Articulus IV. Quomodo Minucius superius Caecilii argumentum aliis Reguli, Mancini, Pauli, ac Julii Caesaris exemplis, funditus evertat, ubi de solistimo tripudio.

Superius Caecilii argumentum priusquam solvat Minucius, illud sic repetit: «Claudius et Flaminius, et Junius ideo exercitus perdiderunt, quod pullorum 0612C solistimum tripudium exspectandum non putaverunt.» Quid sit autem solistimum tripudium ex Cicerone, qui illud divinandi genus repudiat, discere quivis poterit. Sic autem Orator: «Attulit in cavea pullos is, qui ex eo ipso nominatur pullarius. Hae sunt igitur aves internuntiae Jovis, quae pascantur necne quid refert? Nihil ad auspicia. Sed quia cum pascuntur necesse est aliquid ex ore cadere, et terram pavire, terripavium primo, post terripudium dictum est; hoc quidem jam tripudium dicitur. Cum igitur offa jam cadit ex ore pulli, tum auspicanti tripudium solistimum nuntiavit» (Cicer. lib. II de Divin., pag. 289, lin. 33) . Frustra igitur quidam in auctoris nostri textu, solemnissimum pro solistimum, 0612D corrigi voluerunt. Nam hoc nomine proprie illud significabant, quod ex ore pulli in solidum cadebat. Neque ibi tantum, sed prius Cicero dixerat: «Nostri quidem magistratus auspiciis utuntur coactis; necesse enim est, offa objecta, cadere frustum ex pulli ore, cum pascitur. Quod autem scriptum habetis, aut tripudium fieri, si ex ea quid in solidum ceciderit, hoc quoque quod dixi coactum, tripudium solistimum dicitis» (Ibidem, pag. 260, lin. 13) . Sed de his plura Brissonius, quae te legisse proculdubio non poenitebit (Brisson. lib. I Formul., pag. 137) .

Posthaec Minucius objecta a Caecilio exempla aliis plane oppositis, quae a Cypriano totidem pene verbis pro more descripta sunt, infirmat penitusque destruit (Cyprian. lib. de Idol. vanit., pag. 13) . Nam 0613A iis perspicue demonstrat sive servatis hujuscemodi auspiciis et auguriis, sive spretis ac neglectis, res non minus feliciter, aut infeliciter ducibus quibusdam cessisse. Recte ergo inde arguit ex iis non posse deorum praesentiam demonstrari. Ac primum quidem: «Quid,» inquit, «Regulus? Nonne auguria servavit, et captus est?» Jam vero ostendimus M. Attilium Regulum a Poenis, quos haud semel vicerat, captum, crudelissimaque morte interemptum fuisse. Atqui ab illo ante hanc pugnam auguria more solito observata, ex hisce colligi potest Valerii Maximi verbis, quibus palam profitetur se nescire utrum ille «in his, quae ad custodiam religionis pertinent, omnes non praecesserit» (Valer. Max., lib. I, cap. 1, § 14) . Quocirca Augustinus inde cum auctore nostro 0613B concludit Regulum exemplo suo docuisse: «Nihil deos ad istam temporalem felicitatem suis prodesse cultoribus; quandoquidem ille eorum deditus cultui, et victus, et captivus abductus: et qui noluit aliter, quam per eos juraverat, facere, novo ac prius inaudito, nimiumque horribili supplicii genere cruciatus, exstinctus est» (August. lib. I de Civit., cap. 15, pag. 15) .

Secundum Minucius exemplum statuit in Mancino: «Qui religionem,» ut ille loquitur, «tenuit, et sub jugum missus est, et deditus.» At sane quo certius est Mancinum post infausta adversus Numantinos praelia, in eorum adductum fuisse servitutem, eo dictu difficilius, qua ratione religionem tenuisse dicatur. 0613C Ethnici siquidem scriptores haud obscure testificantur illum idcirco tantis calamitatibus afflictum, quia invitis ac reluctantibus auspiciis diisque suis, bellum susceperat. Audi, quaeso, Titum Livium: «C. Hostilio Mancino consule sacrificante, pulli ex cavea evolaverunt; conscendenti in navem, ut in Hispaniam proficisceretur, accidit audiri: Mane, mane, Mancine; quae auspicia tristia fuisse eventu probatum est» (Liv. epit., lib. LV) . Valerius autem Maximus haec paulo uberius, hisque verbis enarrat, «Consuli Mancino, in Hispaniam ituro, haec prodigia acciderunt. Cum Lavinii sacrificium facere vellet, pulli cavea emissi, in proximam sylvam fugerunt, summaque diligentia quaesiti, reperiri nequiverunt. Cumque ab Herculis portu, quo pedibus 0613D pervenerat, navem conscenderet, talis vox sine ullo auctore ad aures ejus pervenit: Mancine, mane. Qua territus cum itinere converso, Genuam petisset, et in scapham esset ingressus, anguis eximiae magnitudinis visus, e conspectu abiit. Ergo numerum prodigiorum numero calamitatum aequavit, infelici pugna, turpi foedere, deditione funesta» (Valer. Max., lib. I, cap. 6, § 7) . Praecipitem itaque, addit ille, Flaminii, de quo paulo ante disseruimus, vesanamque perseverantiam subsecutus est.

Quomodo igitur religionem servavit, qui «adversum Numantinos,» sicut Aurelius Victor adhuc perhibet, «vetantibus avibus, et nescio qua voce revocante profectus . . . . in leges hostium foedus percussit, quo per senatum improbato, Numantinis deditus est?» 0614A (Aurel. Vict. de Viris illustr., cap. 59.) Etenim «senatus» teste etiam Paulo Orosio, «dissolvi foedus, et Mancinum dedi Numantinis praecepit, qui nudato corpore, manibus post tergum revinctis, ante portas Numantinorum expositus, ibique usque in noctem manens, a suis desertus, ab hostibus autem non susceptus, lacrymabile utrisque spectaculum praebuit» (Oros. lib. V Hist., cap. 4) . Nonne ergo tam miserabilis consulis exemplum magis facit pro Caecilio, qui eo conficere poterat Mancinum tantis caesum fuisse plagis, quia deorum auspicia et religionem spreverat?

Verum Orosius ibidem nos admonet hunc ex illis unum esse, a quibus «quantum in ipsis fuit, prodigia ex more curata sunt» (Ibid.) , et tamen ab aruspicibus 0614B fallaciarum structoribus deceptus est. Quamobrem Augustinus ridet haec ipsa auguria, petitque an alii pulli contra Numantiam processerant (Augustin. lib. III de Civit., cap. 21, pag. 80) . Perpende ergo an Mancinus eo sensu religionem tenuisse dicatur, quia more solito sacrificaverat, ac fallentibus auguribus, auspicia sibi propitia esse crediderit.

Certius itaque est propositum deinde a Minucio exemplum Pauli, qui sicut ille ait, «pullos edaces habuit,» atque ideo felicem exitum praesagientes, «tamen cum majore reipublicae parte prostratus est.» De Cannensi pugna loquitur, quam omnes Romanae historiae, aliique scriptores et Paulo, et Romanis funestissimam fuisse fatentur, ac Livius Alliensi nobilitate 0614C parem esse asseverat (Liv. lib. XXII, §. 50) . Rei igitur certae neminique incognitae plures dari testes nihil necesse est. Sed audiendus Cotta, qui apud Ciceronem inde arguit nullam esse deorum providentiam: Si enim «hominum, generi,» inquit, consulebant, «cur Paulum Cannae sustulerunt? cur Poenorum crudelitati Reguli, de quo mox loquebamur, corpus est praebitum?» (Cic. lib III de Nat. Deor., pag. 252, lin. 7 et seqq.) Quin etiam ipsemet Cicero hinc concludit nulla esse deorum auspicia, quibus Paulus paruit, nec minus cecidit in Cannensi pugna cum exercitu (Idem, lib. II de divinat., pag. 289, lin. 24) .

Eodem adhuc modo ea ibidem confirmat, quae ultimo loco de Julio Caesare auctor memorat, eum 0614D renitentibus spretisque auguriis et auspiciis, ante brumam in Africam feliciter navigasse ac vicisse. Hanc enimvero in rem haec ipsissima sunt illius Oratoris verba: «Quid ipse Caesar? Cum a summo haruspice moneretur, ne in Africam ante brumam transmitteret, nonne transmisit? Quod ni fecisset, unum in locum omnes adversariorum copiae convenissent» (Cicer. ibid., pag. 286, lin. 15 et seqq.) . Tum ille continenter haec, quae ad auctoris nostri propositum maxime faciunt, adjecit: «Quid ego haruspicum responsae commemorem (possem equidem innumerabilia) quae aut nullos habuerunt exitus aut contrarios?» Totus porro hic et alius describendus esset Ciceronis liber, si omnia referre vellemus, quibus hujusmodi auspiciorum, aliarumque divinationum 0615A vanitatem demonstrat. Sed quia id longius foret, ad hunc librum, eamdemque ob causam ad Eusebium, et Augustinum, adversus illa similiter disputantes, mittendum te esse satius duximus (Euseb. lib. II Praepar. Evang., cap. 4 et seqq., cap. 13 et seqq.; Augustin. lib. IV de Civit., cap 29, pag. 109 et seqq. et lib. de Div., tom. VI, pag. 505 et seqq.) . Ex iis autem, atque ex hactenus disputatis, cito facileque perspicies quam infirma sit Caecilii et aliorum gentilium ad probandam deorum suorum praesentiam deducta ex auguriis et auspiciis argumentatio.