (Ovid., l. I, Fast., § 3,
Sed de his alius nobis dicendi locus erit.

Caecilius porro aliique gentiles ex hactenus dictis confici posse putabant deos suos revera existere, quia Romani, «dum universarum,» uti ille garriebat, «gentium sacra suscipiunt, etiam regna meruerunt.» Negari autem non potest, hanc argumentationem non minimi profecto esse ponderis, si tanta veritate, quanta falsitate niteretur. Vim illius plane sensit Tertullianus, eamque hisce nihil utique dissimulando proposuit verbis: «Non omittam congressionem, quam provocat illa praesumptio dicentium, Romanos pro merito religiositatis diligentissimae in tantum sublimitatis elatos, ut orbem occuparint, et adeo dignos esse, ut praeter caeteros floreant, qui illis officium 0591D praeter caeteros faciunt (Tertull. Apolog. cap. 25) . Sed hoc eruditissimus ille Africanus scriptor falso, sicut suo loco videbimus, falsius esse demonstrat. Nunc autem quomodo hoc ipsum argumentum a Minucio nostro refellatur, examinandum est.