Articulus Primus. Examinantur argumenta, quibus Minucius ostendit mundum, et omnia, ac singula Dei providentia gubernari; ubi de Britannia, Nilo, Euphrate, et Indo.

0446B

Quibus argumentis Minucius Deum existere probavit, iisdem colligit universa et singula, quae ejus nutu ac voluntate primum creata sunt, ac totum mundum divina ejus Providentia regi et gubernari. Jam vero ea argumenta superius exposuimus et examinavimus. Nemo autem negare potest summam esse illorum vim, et pondus maximum. Cicero autem, quemadmodum diximus, in praecipua secundi sui de Natura Deorum libri parte, longe copiosius, quam auctor noster, iisdem rationum momentis contra Epicureos demonstrat mundum divina providentia administrari.

0446C Ille vero, ac post eum Minucius hoc de divina Providentia documentum, obvia cuilibet domus comparatione asserit et illustrat. Ac Minucius quidem noster: «Quod si,» inquit, «ingressus aliquam domum, omnia exculta, disposita, ornata vidisses, utique praeesse ei crederes dominum, et illis bonis rebus esse meliorem: ita in hac mundi domo, cum coelum terramque prospicias, providentiam, ordinem, legem; crede esse universitatis dominum, parentemque, ipsis sideribus, et totius mundi partibus pulchriorem.» Antea vero Orator: «Ut si quis in domum aliquam, aut in gymnasium, aut in forum venerit, cum videat omnium rerum rationem, modum, disciplinam, non possit ea sine causa fieri, judicare, sed esse aliquem intelligat, qui praesit, et 0446D cui pareatur; multo magis in tantis motibus, tantisque vicissitudinibus tam multarum rerum, atque tantarum ordinibus, in quibus nihil umquam immensa et infinita vetustas mentita sit, statuat necesse est ab aliqua mente tantos naturae motus gubernari» (Cic. lib. II de Natur. Deor., pag. 216, lin. 3, et seq.) .

Neque rerum tantummodo universitati, qua omnia continentur, sed singulis etiam mundi partibus Deus Providentia sua consulit. Sed audiamus, si lubet, Minucium id quibusdam quoque exemplis demonstrantem: «Britannia,» inquit, «sole deficitur, sed circumfluentis maris tempore recreatur. Aegypti siccitatem temperat Nilus Colit Euphrates Mesopotamiam. Indus et serere Orientem dicitur et irrigare.» 0447A In manuscripto autem regio codice post vocem «Nilus» haec leguntur: «Amnis Euphrates Mesopotamiam pro imbribus pensat.» Quae quidem cur in editis mutata sint, nobis certe incompertum est.

At nulli dubitamus haec excerpta fuisse ex secundo Ciceronis de Natura Deorum libro, ubi iisdem Nili, Euphratis, et Indi exemplis, ad probandam quoque Dei Providentiam utitur. Transcripta autem a nobis superius illius verba, hic repetere supervacaneum duximus (Cic., lib. II de Nat. Deor., pag. 234, lin. 20; vid. supr. cap. 2, art. 6) .

At nonne, inquies, Minucius perperam et praepostere, primo pro exemplo Britanniam proposuit? Undenam enim ille accepit illam sole defici? Sed dic, quaeso, nonne etiam Strabo similiter de Britannis 0447B haec scripto tradidit: Ἔπομβροι δ᾽ εἰσὶν οἱ ἀέρες μᾶλλον ἢ νιφιτώδεις. ἐν δὲ ταῖς αἰθρίαις ὁμίχλη κατέχει πολὺν χρόνον· ὥστε δι᾽ ἡμέρας ὅλης, ἐπὶ τρεῖς μόνον ἢ τέτταρας ὥρας τὰς περὶ τὴν μεσημβρίαν, ὁρᾶθαι τὸν ἥλιον· τοῦτο δὲ κἀν τοῖς Μορινοῖς συμβαίνει, καὶ τοῖς Μεναπίοις, καὶ ὅσοι τούτων πλησίοχωροι. «Aer apud eos imbribus magis est, quam nivibus obnoxius: ac sereno etiam coelo caligo quaedam multum temporis obtinet, ita ut toto die non ultra tres aut quatuor, quae sunt circa meridiem, horas, conspici sol possit. Quod ipsum Morinis quoque, et Menapiis, et eorum vicinis contingit» (Strabo, lib. IV Geogr., pag. 200) .

Visne et alium tibi proferri testem? En praesto est Tacitus, cujus haec sunt verba: «Coelum crebris imbribus ac nebulis foedum; asperitas frigorum 0447C abest. Dierum spatia ultra orbis nostri mensuram; et nox clara, et extrema Britanniae parte, brevis, ut finem atque initium lucis exiguo discrimine internoscas. Quod si nubes non officiant, aspici per noctem solis fulgorem, nec occidere et exsurgere, sed transire affirmant; scilicet extrema et plana terrarum humili umbra non erigunt tenebras, infraque coelum et sidera nox cadit» ( Tacit. in Vita Julii Agricol., longe post. init.).

At si praeterea tertium adhuc testem desideres, nobis adhuc in promptu est Caesar, qui in hanc insulam trajecerat. De illa siquidem hunc scribit in modum: «Loca sunt temperatiora, quam in Gallia, remissioribus frigoribus . . . In hoc medio cursu est insula, quae appellatur Mona, complures praeterea 0447D minores objectae insulae existimantur, de quibus insulis nonnulli scripserunt dies continuos triginta sub bruma noctem esse» (Caesar. lib. IV de Bello Gall. pag. 743) . Sed, hi, quemadmodum Herodianus, Servius et Jornandes aut falso rumore decepti fuerunt, aut de ultimis Scotiae versus septentrionem finibus loquuntur. Nam Tacitus jam laudatus in Vita Julii Agricolae: «Nox,» inquit, «clara, et extrema Britanniae parte, brevis; ut finem atque initium lucis exiguo discrimine internoscas.» (Herodian. lib. III Histor. pag. 84; Serv. in lib. I Georgic. Virgil. pag. 81; Jornand. de reb. Getic. cap. 2) .

Esto, dicet alius, res ita se habeat, cedo equidem. Verum qua inquiet, Minucius ratione constanter 0448A affirmat Britanniam maris tempore recreari? Huic itaque Ciceronis verbis respondebimus: «Maria, inquit, agitata ventis ita tepescunt, ut intelligi facile possit in tantis illis humoribus inclusum esse calorem. Nec enim ille externus et adventitius habendus est tepor: sed intimis maris partibus agitatione excitatus. Quod nostris quoque corporibus contingit, cum motu atque exercitatione calescunt» (Cic. lib. II de Natur. Deor., pag. 217, lin. 42, et seq.) . At generatim de quolibet mari loquitur. Quid ergo mirum, si Britannia tempore maris, undique eam circumdantis, calore tepescat. Sed melius forsitan dixisset hunc teporem non ex incluso in mari calore, sed ex illius tantum agitatis salsis partibus, ejusque vaporibus excitari.

0448B De tribus autem memoratis a Minucio fluminibus, si aliorum, praeter Ciceronem, Scriptorum testimonia petieris, multa tibi cito proferentur. Nam primo quidem, Diodorus Siculus luculenter ostendit non solum quomodo Nilus Aegypti siccitatem, ut ait Minucius, temperet, verum etiam quomodo eam foecundam fertilemque reddat. Graeca autem ejus verba, quia longiora sunt, latino tantum ex interprete reddemus: «Exundatio ejus,» inquit, «a solstitio incipiens aestivo, ad equinoctium usque autumnale augetur. Interim novum subinde limum importans, tam ignava quam frugibus et plantis culta sola, quamdiu velint agricolae, humectat. Aquas enim leniter accedentes modicis facile aggeribus avertunt, iisque apertis, si ex usu videatur, non magno labore iterum inducunt; 0448C adeoque tantum laboribus compendii, et hominibus emolumenti affert, ut pars rusticorum maxima seminibus in exsiccatos telluris agros conjectis, pecora ad conculcandum inducant, et post quatuor aut quinque menses ad demetendum revertantur. Aliqui levibus aratris summo terrae dorso, post humectationem obiter proscisso, ingentes frugum acervos absque magnis impendiis, et laborum aerumnis inde tollunt» (Diodor. lib. I Bibliot., pag. 22) . Sanctus quoque Ambrosius, non minus luculenter: «Verno,» inquit,» apud Aegyptios tempore Nilus exundat, ut jaciendis seminibus terra mollescat, et blandiore sinu, et clementiore gremio semina missa suscipiantur» (Ambros., lib. de Noe et arca, cap. 14, § 48, pag. 247) . Qui plura voluerit, adeat Strabonem, Melam, 0448D Plinium, Solinum, et alios (Strab. lib. V Geograph., pag. 694, et lib. VII, pag. 788; Mela, lib. I de Situ orb., cap. 9. Plin., lib. I Histor. natur., cap. 9, pag. 557, et lib. XVIII, cap. 8, pag. 490; Solin., cap. 32) .

Testatum iidem auctores faciunt sicut Aegyptum Nilo, ita Mesopotamiam, quomodo ait Minucius, Euphrate foecundam fieri. De hoc enimvero flumine Plinius haec narrat: «Increscit et ipse Nili modo statis diebus, paulum differens, ac Mesopotamiam inundat. sole obtinente vicesimam partem Cancri. Minui incipit in Virgine, Leone transgresso. In totum vero remeat in vicesima nona parte Virginis» (Plin. lib. V Natur. histor. cap. 27, pag. 584) . Solinus vero, Plinii sequester et imitater: «Mesopotamiam,» inquit 0449A opimat inundationis annuae excessibus, ad instar Aegyptii amnis, id est, Nili, terras contegens, invecta soli foecunditate, iisdem ferme temporibus, quibus Nilus» (Solin., cap. 38) . Videsis Strabonem, Arrianum, Quintum Curtium, atque alios geographos (Strab. lib. XVI Geograph., pag. 740; Arian. lib. VII de Expedit. Alexand., pag. 453 et 489; Q. Curt. lib. V, paulo post. init.) .

Porro autem postquam idem Strabo quaedam de fluviis, qui in Gangem, et Indum influunt, praefatus est, haec quae de Indo Minucius, litteris prodidit, Eratosthenis auctoritate confirmat: Ἐκ δὲ τῆς ἀναθυμιάσεως τῶν τοσούτων ποταμῶν, καὶ ἐκ τῶν ἐτεσίων, ὡς Ἐρατοσθένης φησι, βρέχεται τοῖς θερινοῖς ὄμβροις ἡ Ἰνδικὴ καὶ λιμνάζει τὰ πεδία· ἐν μὲν οὖν τούτοις τοῖς ὄμβροις λίνον, 0449B σπείρεται, καὶ κέγχρον· πρὸς τούτοις σησάμην, ὄρυζα, βοσμορον. τοῖς χιμερινοῖς δὲ καιροῖς πυροὶ, κριθαὶ, ὃσπρια, καὶ ἄλλοι καρποὶ ἐδώδιμοι, ὧν ἡμεῖς ἄπειροι.» Eratosthenes auctor est ex horum tantorum fluviorum exhalationibus, et flatu Etesiarum, Indiam aestivis imbribus madere ac campos stagnis oppleri, et in iis imbribus linum seri et milium, et sesamum, orizam et bosmorum; Hiberno autem tempore seri triticum, hordeum, legumina, et alias fruges esculentas, quarum nos expertes» (Strabo, lib. XV Geograph, pag. 690) .

Videsne quam recte Minucius ex his omnibus concludat omnia et singula Dei Providentia administrari. Terras enimvero natura sua steriles, et solis ardore tostas, nec imbribus madefactas, horum fluminum inundationibus foecundas efficit. Eodem plane modo 0449C prius ostenderat hac divina providentia, aliarum mundi partium foecunditati a stata, quatuor anni tempestatum vicissitudine mirum plane in modum fuisse consultum:» Jam providentiae quantae, inquit, ne hiems sola glacie ureret, aut sola aestas ardore torreret autumni et veris inserere medium temperamentum; ut per vestigia sua anni revertentis, occulti et innoxii transitus reverterentur. Ibi autem dixit: «Hiems glacie urit,» quemadmodum Virgilius:

. . . . Aut Boreae penetrabile frigus adurat. (Virgil. lib. I Georg. v. 93.)