Articulus Primus. Examinatur argumentum, quo Octavius ethnicorum poetarum Homeri et Virgilii, philosophorum Thaletis, Anaximenis, Diogenis Apolloniatis, Anaxagorae, Pythagorae et Xenophanis auctoritate unum dumtaxat Deum esse ostendit.

0425C

Quemadmodum Minucius validissimis rationum momentis, ac communi omnium populorum consensu demonstrat Deum revera existere: ita etiam illum plane unicum esse, ipsorummet ethnicorum cum poetarum tum philosophorum testimonio luculenter ostendit. A poetis autem sic orditur: «Audio,» inquit,» poetas quoque unum patrem divum atque hominum praedicantes, et talem esse mortalium mentem, qualem parens omnium dixerit.»

0425D Utrum vero unius poetae Graeci vel Latini, an plurium sint haec verba, a nobis fortasse aliquis requiret. At in fine superioris articuli vidimus Jovem, quem omnes invocant, ab Ennio poeta vocari «Patrem divumque hominumque.» Cicero autem ibi Balbum Stoicum inducit haec ipsa verba citantem, quibus praestantissimae mentis numen existere confirmet. Testatum praeterea Augustinus facit eumdem Ciceronem (August., lib. V de Civit., cap. 8, p. 121) , ubi probat a Stoicis Jovem «quem summum Deum» putabant, appellari, hos citasse Homeri versus, sicque in latinam vertisse linguam:

Tales sunt hominum mentes quali pater ipse
0426A Jupiter, auctiferas lustravit lumine terras.
Hi autem versus apud ipsummet Homerum sic graece exhibentur:

Τοῖος γὰρ νόος ἐστὶν ἐπιχθονίων ἀνθρώπων,
Οἷον ἐπ᾽ ἥμαρ ἄγησε πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε. (Hom., Odyss. XXVIII, V. 135.)
Quos latinus interpres sic reddidit:

Talis enim mens est terrestrium hominum
Qualem quotidie ducit pater hominumque deorumque.

Scimus quidem a Lactantio traditum, nihil ab Homero dari potuisse quod pertineat ad veritatem; quippe qui humana potius quam divina conscripserit (Lactant., lib. I Instit divin., cap. 5, pag. 21) . Verum praeterquam quod Cicero haec carmina tamquam probata Stoicis citavit, ea sane Minucii nostri 0426B proposito sic congruunt, ut ad illa collineasse plane videatur. Si quis tamen, aut Ennium, aut alios poetas ibi ab illo citari nobis recte probaverit, illi statim subscribemus.

Alter poeta a Minucio, quemadmodum postea a Lactantio (Lactant., lib. I Instit. divin., cap. 5, pag. 22) , nomine suo sic appellatur: «Quid Mantuanus Maro? Nonne apertius, proximius, et verius,» id est, propius ad veram de Deo sententiam accedit, eamque apertius et verius declarat? Illius tamen versus auctor noster nec integros, nec quo in libro habeantur, sed eorum dumtaxat sensum, et quaedam verba quamvis ex duobus ejus libris excerpta, hunc exhibet in modum: «Principio coelum et terras, et caetera mundi membra, spiritus intus alit, et infusa 0426C mens agitat; inde hominum pecudumque genus, et quidquid aliud animalium.» Idem alio loco mentem istam et spiritum nominat. Haec enim ejus sunt: «Deum namque ire per omnes terrasque tractusque maris, coelumque profundum: unde homines et pecudes, unde imber et ignes.» Non igitur inutilis omnino quibusdam operae pretium erit integros versus illos describere, et indicare ubi reperiantur. Priores autem in sexto Aeneidos libro sic leguntur:

Principio coelum, terras, camposque liquentes,
Lucentemque globum lunae, Titaniaque astra,
Spiritus intus alit; totamque infusa per artus
Mens agitat molem, et magno se corpore miscet:
Inde hominum pecudumque genus, vitaeque volantum,
Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. (Virgil., Aeneid., l. VI, v. 719 et seqq.)
Posteriores vero in Georgicorum libro quarto sic habentur:

0426D Deum namque ire per omnes
Terrasque, tractusque maris, coelumque profundum,
Hinc pecudes, armenta, viros, genus omne ferarum;
Quemque sibi tenues nascentem arcessere vitas. (Idem, l. IV. Georgic., v. 220 et seqq.)
In hos autem, ac potissimum priores versus legendae sunt Servii observationes. Plures alios ac praecipue Graecos poetas, de quibus superiore tomo egimus, Minucius citare poterat (tom I Apparat., pag. 784) : sed quia Homerum, uti apparet, omnium Graecorum poetarum, Maronem vero Latinorum coryphaeum ac principem fuisse nemo non fatetur, idcirco horum testimonia ad praecipuum illud christianae religionis 0427A dogma probandum satis superque esse existimavit.

Ad celebriores itaque philosophos transit, probatque eos in eamdem, etsi non iisdem verbis, re tamen vera conspirasse sententiam. A Thalete autem dicendi sic facit initium: «Thales Milesius, qui primus omnium de coelestibus disputavit, rerum initium aquam,» ut alibi vidimus, «dixit, Deum autem eam mentem quae ex aqua cuncta formaverit» (tom. I Apparat., pag. 434 et 776) . Et haec quidem decerpta videntur ex Cicerone, ubi de eadem, ac Minucius noster, quaestione disputat. Philosophorum enim, sicuti ille, opiniones ibi recenset, atque ab eodem quoque Thalete sic incipit: «Thales Milesius, qui primus de talibus rebus quaesivit, aquam dixit esse initium rerum, Deum autem eam mentem quae ex aqua 0427B cuncta fingeret» (Cic., lib. I de Nat. Deor., p. 199. lin. 20) Eadem porro Lactantius, ac totidem pene ac Minucius verbis postea tradidit (Lactant., lib. I Institut. divin., cap. 5, pag. 24) .

Sed Minucius haec continenter subjunxit, quae incuria amanuensium librariorum ita depravata sunt, ut sine aliquo novo codice manuscripto vix a quoquam vera eorum lectio inveniri queat. In editis etenim nostris sic exhibentur: «Et (ms. reg. eo, Rigaltius eho) altior et sublimior aquae et spiritus ratio, quam ut ab homine potuerit (ms. reg. poterit, male), inveniri, a Deo tradita (ms. reg. traditum).» Nonne horum verborum initio pro voce eo, legendum sed, vel ejuscemodi aliquid? Ut ut sit, sensus Minucii esse videtur altiorem et sublimiorem esse aquae et spiritus, 0427C tamquam rerum omnium causae, ut aiunt, materialis et efficientis rationem, quam ut ab homine potuerit inveniri, nisi a Deo ipso edoceatur. Quamobrem Thales hoc invenire non potuit, quod a solo Deo traditum est. Verumtamen id ille poterat discere ab Aegyptiis quibuscum, ut alibi diximus, congressus fuerat. Aegyptii autem a Moyse, et hic a Deo illud acceperat (tom. II Apparat., pag. 1120, et seqq.) .

«Anaximenes deinceps,» pergit Minucius, «et post, Apolloniates Diogenes aera infinitum et immensum.» Verum Cicero utriusque opinionem separatim explicat. Et primum quidem de Anaximene haec illius sunt verba: «Anaximenes aera Deum statuit, eumque gigni, esseque immensum et infinitum, et semper in motu» (Cic., lib. I, de Nat. Deor., pag. 199, 0427D lin. 25) . Minucius vero haec verba, «eumque gigni,» de industria omisit: nam ille prioribus verbis eo magis a vera nostra de Deo sententia aberrabat, quo propius subsequentibus, «infinitum et immensum,» ad eam accedere videtur.

De Diogene vero Apolloniate ita Tullius postea: «Quid aer, quo Diogenes Apolloniates utitur Deo, quem sensum habere potest, aut quam formam Dei?» (Idem Cic., ibid., pag. 200, lin. 10.) Quis vero qualisve fuerit ille aer, quo Diogenes Apolloniates Deo utebatur, tacet quidem latinus ille orator: sed ab Augustino his verbis declaratur: «Diogenes, Anaximenis alter auditor, aerem quidem dixit rerum esse materiam, de qua omnia fierent, sed eum esse compotem 0428A divinae rationis, sine qua nihil ex eo fieri posset» (Aug., lib. VIII de Civit., cap. 2) . Vides sane quam merito jure Minucius dixerit eamdem esse utriusque Anaximenis et Diogenis de Deo opinionem, eamque a christiana non prorsus abhorrere. Quamvis enim ab aliis ideo dissentiat, quod aerem rerum materiam dixerit, in hoc tamen cum Christianis consentit, quod pro certo habuisse videatur aerem, divinae rationis compotem, rerum omnium efficientem esse causam.

Non desunt enim scriptores qui suspicantur hos philosophos aeris infiniti immensique nomine intellexisse non hunc quidem quem spiramus aerem, sed divinum quemdam spiritum, quemadmodum Virgilium canentem audivimus, quo tota mundi machina 0428B fovetur et animatur. Huic autem suspicioni favere videntur haec Plutarchi apud Eusebium de Anaximenis opinione verba: «Anaximenes Milesius aerem ejusmodi principium esse docuit; ex eo enim omnia nasci, in eumque vicissim cuncta dissolvi. Nam animus, ψυχὴ, noster, exempli causa, aer est, nosque fovet ac tuetur, cunctumque adeo mundum spiritus aerque, πνεῦμα καὶ ἀὴρ, complectitur: est autem spiritus eademque aeris significatio, λέγεται δὲ συνωνύμως ἀὴρ καὶ πνεῦμα» (Euseb., lib. XIV Praepar. Evang., cap. 14, pag. 74) . In primo autem Plutarchi de Philosophorum Placitis libro haec leguntur (Plutarch., lib. I de Placit. Philos., cap. 3, pag. 876, tom. 2) . Sed ibi Anaximenes ab eo redarguitur, quod rerum dumtaxat materiam, non vero efficientem causam 0428C assignaverit. Prius vero Eusebius ex alio Plutarchi libro Stromatum non aliud ab Anaximene assertum fuisse narrat, nisi aerem, quem infinitum putabat, rerum omnium esse principium. Sed haec ita explicat Laertius, tamquam Anaximenes quo inde prima rerum principia constituerit (Laert., lib. II, § 3, et lib. IX § 57) . At hi fortasse aut non totam illius, neque Diogenis Apolloniatis sententiam exposuere, aut infiniti nomine spiritus immensus intelligendus est. De utriusque porro opinione videsis alios, a nobis alibi laudatos auctores, et Augustinum Epist. CXVIII, ad Dioscorum, pag. 338 (tom. I Apparat., lib. II, dissert. 2, § 29, pag. 435, et lib. III, dissert. 3, cap. 1, art. 1, pag. 776) .

Pergit Minucius: «Anaxagorae, descriptio et motus 0428D infinitae mentis Deus dicitur.» Similiter Cicero: «Inde,» inquit, «Anaxagoras, qui accepit ab Anaximene disciplinam, primus omnium rerum descriptionem et motum, mentis infinitae vi ac ratione designari et confici voluit» (Cic., lib. I de Nat. Deor., p. 199, lin. 22) . Alibi vero paulo aliter: «Anaxagoras materiam infinitam, sed eas particulas similes inter se, et minutas, eas primum confusas, postea in ordinem reductas a mente divina» (lib. IV Acad. quaest., pag. 33, lin. 12) . Sed illius opinionem Laertius longe enodatius certiusque ex illius libris, et Timonis auctoritate sic exposuit: Πρῶτος τῇ ὕλῃ νοῦν ἐπέστησεν, ἀρξάμενος οὕτω τοῦ συγγράμματος, ὅ ἐστιν ἡδέως, καὶ μεγαλοφρόνως ἡρμηνευμένον· Πάντα χρὴματα ἦν ὁμοῦ, εἶτα νοῦς 0429A ἐλθὼν αὐτὰ διεκόσμησε, παρ᾽ ὃ καὶ νοῦς ἐπεκλὴθη· καί φησι περὶ αὐτοῦ Τίμων, ἐν τοῖς Σίλλοις οὕτω.

Καί που Ἀναξαγόρην φάσ᾽ ἔμμεναι, ἀλκίμον ἥρω,
Νοῦν, ὅτι δὴ νόος αὐτῷ, ὃς ἐξαπίνης ἐπαγείρας
Πάντα συνεσφήκωσεν ὁμοῦ τεταραγμένα πρόσθεν.
«Primus hic materiae mentem adjecit, in principio Operis sui, suavi et magnifica oratione sic scribens: «Omnia simul erant, deinde accessit mens, eaque composuit; quamobrem et mens sive animus, ὁ νοῦς, dicitur. Timon hoc ipsnm de Anaxagora in Sillis decantavit:

Nunc ubi Anaxagoras, mens est, fortissimus heros,
Qui mentem subito, nam mens non defuit illi,
Composuisse putat fuerant quae incondita quondam.»
De illo quoque plura Lucretius, atque etiam Augustinus, 0429B et nos quoque locis jam citatis (Lucret., lib. I, ante fin.) .

Dehinc Minucius: «Pythagorae Deus est animus, per universam rerum naturam commeans, et intentus, ex quo etiam animalium omnium vita capiatur.» Ex Cicerone haec adhuc auctor noster delibavit: «Pythagoras,» ait ille, «censuit animum esse per naturam rerum intentum et commeantem, ex quo animi nostri carperentur» (Cic., lib. I, de Nat. Deor., p. 199, lin. 37) . Utrumque haud dubie secutus est Lactantius. Atque eo etiam recidit, quod de asserta ab illo Pythagorea unitate et dualitate Laertius Plutarchusque memorant, uti liquet ex his quae de eodem philosopho superiori Apparatus nostri tomo locis 0429C jam citatis observavimus (Lactant., lib. I Instit. divin., cap. 5, pag. 24, et lib. de Ira Dei, cap. 11, pag. 796; Laert., lib. VI in Vit. Pythag.; Plutar., lib. I, de Pl. Philosoph., pag. 876, tom. 1, Apparat., pag. 783) .

Post haec autem Minucius: «Xenophanem,» inquit, «notum est omne infinitum cum mente, Deum tradere.» Ciceronis autem haec sunt verba ipsissima: «Tum Xenophanes, mente adjuncta, omne praeterea quod esset infinitum, Deum voluit esse» (Cic., lib. I de Natur. Deor., pag. 199, lin. 4) . At Laertius paulo aliter, sed non alio prorsus sensu narrat eum existimavisse: «Dei substantiam globosam esse, nihilque cum hominibus habere commune. Totum cernere, totumque audire, non tamen respirare. Simulque 0429D esse omnia, mentem, prudentiam, aeternitatem» (Laert., lib. IX. § 15) . Ibi autem hac voce σφαιροειδῆ, globosam seu rotundam substantiam, nihil aliud nisi infinitam significat. Ea autem idcirco usus est, quia figura rotunda neque initium habet neque finem. Quapropter rursus Cicero alio in libro eamdem Xenophanis sententiam his retulit verbis: «Xenophanes dixit unum esse omnia, neque id esse mutabile, et id esse Deum, neque natum umquam, et sempiternum, et conglobata figura» (lib. IV Academ. quaest., pag. 33) . Ante Minucii porro aetatem Clemens Alexandrinus aperte docuit hanc Xenophanis sententiam consentaneam esse christianae doctrinae, hisque Isaiae verbis: «Cui assimilavistis me, dicit Dominus?» 0430A Quod quidem hunc ille probat in modum: Εὖ γοῦν καὶ Ξενοφάνης ὁ Κολοφώνιος διδάσκων, ὅτι εἷς καὶ ἀσωματος ὁ Θεὸς, ἐπιφέρει.

Εἷς Θεὸς ἔν τε θεοῖσι καὶ ἀνθρώποισι μέγιστος
Οὔ τι δέμας θνητοῖσιν ὀμοίῖος, οὐ δὲ νοηρά.
«Recte ergo Xenophanes Colophonius docens unum esse Deum, et incorporeum, subjungit:»

Maximus in genere est divum atque hominum
Deus unus,
Qui nec corpore, nec mente est mortalibus ullis
Assimilis.
Hunc locum quem alibi breviter attigimus, integrum descripsit Eusebius; qui tamen alio in loco Plutarchi verba exhibet, quibus longe aliter Xenophanis de Deo opinionem repraesentat. Videsis Epiphanium atque Theodoretum (tom. I Apparat., 0430B pag. 1113; Euseb., lib. XIII Praepar. Evang., cap. 13, pag. 679, et lib. I, cap. 8, pag. 23; Epiphan., Exposit. fid., pag. 1087; Theodor., Serm. 2, de Graec. Affect. curat., pag. 486) .