Articulus Primus. Quis et quid sit Deus, quodve ejus nomen, ac quomodo ab homine cognoscatur; tametsi corporeis oculis videri non possit.

Quamvis Octavius tam certis, quam evidentibus, argumentis probaverit Deum existere, eumque esse unicum, Caecilius tamen solita gentilium pervicacia adhuc nutans, eorum, si tamen potuisset umquam, vim et robur infirmare hac percunctatione conatur: «Unde,» inquit, «vel quis ille, aut ubi Deus unicus, solitarius, destitutus, quem non gens libera, non regna, 0440C non saltem Romana superstitio noverant? Judaeorum sola et misera gentilitas unum et ipsi Deum coluerunt.» Ad haec autem Caecilii, aliorumque Gentilium, interrogata Minucius constanter respondet eorumdem omnino Judaeorum Deum esse atque Christianorum, quos Caecilius ipse jam tum per totum terrarum orbem dispersos, ac Tertullianus, uti observavimus, loca omnia implevisse declaraverat.

Interroganti autem quis ille Deus sit, respondet Octavius: «Nec nomen Deo quaeras: Deus nomen est. Illic vocabulis opus est, cum per singulos propriis appellationum insignibus multitudo dirimenda est, Deo qui solus est, Dei vocabulum totum est; quem si patrem dixero, terrenum opineris; si regem, carnalem suspiceris; si dominum, intelliges utique mortalem. 0440D Aufer additamenta nominum, et perspicies claritatem.» Apud Cyprianum, qui primam phrasim totidem verbis transcripsit, omissa sunt haec duo verba «per singulos,» atque ibidem scriptum est: « Deus nomen illi; illic vocabulis opus est, ubi propriis appellationum insignibus multitudo dirimenda est» (Cypr., lib. de Idolor. Vanit., pag. 15) . Neque ibi ille plura.

Lactantius autem de Trismegisto: «Hic,» inquit, «scripsit libros, et quidem multos, in quibus majestatem summi ac singularis Dei asserit, iisdemque nominibus appellat, quibus nos, Deum et Patrem: ac ne quis nomen ejus requireret, ἀνώνυμον esse dixit eo quod nominis proprietate non egeat, ob ipsam unitatem (Lactant. lib I, cap. 6 pag. 30) . Trismegisti 0441A verba a Lactantio sic citata sunt: Ὁ δὲ Θεὸς εἷς, ὁ δὲ εἷς, ὀνόματος οὐ πρὸσδέεται· ἔστι γὰρ ὁ ὢν ἀνώνυμος. Tum deinde ipsemet Lactantius sic disputat: «Deo igitur nomen non est, quia solus. Nec opus est proprio vocabulo, nisi cum discrimen exigit multitudo; ut unamquamque personam sua nota et appellatione designes. Deo autem, quia semper unus est, proprium nomen est Deus.» At quod ibi post graeca Trismegisti verba adjecit, illud profecto ex nostro auctore, sicut et alia plura, delibasse videtur, et sensum illius reddidit clariorem.

Docet itaque Minucius primo naturam Dei esse simplicissimam, quae nullo penitus modo dividi queat, ipsum vero neque terrenum, neque corporeum, neque mortalem, atque ideo spiritalis immortalisque 0441B esse substantiae.

Deinde vero Deum quidem, qualis quantusque in se est, a nobis non cognosci: quemlibet tamen hominem ab illius idea, quaecumque terrena et imperfecta sunt removendo, ad manifestam illius pervenire cognitionem.

Tertio, nomina iis tantum rebus imponi, quae a se invicem distinctae, ac diversae sunt; ut quae una quaeque sit, designetur. Quamobrem Deo, inquit, qui simplicissimus est, ac solus ante omnes creaturas semperque exstitit, nullum, uti mox citatus a Lactantio Trismegistus aiebat, nomen dari potest. Neque absimili prorsus modo Justinus Martyr: Θεῷ δὲ οὔτε ὁ τιθεὶς ὄνομα προϋπῆρχεν, οὔτε αὐτὸς ἑαυτὸν ὀνομάζειν ᾠήθη δεῖν, εἷς καὶ μόνος ὑπάρχων.» Fieri omnino 0441C non potest, ut proprium aliquod Deo nomen attribuatur, propterea quod nomina ad designationem et discretionem subjectarum rerum imponantur, quae variae sunt et multae. Deo autem, qui nomen inderet, nemo ante eum exstitit: neque ipse se ipsum nomine aliquo designari opus esse duxit, unus et solus existens (Justin. Cohort. ad Graec., pag. 19) .» Rursus vero alibi haud semel ille, sicut et alii Ecclesiae Patres, negat ullum fingi posse proprium Dei nomen.

Neque his officit, quod Celso objicienti Deum esse innominabilem, respondet Origenes: Διαστολῆς δεῖται. εἰ μὲν γὰρ, ὅτι οὐδὲν τῶν ἐν λέξεσι καὶ σημαινομένοις δύναται παραστῆσαι τὰς ἰδιότητας τοῦ Θεοῦ, ἀληθές ἔστι τὸ λεγόμενον, εἴ γε καὶ πολλαὶ ποιότητες οὐκ εἰσὶν ὀνομασταί. 0441D τίς γὰρ δύναται ὀνόμασι διαφορὰν δοῦναι ποιότητος φοίνικος, καὶ γλυκύτητος ἰσχάδος . . . . οὐδὲν οὖν θαυμαστὸν εἰ οὐκ ὀνομαστὸς οὕτως ὁ Θεός. εἰ δὲ τὸ ὀνομαστὸν λαμβάνεις, καθὸ οἷον τέ ἐστιν ὀνόμασι παραστῆσαι τι τῶν περὶ αὐτοῦ, εἰς τὸ χειραγωγῆσαι τὸν ἀκροατὴν, καὶ ποιῆσαι νοῆσαι περὶ Θεοῦ, κατὰ τὸ ἐφικτὸν τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει, τινὰ τῶν περὶ αὐτοῦ, οὐδὲν ἄτοπον λέγειν αὐτὸν ὀνομαστόν. «Distinctione opus est. Si enim hoc vult, quod in verborum significatis nihil potest Dei proprietates exprimere, verum est; quandoquidem multae qualitates sunt innominabiles. Quis enim discernat nominibus qualitatem dulcedinis palmulae, et dulcedinis caricae . . . Non mirum igitur, si Deus hoc pacto est innominabilis. Quod si nominabile accipiatur, quatenus auditorem potest nominibus 0442A ad aliquam cognitionem Dei manuducere, quantum naturae humanae licet comprehendere, non absurde dicetur nominabilis (Origen., lib. LXI contr. Cels., pag. 320, in 4º) .» Fatetur siquidem Origenes a nemine posse Deo proprium nomen imponi, nec ab ullo nominari, nisi quatenus fragilitati humanae datum est.

At iis quidem ita vere prorsus ac recte positis, Minucius noster, ac cum illo Cyprianus, et Lactantius asserunt hoc vocabulum Deus, revera esse, quantum homini, ut ait Origenes, eum nominare fas est, totum ac proprium veri Dei nomen. Antea vero illud a Tertulliano his comprobatum verbis legimus: Anima «licet corpore pressa, licet . . . . Deum nominat, hoc solo, quia proprie verus hic Deus bonus et 0442B magnus (Tertul., Apologet., cap. 17, pag. 24) .» Quapropter hoc Dei nomen ipsi soli nec alteri dandum esse asseverat.

Quis autem ille sit, si quis a Minucio nostro, quemadmodum Caecilius, sciscitetur, hoc protinus ab eo responsum accipiet: «Hic nec videri potest, visu clarior est, nec comprehendi, tactu purior est (haec tria posteriora verba etsi a Cypriano transcripta, in ms. codice regio desunt) nec aestimari, sensibus major est (infinitus, immensus, et soli sibi quantus est notus. Nobis vero ad intellectum pectus angustum est), et ideo sic eum digne aestimamus, dum inaestimabilem dicimus» (Cypr., lib. de Idol. Vanit., pag. 14) . Ea autem omnia, his tantum exceptis, quae uncinis clauduntur, totidem verbis descripsit Cyprianus. 0442C At utroque prior Tertullianus, idem aliis verbis hunc dixerat in modum: «Invisibilis est, etsi videatur; incomprehensibilis, etsi per gratiam repraesentetur; inaestimabilis, etsi humanis sensibus aestimetur, ideo verus tantus est. Caeterum quod videri communiter, quod comprehendi, quod aestimari potest, minus est et oculis quibus occupatur, et manibus quibus contaminatur, et sensibus quibus invenitur. Quod vero immensum, soli sibi notum est; hoc est, quod Deum aestimari facit, dum aestimari non capit: ita eum vis magnitudinis et notum hominibus objicit et ignotum.» Eadem a Theophilo Anthiocheno, et a Nazianzeno aliisque Ecclesiae Patribus saepe saepius tradita quis ignorat? (Theoph. Antioch., lib. I ad Autolyc. post. init., pag. 71.)

0442D Sed contra haec tam certa tamque vera documenta insurget adhuc aliquis ethnicus, et cum Caecilio urgebit, haec Christianorum placitorum monstra esse ac portenta, quibus se frustra Deum habere affirmant. Etenim illum nec ostendi, nec videri posse fateri coguntur. At, quid mirum, ait Minucius, si Christiani Deum suum, quem ex operibus ejus evidenter agnoscunt, corporis oculis se non videre profitcantur? Numquid tu ipse, quisquis es gentilis homo, ventum et flatus, quibus omnia impelluntur, oculis tuis vides? Numquid oculorum tuorum acies solem, qui omnibus videndi causa est, intuendo non hebescit, et obtunditur? Numquid animam tuam, qua vivis, qua animaris, qua loqueris, vides ac conspicis?

0443A Nec suum, quaeso, ullus inducat in animum a solo auctore nostro his comparationibus infirmatas fuisse vanas ethnicorum argutias, et cavillationes. Nam iisdem comparationibus usi sunt, non antiquissimi modo, aliique Ecclesiae Patres, sed doctissimi etiam quidam gentilium Scriptores. Atque ut ex multis quosdam seligamus, Theophilus Antiochenus: «Deus universa,» inquit, «cum non forent, creavit, ut ex operibus suis quam excellens sit, homini innotesceret. Est anima humana in humano corpore, non videtur, invisibilis existens, verum ex corporis motibus cognoscitur, sic nec Deus humanis et corporeis oculis videri potest . . . Quemadmodum si quis cernat navem, suis armamentis instructam, mare sulcare et in portum appellere, certe credit aliquem a quo gubernetur, 0443B in ea esse gubernatorem . . . . Si in solem, quod sane minimum est elementum,» cum Deo videlicet compositum, «homo oculos intendere nequit, propter caloris et potentiae excellentiam, multo minus gloriam Dei, quae ineffabilis est homini, homo mortalis contueri potest» (Theoph. Antioch., lib. I ad Autolyc., pag. 72) . Plura adhuc ille ibi, quae si graece scripta videre cupias, in ejus libro legere haud difficiliter poteris.

Postea vero Lactantius eodem plane modo argumentatur ac plures quoque adhibet ejuscemodi comparationes: «Ante omnia, quoniam Deus ab homine videri non potest, ne quis tamen ex eo ipso putaret Deum non esse, quia mortalibus oculis non videtur: inter caetera institutorum suorum miracula, fecit 0443C etiam multa, quorum vis quidem apparet, substantia tamen non videtur, sicut est vox, odor, ventus, ut harum rerum argumento et exemplo, etiam Deum, licet sub oculos non veniret, de sua tamen vi, et effectu, et operibus, cerneremus. Quid voce clarius, aut vento fortius, aut odore violentius? Haec tamen cum per aerem feruntur, ad sensusque nostros veniunt, et eos potentia impellunt, non cernuntur acie luminum, sed aliis corporis partibus sentiuntur. Similiter Deus non aspectu nobis, aliove fragili sensu comprehendendus est, sed mentis oculis intuendus, cum opera ejus praeclara et miranda videamus» (Lact., lib. VII de Vita beata, cap. 9) . Irenaeum aliosque eadem enarrantes adire poteris: longiora quippe illa sunt, ut omnia transcribamus.

0443D Quid quod, et ipse Cicero, ut etiam ethnicis hominibus ethnicum scriptorem opponamus, simili prorsus modo dixit: «Sic mentem hominis, quamvis eam non videas, ut Deum non vides; tamen ut Deum cognoscis ex operibus ejus, sic ex memoria rerum, et inventione, et celeritate motus, omnique pulchritudine virtutis, vim divinam mentis cognoscito» (Cic. lib. I Tuscul., pag. 126, lin. 38) .

Minucius itaque his rationibus, quas tam ethnici quam Christiani scriptores aequo jure comprobarunt, Caecilio planissime satisfacit, ejusque funditus diruit ratiocinationem. Quocirca recte ille concludit: «Ex hoc credimus Deum, quod eum sentire possumus, videre non possumus. In operibus enim ejus, et 0444A in mundi motibus omnibus, virtutem ejus semper praesentem adspicimus, cum tonat, fulgurat, fulminat, cum serenat,» quemadmodum supra ostendimus.