§ IV.—Disciplina quoad poenitentiam.

XXV. Sequenti tomo, duce doctissimo Marano, ostendemus ex S. Cypriani testimoniis Poenitentiam inter sacramenta relatam fuisse, et quam necessarium idem sanctus Doctor hoc sacramentum fidelibus judicaverit, quamque sancte administrari voluerit. Ibidem etiam discussimus primo, num in Africa ante sanctum hunc Episcopum gravissimis criminibus negata fuerit communio post poenitentiam; dein, utrum nova sub eodem S. Doctore inducta sit disciplina, ac pristina severitas in solos apostatas et desertores retenta; tertio, num S. Cyprianus lapsis in decursu poenitentiae morientibus pacem negaverit, his tantum exceptis qui libellos a martyribus acceperant. Tandem investigavimus, utrum concilium Carthaginense poenitentiam sacrificatis per totum vitae tempus imposuerit.

XXVI. Quae peccata poenitentiae canonicae subjecta. Num etiam secretiora peccata.—Verum supersunt adhuc aliae circa poenitentiae disciplinam enodandae quaestiones. Atque in primis inquirendum quaenam peccata poenitentiae canonicae subjecta fuerint tempore S. Cypriani? Testatur S. Cyprianus suis in Epistolis , praeter idololatriam et apostasiam a fide, alia esse crimina non adeo gravissima, quae canonicae poenitentiae subdebantur. Sic imponebatur canonica poenitentia haereticis et schismaticis, quando ad Ecclesiam revertebantur. Eamdem poenitentiam subire debebant peccatores divi Cypriani aetate ob secretiora quoque crimina, eorumque confessio publica erat, modo grave aliquod infortunium pro poenitentium vita non fuisset ex ea secuturum; hac de re uberrime disserit S. Cyprianus in tractatu de Lapsis, in quo narrat prodigiose mulctata fuisse quaedam crimina occulta, quae confessi non fuerant peccatores, nec canonicam poenitentiam pro iis egerant . Confitebantur pariter fideles peccata solius cogitationis, et poenitentiam pro illis agebant.

XXVII. Ordo poenitentiae canonicae.—Ordo autem qui in canonica poenitentia in genere servabatur, hic erat. Quoddam temporis spatium pro hac poenitentia constitutum erat, quam comitabantur exomologeses, seu confessiones, et examina, et per impositionem manuum episcopi et cleri finem habebat . Primo loco poenitens confitebatur propria crimina, ut ab eo poenitentiam reciperet qui illam confessionem audiebat: cujus quidem confessionis indubia vestigia deprehenduntur in tractatu de Lapsis, in eo scilicet loco in quo tradit sanctus Doctor consuevisse fideles XXIX confiteri vel simplicem cogitationem immolandi idolis, et pro hac poenitentiam egisse: quibus verbis perspicuum fit ibidem sermonem esse de confessione, quae praecedebat Poenitentiam. Hac confessione peracta, satagebat poenitens Deo satisfacere per laboriosa opera; et hoc peragebatur per totum illud tempus, quod ab episcopo praescriptum fuerat; modo nulla supervenisset gravissima causa, ob quam aliqua poenitentiae pars remitteretur. Poenitentia seu satisfactione completa, episcopo se iterum sistebat, cui proprium crimen etiam confitebatur ante clerum. Illius dispositiones ad examen deinde revocabantur: quae si ejus naturae videbantur, quae reconciliationis gratiam mererentur, tunc episcopus manus super eum una cum toto clero imponebat, eique absolutionem impertiebatur; qua elargita, sacrorum mysteriorum particeps erat. Animadvertendum insuper est quoad impositionem manuum episcopi, hanc locum habuisse tum initio poenitentiae, tum poenitentia jam absoluta; initio quidem, ut peccatores poenitentibus accenserentur; post peractam vero poenitentiam, ut donarentur reconciliatione. Dum canonicae poenitentiae stadium percurrerent fideles, manus pariter iis imponebantur: sed haec impositio erat quaedam species exorcismorum. Divus Cyprianus hasce tres manuum impositiones memorat; saltem primam ac secundam; quoniam aliquando haec profert verba, «manus imponere,» ut initium poenitentiae designet, quandoque vero ut indigitet absolutionem.

XXVIII. Poenitentia imposita, servata cum delictis proportione.—Poenitentia seu satisfactio imponebatur habita proportione cum patratis et confessis criminibus. Major erat pro iis peccatis quae directe in Deum commissa fuerant; minor vero pro illis quae, in proximum commissa, Deum indirecte solummodo respiciebant. Hinc idololatrae severiorem poenitentiam peragere debebant quam adulteri: immo aliqua erat distinctio inter peccata ejusdem naturae. Ille, exempli causa, qui sese ultro obtulerat immolaturus idolis, majori ac rigidiori plectebatur poenitentia prae illo, qui nonnisi post diuturnam pugnam immolaverat. Major erat animadversio in eum qui idololatriae crimine se maculaverat cum suis omnibus; minor autem in eum qui periculo semetipsum exposuerat, ut caeteros liberaret . Alii reconciliationis gratiam obtinebant post brevissimum poenitentiae tempus, puta post quatuor vel quinque annos; alii vero non donabantur absolutione, nisi in mortis articulo, si excipias casum gravissimi morbi vel persecutionis recens exortae, quemadmodum alibi diximus. Ad eos quos attinet, qui reipsa non sacrificaverant, quique libellatici appellabantur, quia ethnicis magistratibus dederant libellos, quibus fatebantur se idolis immolasse, etsi de facto non immolassent, ut publici sacrificii infamiam vitarent, XXX horum poenitentia minor erat . Et S. Cyprianus uno elapso anno reconciliationem illis concedebat qui immediate post lapsum poenitentiam amplexi fuerant .

XXIX. Episcopi aliique ministri canonicae poenitentiae subjecti. Episcopis caeterisque Ecclesiae ministris, sive idolis immolassent, sive libellatici essent, canonica aeque ac aliis imponebatur poenitentia: verum a sacerdotio, omnibusque ecclesiasticis muneribus excludebantur, nec reconciliari poterant, nisi post plenam absolutamque poenitentiam. Patet hoc ex Epistola S. Cypriani ad Fidum, in qua conqueritur de praepropera festinatione in concedenda reconciliatione Victori, quondam presbytero, et quidem antequam plenam egisset poenitentiam, et nulla urgente necessitate: «Legimus litteras tuas, frater charissime,» inquit sanctus Doctor , «quibus significasti de Victore quodam presbytero, et antequam poenitentiam plenam egisset . . . . . temere Therapius collega noster . . . Et praepropera festinatione pacem dederit . . . nulla infirmitate urgente ac necessitate cogente.» Videbimus in sequentibus saeculis, Ecclesiae ministris publicam poenitentiam non amplius impositam fuisse, sed tantummodo depositos, et ad laicorum communionem redactos fuisse. Verum divi Cypriani aetate, nemo hanc poenitentiam poterat evadere, nec ipsi episcopi, uti videre est in Epistola alia ejusdem sancti Doctoris ad clerum et plebes in Hispania consistentes: ibi siquidem narrat quod quidam Basilides episcopus, cum confessus fuisset se blasphemasse in Deum, episcopatum sponte deposuit, et ad agendam poenitentiam conversus est, satis gratulans si sibi vel laico communicare contingeret .

XXX. Libelli martyrum circa reconciliationem poenitentium.—Qui idolis immolaverant, doli plenam excogitaverunt artem, qua infirmari notabiliter poterat ecclesiastica disciplina de poenitentia. Extorquebant a martyribus et confessoribus libellos, ut ipsi reconciliatione donarentur, et tempus poenitentiae contraheretur . Verum, ut abusui quem creare poterant hujusmodi libelli, iretur obviam, mos erat ut qui libellos obtinuerant, episcopo se sisterent, ut examinaret tum petitiones, tum desideria eorum qui libellos dederant . Instituebatur hoc examen coram populo, uti eruitur ex epistola Cypriani ad plebem Carthaginensem data ; et praefati libelli iis solum modo proficiebant, qui maximam poenitentiae partem jam XXXI impleverant: «Quorum poenitentiam satisfactioni proximam conspicitis,» inquit S. Doctor in Epistola quadam ad Martyres et Confessores , in qua eos monet ne indiscriminatim omnibus petentibus libellos concedant, sed attente considerent peractam jam poenitentiam, et singulas ponderent circumstantias.

Moderatus adeo erat et prudens divus Cyprianus quoad has indulgentias, ut nihil quoad eas ex seipso statuere vellet, sed tantum de consilio caeterorum episcoporum. «Hoc verecundiae nostrae convenit,» inquit ille in Epistola ad clerum suum de his qui ad pacem festinant , «ut praepositi cum clero convenientes, praesente etiam stantium plebe . . . disponere omnia consilii communis religione possimus.» Et in alia ad eumdem clerum Epistola inquit : «Legi universorum confessorum litteras, quas voluerunt per me collegis omnibus innotescere;» et paucis interjectis sic prosequitur: «Quae res, cum omnium nostrum consilium et sententiam exspectet, praejudicare ego, et soli mihi rem communem vindicare non audeo.» Ex quibus constat, quam ideam tunc temporis haberent fideles de disciplina quoad poenitentiam, et quantum solliciti essent, ne vel minima ejusdem pars infirmaretur. «Quid enim magis aut in pace tam aptum,» inquiebat clerus Romanus ad divum Cyprianum scribens , «aut in bello persecutionis tam necessarium, quam debitam severitatem divini rigoris tenere; quam qui remiserit, instabili rerum cursu erret semper necesse est, et huc atque illuc variis et incertis negotiorum tempestatibus dissipetur, et quasi extorto de manibus consiliorum gubernaculo, navim ecclesiasticae salutis illidat in scopulos; ut appareat, non aliter saluti ecclesiasticae consuli posse, nisi disciplinae ipsius semper custodita ratio quasi salutare aliquod gubernaculum in tempestate servetur.»

XXXI. De Indulgentiis.—Cum libelli martyrum quaedam species indulgentiarum sint (erant enim litterae ad martyribus datae, quibus rogabant episcopos a poenitentibus quibusdam, quos nominabant, condonari, aut abbreviari tempus poenitentiae : ex his facile eruitur quid S. Cyprianus de indulgentiis senserit. In primis sic de libellis martyrum loquitur sanctus Doctor tum in Epistola ad clerum Romae consistentem, de multis confessoribus, et de Luciani inverecundia et Celerini confessoris modestia, ordine XXII (t. IV, c. 282) , tum et in pluribus aliis in eamdem sententiam scriptis, ut minime neget eorum meritis lapsos adjuvari posse. Nam in Epistola duodecima (t. IV, c. 259 A) edicit, «Ut qui libellos a martyribus acceperunt, XXXII et praerogativa eorum apud Deum adjuvari possunt, si incommodo aliquo et infirmitatis periculo occupati fuerint, non exspectata ipsius praesentia apud presbyterum quemcumque praesentem, vel si presbyter repertus non fuerit, et urgere exitus coeperit, apud diaconum quoque exomologesin delicti sui facere possint, etc.» Credebat ergo Cyprianus martyrum praerogativa, vel, ut ait in Epistola decima tertia, c. 260 C, «auxilio eorum adjuvari apud Dominum in delictis suis posse.» Sic etiam in libro de Lapsis (tom. IV, coll. 481 A, 483) fatetur martyrum mandatis aliquid concedi posse, «si justa, si licita, si non contra ipsum Dominum a Dei sacerdote facienda, si obtemperantis facilis et prona consensio, si petentis fuerit religiosa moderatio.» Quare non ipsam consuetudinem, quae dudum in Ecclesia vigebat, sed abusum vituperat, et nimiam nonnullorum confessorum, in primis Luciani licentiam, qui libellos in hanc sententiam scriptos dabant (t. IV. c. 255 C) : «communicet ille cum suis;» nec observabant quod Cyprianus praeceperat in Epistola decima (t. IV, c. 255 A, B) , «ut diligenter inspicerent et actum et opera et merita singulorum, ipsorum quoque delictorum genera et qualitates; et quos ipsi noverant, quorum poenitentiam satisfactioni proximam conspiciebant, eos nominatim libellis designarent.» Duo autem adhuc observanda sunt: 1º Confessores non dedisse pacem, sed petiisse, ut daretur; 2º ne illud quidem ausos fuisse postulare, ut ante reditum Cypriani pax lapsis daretur, sed hac in re morem episcopo suo gessisse. Quare non eorum auctoritate quinque presbyteri, sed sua improbitate adducti sunt, ut ante reditum Episcopi, ac eo prorsus inconsulto lapsos ad communionem admitterent.

XXXII. Indulgentias in praxi primorum Ecclesiae saeculorum fundari, testantur non paucae S. Cypriani Epistolae. Sic Epistola XVII, videns S. Cyprianus facultatem redeundi Carthaginem nondum se habere, et jam aestatem coepisse, quod tempus infirmitatibus assiduis et gravibus infestatur, mandat presbyteris, et in casu necessitatis diaconis ecclesiae suae, ut aliqua «indulgentia» utantur erga lapsos, si quando in vitae discrimine sint constituti: «Ut qui libellos a martyribus acceperunt» inquit sanctus Doctor «et praerogativa eorum, apud Deum adjuvari possunt, si incommodo aliquo, et infirmitatis periculo occupati fuerint, non exspectata praesentia nostra apud presbyterum quemcumque praesentem, vel si presbyter repertus non fuerit, et urgere exitus coeperit, apud diaconum quoque exomologesim facere delicti sui possint; ut, manu eis in poenitentiam imposita, veniant ad Dominum cum pace, quam dari martyres litteris ad nos factis desideraverunt.» Idipsum repetit Epistola XIII: «Quoniam tamen,» inquit ille alloquens Clerum suum , «significastis quosdam immoderatos XXXIII esse, et communicationem accipiendam festinanter urgere, et desiderastis in hac re formam a me vobis dari, satis plene scripsisse me ad hanc rem proximis litteris ad vos factis credo, ut qui libellum a martyribus acceperunt. . . si premi infirmitate aliqua, et periculo coeperint, exomologesi facta, et manu eis a vobis imposita in poenitentiam, cum pace a martyribus sibi promissa ad Dominum remittantur.»