Articulus IV. De variorum in hunc librum notis et animadversionibus.

Ex iis omnibus, quorum opera hunc librum typis editum diximus, pauci sunt, qui multas in eum notas et observationes non publicaverint. Quae itaque, qualesve ac cujus generis sint, jam a nobis 0394C explicandum est. Primo quidem Joannes Meursius nonnullas in hunc Octavium protulit, quas in quodam opusculo, Hypocriticus Minucianus, sive Criticus subsecivus, inscripto, excusas habemus. In iis autem nonnulla auctoris nostri, quae corrupta ipsi videbantur, loca conjecturis suis corrigere, sed saepe saepius minus feliciter et apposite conatus est. Alia vero quaedam pauca aliorum scriptorum verbis explicat et interpretatur.

Franciscus autem Balduinus in suis in hunc librum Prolegomenis, postquam illum Minucio Felici vindicavit, quaedam de ejus aetate, familia, patria, professione, causidicis, Romanoque foro praefatur. Tum deinde disserit de hujus libri stylo, argumento, varia Caecilii Octaviique disputandi ratione, ac plura 0394D hujus disputationis capita breviter exponit. Ea autem ex aliis quibusdam scriptoribus, ac potissimum ex christianae religionis defensoribus, Justino martyre, Athenagora, Theophilo Antiocheno, Clemente Alexandrino, Arnobio, Lactantio, Ambrosio, Augustino confirmat; sed nullibi fere indicat quibus in libris, vel qua librorum in parte haec quae citavit loca reperiantur. Denique ad praefationis calcem Christianos ad venerandae cohortatur antiquitatis ecclesiasticae studium.

Wowerus vero in suis notis brevitati satis consuluit. His autem vel textus menda corrigere nititur, vel Minucii Felicis verba ac dicta quibusdam aliorum scriptorum testimoniis explicare aut 0395A confirmare. Verum majorem in iis citandis jure certe merito diligentiam ab ipso requiras. Nam alicubi appellat tantum scriptoris nomen, sed illius librum, vel libri locum, ubi citata ab illo verba occurrant, indicare non curat. Quod quidem ab eo in primis factitatum animadvertimus, ubi ad Tertulliani libros atque in primis illius Apologeticum nos mittit. Aliquando etiam vagatur extra propositum. Exemplo sit ille locus, ubi Octavius a Caecilio «pistorum praecipuus,» non sine convicio appellatur. Ibi enim Wowerus multa, quae ad auctoris propositum nihil penitus faciunt, perperam congessit.

Elmenhorstii autem notae Wowerianis prolixiores sunt, atque in iis multo accuratius quam Wowerus 0395B annotat auctorum a se citatorum loca. Frustra tamen quidquam in tam longis observationibus quaeres, quod ad Minuciani textus integritatem aut emendationem pertineat; nam in illis eo tantum collineat, ut plura quae ab auctore dicta sunt, aliorum testimoniis asserantur, et stabiliantur. Demum nos aliquando ad suas mittit in Arnobii, aut Woweri in hunc Minucii nostri librum animadversiones. Omnes porro illas Elmenhorstii notas Gronovius solito more suo contemnit, verumque illud esse asseverat, quod de iis a Scaligero antea fuerat pronuntiatum (Scaliger. Epist. 260 et 261) .

Quae vero ab Heraldo profectae sunt, in plerisque illis de emendato, manuscripti regii auctoritate, auctoris nostri textu, vel de eo conjecturis suis 0395C corrigendo disputat. In aliis vero nos ille vel ad suas remittit notas in Arnobii libros, vel Tertulliani Apologeticum, cujus tamen vix ulla ullibi citat capita. In caeteris tandem notis sententias Minucii ex aliis scriptoribus confirmare conatur. Sed illae primam hujus libri partem, nimirum Caecilii sermonem, et illius in Christianos calumnias magis spectant. Paucissimae autem ejusmodi sunt in Octavii responsionem, et in rejectos atque exagitatos ab illo impios ethnicorum ritus.

Quibusdam autem observationes Rigaltii in hunc librum eruditae nec parum curiosae videntur. Ut enim alios omittamus, Ouzelius in sua ad eum librum praefatione fatetur multa in eis praeclara inveniri, et plus caeteris omnibus ab illo restitutam Octavio sanitatem. 0395D Rigaltium tamen propterea arguit, quod conjecturis suis nimium indulgeat, easque Minucii verbis intermiscendo, illum ea loquentem faciat, quae in mentem ipsi non venerant. Gronovio autem si credas, haec Minucii Felicis disputatio merebatur, «ut procederet reverentius, et acrius expolita ac meliore in lumine posita,» quam in illa Rigaltii editione.

At certe quisquis hujus observationes legerit, is manifesto comperiet, in illis emendati textus rationem aliquando afferri, aliqua obscuriora verba explanari, ac plura Minucii loca aliorum auctorum firmari auctoritate. Non minus tamen clare perspiciet horum saepe nec libros, nec librorum capita, sed solum nomen citari. Multa quoque deprehendet ab 0396A illo omnino praetermissa, quae non minus, quam caetera, explanatione aliqua egere videantur. Postremo quilibet ex postea dicendis agnoscere poterit, quam levibus saepe conjecturis textum Minucii emendare voluerit.

Quamvis longissimae profecto sint Ouzelii in hunc librum animadversiones, eas tamen a se «juvenilibus annis,» ac «currente praelo» compositas fatetur. Ad haec vero declarat in iis se ab aliorum tametsi doctissimorum virorum sententia nonnumquam, sed citra contumeliam, discessisse. Verum eas prolixiores esse nemo sane negaverit. Saepe enim a proposito auctoris textu prorsus digreditur, et plura, quae ad illum nihil penitus faciunt, ad nauseam usque congerit. Visne quaedam harumce digressionum tibi proferri 0396B exempla? Vide, quaeso, quantum a proposito aliena sint, quae ad Minucii de lapidibus effigiatis et unctis sermonem explicandum retulit, de idolis in Meccano Turcarum templo constitutis? Quid vero ad Minucii propositum conducit longior Ouzelii disquisitio de opera a Romanis in delubris dedicandis, vel ab aliis quibusdam in observandis auguriis data, ac de primo auguriorum inventore, et de delubri etymologia? Ut quid etiam ille, oblata sibi de deorum tantum natalibus dicendi occasione, ad explanandos hominum tam principum, quam privatorum, atque etiam urbium natales dies, variosque eorum celebrandorum ritus, perquam longissime excurrit? Nec minores sunt illius digressiones de Mercurii nomine et officiis, ubi a Minucio simpliciter dicitur pedibus 0396C alatis depictus: de sternutatione, ubi Socratis daemonium commemoratur; atque ut alia bene multa praetermittamus, de cane aliisque animalibus quae Aegyptii colebant, quorum Minucius nullam fecerat mentionem. Sed haec fortasse quibusdam videbuntur facilius condonanda adolescenti, qui cum vanam eruditionem suam ostentare vellet, observationes suas, «praelo,» ut ipse ait, «currente» editas, non potuit facere breviores. Sed nullam tamen Gronovius ei veniam dare potuit. Nam illum appellat virum ferum et ferreum, ac commentatorem impium, qui falso venditat animadversiones sibi fuisse «praelo currente» natas. Scelestum enimvero, inquit ille, sunt receptaculum, quo sua condidit furta, quae diris potius debebantur, nisi aliqua ex sui ipsiusmet Gronovii 0396D patre, Boxhornio, Vossio et Elia Schevio accepisset. Sed quis non fatebitur graviorem, et viri magis feri ac ferrei, quam aequi judicis hanc esse censuram.

Cellarius vero tria in suis notis se praestitisse significat. Primo redditam textus a se emendati rationem. Secundo historias et fabulas, si quae obscuriores sunt, illustrari, ac tandem latina Minucii verba, si quando minus usitata aut difficiliora occurrant, clarius enucleari. At in his animadversionibus, aut plura ab aliis dicta repetit, aut multa tacita relinquit, quae nihil caeteris minus expositione indigebant.

Praeterea Jacobus Gronovius hanc omnium, de quibus hactenus egimus, notarum animadversionumque collectionem nihil aliud esse asserit, nisi indigestam 0397A molem, colluviem infinitam, atque insanas a Minucii textu digressiones. At certe quamvis fateatur absurda illa et inutili animadversionum luxurie eumdem Minucii textum omnino praepostere obrui ac submergi, plura tamen in eis omissa fuisse deplorat, quibus Salmasius, Brummerus, Ernestius, ac potissimum Johannes Pricaeus alienis in locis, obscura quaedam auctoris nostri loca emendare aut enucleare tentaverunt.

Quamobrem is ipse Gronovius, in sua hujus libri omnium ultima editione, superioribus illis observationibus, si quasdam Ouzelii exceperis, has Salmasii aliorumque, et suas adjecit. Verum in easdem, quas in aliis tanta confidentia condemnat, aberrationes imprudenter omnino dilabitur. Longioribus etenim ipsius 0397B aliorumque, quas transcripsit, annotationibus, textus Minucii longe magis quam in superioribus editionibus plane mergitur. Plures siquidem videre est paginas, in quibus nullum exstat Minucii verbum; in aliis vero una tantum, aut duae vel tres, in caeteris paucissimae ipsius textus lineae. Quis igitur diffitebitur ipsum Ouzelium, cujus notas Gronovius tanto despicatui ducendas arbitratur, longe fuisse prudentiorem, qui sua in editione totum integrumque Minucii textum repraesentat, omnesque suas animadversiones ad illius calcem rejecit?

Quanti autem momenti, et quanto caeteris praestantiores sint ejusdem Gronovii notae, si scire aveas, id tibi quibusdam exemplis patefaciendum est. Primum itaque annotat his Minucii verbis: «In praeterita 0397C redire,» efficacissimam exhiberi verae jucunditatis, praeteritis gaudiis perceptae, descriptionem. Quod quidem ille Tullii et Vespasiani exemplis, nihil magis, quam alia innumera, ad propositum facientibus, probare conatur. Tunc continuo sic prosequitur: «Certe quod hic oculi, in aliis potest efficere cogitatio; immo ne vivam, si non haec felicitas me per annos meos comitetur; ut et domestica me felicitas consoletur, et Cantabrigiae vivam cum Jo. Pearsonio, Lutetiae cum Henr. Valesio, Florentiae cum Ant. Magliabequio, viris ab omni doctrinae laude beatissimis in aeternum.» Papae, quam praeclara, quam erudita, quam necessaria erat haec observatio! Quis umquam, ea praetermissa, Minucium clare omnino et perspicue loquentem audire potuisset?

0397D Ubi vero Caecilius dixit «nebulas semper adolescere,» ibi plura de graecis nominibus ανεφέλη et νέφος ideo congerit, non ut auctoris sui textum explicet, sed ut Pricaeum, et Gallicum hujus libri interpretem redarguat.

Sed longius adhuc postea evagatur, ubi Caecilius Christianis objecit nullum ex inferis vel Protesilai sorte remeasse, «horarum saltem permisso commeatu.» Primum enim nos ille admonet nihil hac latina enuntiatione esse aut venustius, aut quod ipsi magis placuerit. Deinde vero fuse lateque probat, hoc solo et eleganti genitivo «horarum» significari exiguam temporis partem, quae non ultra unum diem processerit. Quis umquam, amabo te, nisi monente 0398A Gronovio, id animo percepisset? Denique Janum Brouxhusium, qui ante vocem «horarum» scribi voluit «paucarum,» acriter castigat, additque se ab illo omni mendaciorum calumniarumque genere vexatum. Siccine ergo ei potius, quam aliis, fas fuit notis longioribus non solum digredi ab auctoris sui proposito, sed privatas quoque injurias ulcisci?

Sed agedum, quis in hujus libri editionibus animadversionem aliquam protulit ea longiorem, quae ab illo scripta est in haec pauca Minucii de Dianae simulacro verba: «Mammis multis, et verubus exstructa? Sex enim illius libri et amplius haec nota paginas implet, et integra ibi Holstenii Epistola, haud semel edita, transcribitur. Nonne poterat eam, si necesse esset, aut in libri calcem amandare, aut ex 0398B illa quemadmodum ex Woweri, Elmenhorstii, aliorumque observationibus, quaedam delibare, quae ad auctoris nostri explicationem magis conducebant.

Verum et nos ipsi longiores utique essemus, si alias Gronovii his similes notas singillatim recensere vellemus, atque illas in primis, quibus recentioris cujusdam scriptoris testimonia gallico idiomate scripta interserit, atque Ouzelii furta et compilationes passim ubique indicat. Quasi vero, his praetermissis, textus Minucii intelligi non potuerit?

Neque tamen ii sumus, qui aliorum omnium, sicuti Gronovius, notas et animadversiones adspernemur, aut prorsus explodendas esse censeamus. Fatendum enim est variam in eis cum ipsiusmet Gronovii, tum aliorum eruditionem identidem deprehendi, iisque 0398C explicari nonnullos Minucii obscuriores loquendi modos, ac verba quaedam a librario foede corrupta. Sed alia adhuc supersunt, quae medicam manum postulant, et quae explicatione egere nemo sane negaverit. Nova ergo hujus libri editio caeteris magis accurata et perfecta, ab aliquo erudito sinceroque veritatis amatore, nec partibus suis nimium studenti, adornari procul dubio potest.