Articulus II. De citatis a Minucio quibusdam scriptoribus, Nepote, Cassio, Thallo, Diodoro, et atheis Theodoro, Diagora, ac Protagora.

0649B Tota Minucii disputatio tametsi variis potissimum, sicuti monuimus, rationum momentis nitatur, plurimos nihilominus, celebris apud Ethnicos nominis, scriptores, variis illorum opinionibus plane penitusque repugnantes, citavit. Quatuor autem in uno eodemque loco ab illo appellantur, Nepos, Cassius, Thallus, ac Diodorus haud dubie Siculus, a Justino Martyre non minimis laudibus exornatus ob Bibliothecae historicae libros, qui graece et latine editi omnium manibus teruntur (Justin., Cohortat. ad Graec. pag. 10) .

Primus vero ex his scriptoribus nominatur Cornelius Nepos, qui sicut A. Gellius perhibet, scripsit Ciceronis amici sui Vitam, et libros de Viris illustribus, Exemplorum, atque Chronicorum (Gell. lib. XV 0649C Noct. Attic., cap. 28; lib. I, cap. 18; lib. VII, cap. 18; et lib. XVII, cap. 21) . Saepe etiam laudatur a Plinio, ac Augusto imperante, obiisse, et in Chronico Eusebiano tunc floruisse dicitur. Ab eodem autem Plinio vocatur, «Padi incola» (Plin., l. IX, cap. 39, pag. 343; et lib. X, cap. 33, p. 411. Chron. Euseb., ad ann. 4 Augusti. Plin. l. VI, cap. 9, pag. 373) . Quapropter a Catullo, «unus Italorum,» his appellatur versibus, quibus suum librum ei misit dedicavitque:

Cui dono lepidum novum libellum
Arido modo pumice expolitum
Corneli, tibi namque tu solebas
Meas esse aliquid putare nugas,
Jam tu cum ausus es, unus Italorum
Omne aevum tribus explicare chartis
Doctis, Jupiter, et laboriosis. 0649D (Catull., init. lib. I, pag. 1.)
Neque est quod te moveat Ausonius, qui hos Catulli versus citando, Nepotem Gallum ibidem nuncupavit:

Nec doctum minus, nec magis benignum
Quam quem Gallia praebuit Catullo. (Auson., Edv. 7 ad Drepan.)
Non enim testi suo contradixit, sed Galliam indicat Togatam, quae eadem ac Italia Transpadana est. Alibi vero citat ejusdem «Nepotis Chronica» (Idem epist. III ad Probum. P. P.) . Denique Lactantius illius ad Ciceronem, et contra ejus de philosophia opinionem scribentis verba transcripsit. Videsis Suetonium, Vossium, et plura quae ab illo post editam excellentium virorum vitam observata sunt (Lactant. lib. III 0650A Instit., cap. 15, pag. 282. Suet. lib. I, § 56, et lib. II, § 77. Voss. de Hist. latin., lib. I, cap. 14 .

Cassius, cognomento Hemina, vixisse fertur C. Cornelio Lentulo, et L. Mummio Achaico Coss., anno. V. C. 608, atque a Plinio appellatur «vetustissimus auctor Annalium.» Sed ibi quidam legi volunt «verissimus,» non vetustissimus, ut pote qui vix 70 annis Plinio antiquior fuerit; «Cassius» autem «Hemina» vocatur a Macrobio, qui secundum citat Historiarum ejus librum, atque a Solino Hemina simpliciter appellatur (Plin. lib. XIII Hist. Natur., cap. 18, pag. 84; Macrob. lib. I Saturnal., cap. 16, pag. 247; Solin. Polyhist., cap. 2, pag. 13) . Difficile ergo dictu cur a Tertulliano cognominetur. «Cassius Severus.» De eodem quippe, atque Minucius noster, proculdubio 0650B loqui videtur. Sed de hoc Tertulliani loco in nostra de ejus libris dissertatione agendum (Tertull. Apolog. cap. 10, pag. 12) .

Thallus porro Graecus scriptor fuit, quem Africanus apud Eusebium res Syriacas scripsisse testificatur. Mentionem ejus fecerunt Justinus Martyr, Theophilus Antiochenus, ac post hunc Lactantius, et in Chronico graeco Eusebius (Euseb. lib. X Praepar. Evang. cap. 10, pag. 489; Theophil. III, ad Autol. pag. 139; Lactant. lib. I Instit. cap. 23, pag. 132; Euseb. lib. I Chron. pag. 14) .

Tres praeterea impietate sua famosos citavit Caecilius, Theodorum, Diagoram, et Protagoram. At «Theodorus,» uti ille ait, «Cyrenaeus,» sive Cyrenaicus, «vel qui prior Diagoras Melius; qui uterque nullos 0650C deos» esse asseverabant. Nonne autem ibi more suo secutus est Ciceronem, qui de utroque dixerat: «Nullos deos esse omnino Diagoras Melius, et Theodorus Cyrenaicus putaverunt.» Rursum vero paulo post: «Diagoras atheos qui dictus est, posteaque Theodorus, nonne aperte deorum naturam sustulerunt?» (Cicer. lib. I de Natur. Deor., pag. 195, lin. 40; ibid. pag. 204, lin. 32.) Videsne his latini Oratoris verbis colligi posse cur Minucius consulto addiderit: «Vel qui prior Diagoras?» Nam aperte Cicero hunc Theodoro antiquiorem fuisse significat. Et certe in Chronico Eusebiano ad annum 1535 legimus: «Diagoras agnoscitur, et sectatores ejus physici philosophi.» Et ad annum 1549: «Diagoras atheus plurimo sermone celebratur.» Postea vero ad 0650D annum 1697, «Theodorus atheos cognoscitur.» Quamvis ergo annorum ordo non satis accurate in hoc Chronico notatus fuerit, inde tamen haud incerto colligitur Diagoram esse Theodoro antiquiorem.

De tertio autem ejusdem impietatis accusato Caecilius sic loquitur: «Abderitem Protagoram Athenienses viri consulte potius quam profane de divinitate disputantem, et expulerunt suis finibus, et in concione ejus scripta deusserunt.» At haec etiam proculdubio hausta sunt ex Cicerone, qui cum dixisset Protagoram palam asseruisse se nihil omnino de diis habere «quod liqueat an sint, vel non sint, qualesve sint,» haec paulo post adjecit: «Abderites Protagoras cum in principio libri sui sic posuisset: De diisque 0651A ut sint, neque ut non sint, habeo dicere: Atheniensium jussu, urbe atque agro est exterminatus, libri ejus in concione combusti» (Cicer. lib. cit. pag. 200, lin. 3; ibid. pag. 204, lin. 33) ; vel ut ait Laertius, κατέκαυσαν ἐν τῇ ἀγορᾷ ὑπὸ κήρυκα, «cremati sunt in foro sub praeconis voce.» Suidas vero simpliciter, ἐκαύθη, «cremati sunt» (Laert. lib. IX in Vita Protag. § 52; Suid. ad V. Πρωταγόρας.) . Citata porro a nobis Ciceronis verba a Minucio transcripta legimus, ac similiter dictum incertam, ancipitem ac dubiam fuisse illius de diis opinionem. Verumtamen Epiphanius diserte asserit hunc Protagoram non modo dubitasse utrum dii essent, sed plane penitusque negasse: ἔφη μὴ θεοὺς εἶναι, μηδὲ ὅλως θεὸν ὑπάρχειν, «Deos negabat, ac divinitatem omnem funditus tollebat» (Epiphan. Exposit. fid. § 9, pag. 1088) . Quid igitur, inquies? 0651B Idemne est deos negare, ac de illis dubitare? At si non idem prorsus censes, huic certe quam proximum dixeris, necesse est. Nam de hoc ipso Protagora scriptum ab Eusebio legimus: Πρωταγόρας ἄθεον ἐκτήσατο δόξαν. Λέγεται γοῦν τοιᾷδε κεχρῆσθαι εἰσβολῇ, ἐν τῷ περὶ θεῶν; οὐκ οἶδα οὕθ᾽ ὥς εἰσιν, οὔθ᾽ ὡς οὔκ εἰσιν, οὔθ᾽ ὁποῖοί τινες ἰδίαν. «Protagoras athei opinione laboravit, 0652A cujus hic, in suo de diis opere, primus est in illam disputationem ingressus: Diine sint, an non, inquit, quave forma illi sint, equidem nescio» (Euseb. lib. XIV Praepar. Evang. cap. 2, pag. 720) . Theodoretus vero ex citatis his ipsis Protagorae verbis concludit: τοὺς ἀμφιβόλους περὶ τοῦ Θεοῦ, καὶ ἀπιστους λόγους, illius «ambiguos de Deo, infidosque» fuisse «sermones» (Theodoret. serm. 2. de Princip. pag. 505, et serm. 6 de Provident. pag. 561) . Caeterum Caecilio Academicorum sectatori placebat haec intoleranda prorsus dubitatio. Quamobrem asserere non verebatur illum «consulte potius,» hoc est, de divinitate magis prudenter disputasse, «quam profane,» sive contra ipsam, uti putabant, religionem ac veritatem, atque idcirco injuste ab Atheniensibus condemnatum. 0652B Sed Minucius insanam prorsus ejus temeritatem acriter, sicut vidimus, ac pro merito repressit. Denique de illo Protagora, aliisque duobus atheis in superiori Apparatus nostri tomo aliquid, de aliis vero Scriptoribus, in isto Minucii nostri libro citatis, hac in dissertatione, ubi occasio sese obtulit, jam disputavimus (Tom. I Apparat. lib. III, dissert. I, cap. 11, art. 5, pag. 785, et seqq.) .