Articulus II. Excutiuntur Caecilii ethnici contra divinam Providentiam argumenta, ex rebus prosperis malorum, et bonorum adversis ducta, ubi de Dionysio tyranno Phalaride, Rutilio, Socrate, Camillo, et Judaeorum Christianorumque miseria.

0449D

Plura adversus divinam Providentiam Caecilius objicit, quorum alia ad omnes universim homines, alia ad quosdam particulatim, alia ad Gentiles, alia ad Judaeos, alia denique ad Christianos spectant. Primum autem, quomodo, inquiebat ille, stante Dei Providentia, loca sacra et profana, quemadmodum homines pii et impii, fulmine aliisque fortuitis casibus pariter aequaliterque feriuntur? Cur sontes, aeque ac insontes, boni et mali, tempestatibus ac naufragiis ullo sine discrimine opprimuntur? Cur denique viri nequissimi optimis saepe saepius florentiores sunt et feliciores?

0450A Deinde vero quibusdam exemplis ille probandum suscipit falsum esse divina Providentia mundum gubernari, aut omnibus ac singulis consuli. Sed praestat ipsummet Caecilium, ea proferentem, audire: «Quod si mundus,» inquit, «divina Providentia, et alicujus numinis auctoritate regeretur, numquam mereretur Phalaris et Dyonisius regnum, numquam Butilius et Camillus exilium, Socrates venenum» Eodem plane argumento apud Ciceronem Cotta Academicus Providentiam Dei concutere moliebatur (Cic., lib. V, de Nat. Deor., pag. 252, lin. 4 et sqq.) . Pro certo autem is posuit, quod a Telamone de diis hoc uno versu decantatum est:

Nam si curent, bene bonis sit, quod nunc abest.

Academicus autem ille iisdem atque aliis pluribus 0450B quam Caecilius exemplis, omisso tamen Camillo, haec confirmare nititur. Ibi autem ea sic urget: «Cur avunculus meus vir innocentissimus idemque doctissimus P. Rutilius in exsilio est . . . . Duo de quadraginta Dionysius tyrannus annos fuit opulentissimae, et beatissimae civitatis. Quam multas ante hunc in ipso Graeciae flore Pisistratus, ac Phalaris, ac Apollodorus poenas sustulit, multis quidem ante cruciatis et necatis . . . Quid dicam de Socrate, cujus morti illacrymari soleo Platonem legens?» Denique postquam multa Dionysii impia facta et sacrilegia, a Valerio etiam maximo postmodum notata (lib. I, cap. 1. Extern. § 3) , recensuit, his narrationem suam absolvit verbis: «Hunc igitur nec Olympius Jupiter fulmine percussit, nec Aesculapius misero diuturnoque 0450C morbo intabescentem interemit, atque in suo lectulo mortuus, in Tympanidis rogum illatus est, eamque potestatem, quam ipse per scelus erat nactus, quasi justam et legitimam, haereditatis loco filio tradidit» (Cicer. loc. cit) .

Dissimulare tamen nec Caecilius nec alii Gentiles poterant Dionysium illum, cujus varia singulariaque facinora uterque, Cicero, et Valerius Maximus, alibi adhuc recensent, in tam beata felicique fortuna fuisse miserrimum (Idem lib. v. Tuscul., p. 186, lin. 3 et seqq. Val. Max. lib. IX, cap. 13. Exter., § 4) . Nam ipsemet Cicero haec de illo litteris alio in libro mandavit: «Quid censemus superiorem illum Dionysium? Quo cruciatu timoris angi solitum, qui cultros metuens tonsorios, candenti carbone sibi adurebat capillum? 0450D (Cic. lib. II de Offic pag. 377 lin. 17, et seqq.)

Valerius vero maximus eum alio modo scelerum suorum poenas dedisse sic enarrat: «qui tametsi debita supplicia non exsolvit dedecore tamen filii, mortuus poenas rependit, quas vivus effugerat. Lento enim gradu ad vindictam sui divina procedit ira, tarditatemque supplicii gravitate compensat» (Val. Max., lib. I, cap. 1, Exter., § 5) .

De Phaladiris vero morte haec posteris tradidit Cicero: «Testis est Phalaris, cujus est praeter caeteros nobilitata crudelitas, qui non ex insidiis interiit ut is quem modo dixi, Alexander: non a paucis, ut hic noster; sed in quem universa Agrigentinorum multitudo impetum fecit.» Ex Valerio autem Maximo 0451A disces cujus consilio, et quomodo hic tyrannus ab Agrigentinis interfectus fuerit (Valer. Max., lib. III, cap. 3, Exter., § 2.

P. Rutilii Ruffi, quem Paterculus virum non saeculi tantum sui, sed omnis aevi optimum appellat, nota est omnibus historia (Patercul. lib. II Histor.) . Quis enim nescit illum publicanorum, quorum latrocinia coercuerat, conspiratione, depulsum fuisse in exsilium, quamvis teste Cicerone, esset innocentissimus (Cic. Orat. II, pro Fonte., pag. 227, et seq. et Orat. 37, in Pison, pag. 544) ? De illo autem Valerius Maximus sic loquitur:» Quid damnatione, quid exsilio miserius? At P. Rutilio, conspiratione publicanorum perculso, auctoritatem adimere non valuerunt. Cui Asiam petenti omnes provinciae illius civitates 0451B legatos, secessum ejus opperientes, obviam miserunt. Exsulare aliquis hoc loco, an triumphare justius dixerit?» (Valer. Max., lib II, cap. 10, § 5.) Sumilia haud semel dixit Seneca (Senec., lib. Quare bonis viris mala, etc., cap. 3; lib. de Benefic., cap. 17; et epist. 24 et 69) . At omittenda non sunt haec Ovidii de eodem Rutilio carmina:

Et grave magnanimi robur mirare Rutili,
Non usi redditus conditione dati.
Smyrna virum tenuit, non pontus, et hostica tellus (Ovid., Eleg. IV, l. I, de Pont. v. 65.)
Denique hujus meminit Vossius, quem si lubet adire haud difficile poteris (Voss., lib. I de Histor. graec., cap. 22) .

Platonis porro de Socratis Morte liber, quem Cicero 0451C non sine lacrymis umquam a se lectitatum testatur, is ipse est, qui Phedo, sive de Animo inscribitur. In ejus autem fine Plato, quomodo idem Socrates veneno epoto vitam finierit, non minori eloquentia, quam dolore deplorat (Plato in Phaed., tom. I, pag. 116, et seqq. et Apologet. Socrat., tom. I) . At de hac tanti philosophi caede legi potest illius Apologia ab eodem Platone, Xenophonte, et Apuleio conscripta, atque Senecae, Origenis, Augustini, aliorumque plurium libri ac commentationes (Xenoph. Apolog. Socrat. pag. 705, et lib. II Memor. Apulei. Apolog. Socrat. Laert., lib. II Vitae Socrat., § 42. Senec. lib. de Provid. pag. 272; lib. I de Vit. beat., cap. 26 et 27; et epist. LXXIV. Origen., lib. II, contr. Cels., pag. 71. Augustin. lib. VIII de Civit., cap.3, 0451D pag. 192 Laert. loc. cit. Origen., lib. I, contra Cels., pag. 5. Senec. lib. de Provid., cap. 3, pag. 495) . Caeterum citati a nobis Scriptores narrant quam falsa fictitiaque fuerint crimina, propter quae ab iniquissimis judicibus morte damnatus est. Demum Laertius ac postea Origenes memoriae prodiderunt, Athenienses injustae condemnationis, statim atque ille mortuus est, poenituisse. Quamobrem Seneca hanc mortem illi tam gloriosam fuisse asseverat, quam infamis fuit aliorum plurimorum vita: «Male,» inquit, «tractatum Socratem judicas, quod illam potionem publice mixtam, non aliter quam medicamentum immortalitatis obduxit, et de morte disputavit usque ad ipsam. Male cum illo actum est, quod gelatus 0452A est sanguis, ac paulatim frigore inducto, venarum vigor constitit. Quanto magis huic invidendum est, quam illis, quibus gemma ministratur, quibus exoletus, omnia pati doctus, suspensam auro nivem diluit? Hi quidquid biberint, vomitu remetientur tristes, et bilem suam regustantes. At ille venenum laetus et libens hauriet.»

De Camillo tandem, quem Caecilius non autem Cicero memorat, haec a Valerio Maximo scripta reperies: «Virium Romanarum et incrementum laetissimum, et tutela certissima Furius Camillus in Urbe incolumitatem suam tueri non valuit, cujus ipse salutem stabilierat, felicitatem auxerat. Siquidem a L. Apuleio tribuno plebis tamquam peculator Vegetanae praedae reus factus, duris, atque ut ita dicam, 0452B ferreis sententiis in exilium missus est. Et quidem eo tempore, quo optimo juvene filio privatus, solatiis magis allevandus, quam cladibus onerandus erat. Sed immemor patria tanti viri maximorum meritorum, exequiis filii, damnationem patris junxit: «At,» inquit, «aerario abesse tribunus plebis querebatur quindecim millia aeris, tanti namque poena finita est. Indignam summam, propter quam populus Romanus tali principe careret» (Valer. Max., lib. V, cap. 3, § 2) . Haec copiosus descripsit Plutarchus, quem adire poteris, quemadmodum Senecam, Diodorum Siculum, Livium, Florum, et alios (Plutarch., in Camil. Vit., tom. I, pag. 334 et seqq. Senec., lib. IV, de Benefic., cap. 27, et lib. V, cap. 17. Diodor. Sicul., lib. XIV Bibliot., pag. 456. Livius, lib. V, § 32) .

0452C Ab Ethnicis ad Judaeos et Christianos transit Caecilius, atque eorum exemplo divinam Providentiam tollere sic nititur: «Scio equidem,» inquiebat, «unum Deum ab Judaeis palam aperteque coli. Sed quam eis opem, quodve tulit auxilium? Nonne miserrima est natio, quae cum Deo suo Romanis Numinibus ( cod. reg. nominibus, editio Rigaltii hominibus) est captiva?»

Christianos vero adhuc acrius urget: «Ecce,» ait, «pars vestrum et major et melior, ut dicitis, egetis, algetis, opere, fame laboratis, et Deus patitur et dissimulat: non vult, aut non potest opitulari suis; ita aut invalidus, aut iniquus est.» Sed «haec,» pergit ille, «pauca sunt, et cum aliis communia. Vobis autem insuper peculiaria propriaque semper mala esse videmus, minas videlicet, supplicia, tormenta, 0452D cruces et ignes. Ubi ergo Deus vester? Cur vobis non subvenit, et opitulatur?»

Sed non solus Caecilius, verum ethnici omnes hac ipsa querela et expostulatione Christianos pulsare consueverant. Nam illis, sicuti refert Clemens Alexandrinus, objiciebant: Εἰ κήδεται ὑμῶν ὁ Θεὸς τὶ δήποτε διώκεσθε, καὶ φονεύεσθε; ἢ αὐτὸς ὑμᾶς εἰς τοῦτο ἐκδίδωσι. «Si Deus vestri curam gerit, cur patimini persecutionem, et morte afficimini? An ipse vos eis tradit?» (Clemens Alexand., lib. IV Strom., pag. 504) Et paulo post: Διατί δὲ οὐ βοηθεῖσθε διωκόμενοι . . . . «Cur autem cum vos persequuntur, nihil vobis affertur auxilii» (Ibid. pag. 505) ? Apud Eusebium quoque Lugdunensis Viennensisque Ecclesia scribebat: Οἱ 0453A δὲ ἐπιεικέστεροι, καὶ κατὰ ποσὸν συμπαθεῖν δοκοῦντες, ὠνείδιζον πολὺ, λέγοντες ποῦ ὁ Θεὸς αὐτῶν, και τί αὐτοὺς ὤνησεν ἡ θρησκεία, ἣν καὶ πρὸ τῆς ἐαυτῶν εἵλοντο ψυχῆς. «Nonnulli paulo aequiores, et qui vicem nostram dolere quodammodo videbantur, exprobrabant identidem, haec dicentes: Ubi est Deus eorum, et quid illis profuit haec religio, cui vitam quoque suam postposuerunt?» (Euseb., lib. V Histor., cap. 2, pag. 165.)

Omnibus itaque his argumentis cum ipse Caecilius, tum plurimi alii Ethnici, ac praesertim Epicurei et Academici, uti ex Ciceronis de Natura Deorum libris ostendimus Providentiam divinam impugnabant. His autem probare conabantur Deum, si quis sit, summa quiete, et felicitate perfrui, nihil agere, nullis occupationibus distineri, nulla opera moliri, atque eo 0453B esse beatum, quod certum exploratumque habeat fore se semper in maximis aeternisque voluptatibus. Quamobrem assertam a Stoicis Dei Providentiam tamquam fatidicam anum rejiciebant, negabantque Deum aliquid curare, aut aliqua ejus Providentia mundum gubernari. Verum haec illi tam impie, quam contra conscientiae suae stimulos objectabant, ut impune peccare, et quodlibet agere possent. Sed Octavium, si lubet, varia illa argumenta refellentem, et evertentem audiamus.