Articulus III. Quomodo Octavius superiora Caecilii argumenta infirmet, et destruat.

Objecta sibi a Caecilio contra divinam Providentiam argumenta Octavius tanta facilitate, quanta soliditate 0453C diluit funditusque destruit. Jam enim proposita ab ethnicis tyrannorum Phalaridis, ac Dionysii, atque etiam Socratis, summi, ut aiebant, mirandique philosophi exempla, ab iis ipsis eversa animadvertisti. Ad illud autem quod ducitur ex fulminibus, quae casso irritoque ictu, aut ullo absque discrimine loca sacra et profana, piosque et impios homines feriunt, Octavius respondet tantum abesse, ut inde Deum esse negemus, quin potius, «in mundi,» inquit, «omnibus motibus virtutem ejus semper praesentem aspicimus, cum tonat, fulgurat, fulminat, cum serenat.» Nos enimvero sicut Deum, et omnipotentem ejus virtutem, in coeli serenitate, ita in maximis hujus turbulentissimisque tempestatibus agnoscimus. Et certe etsi nemo tunc Deum corporeis oculis videat, 0453D quis dubitare tamen potest horum tantorum motuum primum esse auctorem, quem tunc timet ac veretur? Nam idcirco tonitrua mugiunt, ait Tertullianus, «ut homines terreantur,» eoque terrore improbi ad saniorem mentem redeant, et implorent Dei misericordiam (Tertul., Apologet., cap. 17, pag. 18) . Sed de Tertulliano nos suo loco.

Secunda Caecilii adversus Dei Providentiam argumentatio, ab aliis gentilibus, et athaeis saepius nec sine fastidio repetita, desumitur ex malorum quorumdam hominum felicitate, et bonorum miseria. Quonam enim modo, inquiunt, Deus aeque justus ac potens haec ferre potuisset? Sed Minucius facile luculenterque ostendit eum solum esse felicem, qui verum 0454A Deum cognoscit, eique pie ac fideliter servit et obtemperat. Ad infirmandam vero Caecilii argumentationem iisdem plerumque atque Seneca, tametsi Ethicus, et rationibus et verbis utitur (Senec., lib. Quare viris bonis, etc. pag. 488, et seqq.) .

Primo itaque penitus negat eos esse felices, qui divitiis affluant, vel amplissimos honorum dignitatumque gradus adepti sunt. Altius siquidem tolluntur, ut gravius decidant; vel sicuti Claudianus cecinit:

Tolluntur in altum
Ut lapsu graviore cadant. (Claudian., l. I in Rufin.)
Adhaec vero hi, ut victimae, saginantur ad supplicium, et tamquam hostiae ad poenam coronantur. Quid etiam, quod adulatores fictis saepissime blanditiis 0454B et assentationibus aliorum abutuntur potentia?

Praeterea nonne dives «fortunae male creditur,» inquit Minucius, ejusque inconstantiae committitur? Nonne divitiis suis, tamquam viatico, ad breve conficiendum vitae iter, minus locupletatur, quam oneratur? Rex autem, tam timet, quam timetur, et ad periculum solus est. Nam Labienus a Seneca citatus recte canebat:

Necesse est multos timeat quem multi timent.
Qui vero generis sui praedicat nobilitatem, non seipsum laudat, sed parentes. Denique qui fascibus et purpura gloriatur, hic mente sordescit. Omnes quippe homines, sive pauperes sive divites, pari sorte 0454C nascuntur, sola virtute distinguuntur.

Cyprianus vero in sua ad Donatum Epistola longe copiosius, quam auctor noster, prosequitur (Cyprian., epist. 2 ad Donat, pag. 7 et 8) . Non audemus longiorem illius sermonem integrum hic describere, quem tamen legisse procul dubio te non poenitebit. Addemus itaque illud quod, brevius ab Apuleio scriptum legimus: «Generosus est? Parentes laudas. Dives est? Non credo fortunae. Magis ista dinumero. Validus est? Aegritudine fatigabitur. Pernix est? Abibit in senectutem. Formosus est? Expecta paulisper, et non erit» (Apul., de Deo Socrat. sub finem). Vide, si lubet, citatum a nobis Senecae librum de Providentia, sive Quare bonis viris mala accidant, cum sit Providentia, atque in hunc librum Mureti Disputationem, 0454D et Morellii, atque aliorum Observationes.

Pergit Minucius, ac desumptum ex proborum hominum paupertate, adversisque casibus argumentum simili modo explodit. Ea enimvero paupertas, inquit, neque infamia est, neque miseria, sed gloria, virtutisque comparandae ac stabiliendae occasio. Noster siquidem «animus ut luxu solvitur, ita frugalitate firmatur.» Deinde vero in egestate dives est, qui nihil concupiscit: pauper e contrario ille est, qui divitiis abundans, plura adhuc desiderat. Quamobrem Pomponius Rufus apud Valerium Maximum dicebat: «Omnia habet, qui nihil concupiscit, eo quidem certius, quam qui cuncta possidet.» (Valer. Maxim., lib. IV, cap. 4 prooem.)

0455A Huc accedit, quod nemo, uti Minucius post Senecam ait, «tam pauper vivit, quam pauper natus est.» Inde autem infert Seneca contemnendam esse paupertatem (Sen., lib. de Prov., cap. 6, pag. 504.) . Deinde quod Christianos spectat, Minucius haud dubitanter asserit illos posse divitias et facultates, si eis utiles forent, a Deo impetrare; sed illas ab ipsis sperni atque innocentiam anteferri ac pietatem.

Longe autem minoris, vel potius nullius plane momenti illud est, quod ex miserrima Judaeorum conditione urget Caecilius. Quamdiu enim Deum pie sancteque coluerunt, quamdiu praeceptis ejus morem sedulo gesserunt, tamdiu illos secundis rebus et omni prosperitatum genere, non magnis sine miraculis, usos esse constat. At postquam impietate suisque 0455B sceleribus Deum deseruerunt, tum ab eo deserti, debitas luerunt impietatis suae scelerumque poenas. Audi, quaeso, Minucii verba: «Quamdiu caste, innoxie, religioseque coluerunt, quamdiu praeceptis salutaribus obtemperaverunt, de paucis innumeri facti, de egentibus divites, de servientibus reges; modici multos, inermi armatos, dum fugiunt insequentes, Dei jussu et elementis adnitentibus obruerunt . . . . . Ita prius eos deseruisse comprehendes, quam esse desertos, nec cum Deo suo captos, sed a Deo ut disciplinae transfugas, deditos.»

Neque Caecilius, aut alius quilibet respondere poterat illud gratis a Minucio fictum, quod in eorumdem Judaeorum scriptis aeternae memoriae traditum, passim ubique legitur. Nihil enim in eis contra se 0455C suesque parentes scripsere, nisi quod aut tacere aut dissimulare non poterant. Addit vero Minucius eo magis reos fuisse Judaeos, quod haec omnia in iisdem illorum libris longo ante tempore fuerunt praedicta, quam acciderint.

Duos autem praeterea testes nominatim appellat Josephum et Antonium Julianum. At prior sane omni fide hac in re major erat. Judaeus siquidem fuit, atque in libris, quos de gente sua, belloque Judaico scripsit, quique omnium manibus teruntur, quivis ea, quae Minucius refert, legere facillime poterit. Posterior quoque de Judaeis, ut satis aperte Minucius innuit, commentarios divulgaverat. Sed illorum jacturam a tam longo tempore fecimus, ut qui vel eorum vel ipsiusmet Juliani meminerit, vix 0455D ullus praeter auctorem nostrum occurrat. Nullus tamen, nisi plane incredulus, negare potest ea vera esse, quae a Minucio nostro proferuntur.

Si quis autem, Caecilio morosior, alium pro Juliano testem sibi citari postulet, ei protinus dabimus Tertullianum cujus haec verba sunt: «Tantum Judaeis erat apud Deum gratia, ob insignem justitiam et fidem originalium auctorum, unde illis et generis magnitudo et regni sublimitas floruit; et tanta felicitas, ut Dei vocibus de promerendo Deo et non offendendo praemonerentur. Sed quanta deliquerint, fiducia patrum inflati, deviantes a disciplina in profanum modum, etsi ipsi non confiterentur, probaret exitus hodiernus ipsorum; dispersi, palabundi, et 0456A coeli et soli sui extorres vagantur per orbem sine homine, sine Deo rege, quibus nec advenarum jure terram patriam saltem vestigio salutare conceditur?» (Tertul., Apologet., cap. I, pag. 20.) Eadem porro reperies apud Cyprianum, qui totum hunc Tertulliani locum delibando, ipsamet etiam aliquando illius verba mutuatus est (Cyprian., lib. de Idol. Vanit., pag. 15) . Sed de his fusius alia in dissertatione nostra agendum.

Urgebat tamen Caecilius frustra praedicari Providentiam Dei, qui impune patitur probos homines quibuslibet adversis casibus affligi; ac potissimum Christianos maximis, et exquisitissimis suppliciis vexari, excarnificari, necari. At Minucius id verum quidem esse fatetur: sed contendit haec non solum 0456B Dei Providentiae, sed miserationis etiam, immo vero amoris et benevolentiae certissima esse indicia. Deus etenim, uti ille post Senecam ait, unumquemque in adversis probat et examinat: vel ut ipsiusmet Senecae verbis utamur: «Hos Deus, quos probat, quos amat, indurat, recognoscit, exercet. Eos autem quibus indulgere videtur, quibus parcere, molles venturis malis servat. Erratis enim, si quem credatis exceptum. Veniet ad illum diu felicem sua portio, quisquis videtur dimissus esse dilatus est (Senec., lib. de Provid. cap. 4; pag. 498) .» Itaque sicut aurum igne, inquit uterque, Seneca et Minucius, sic fortis vir, pius et probus miseriis ac calamitatibus probatur. Potest ergo miser videri, sed reipsa miser non est. Quaecumque enim corporis mala et tormenta, 0456C non poenae sunt, sed militia, et saepius disciplina virtutis, vel ut Seneca loquitur: «Non saevitia; certamen est,» et virtutis occasio (Ibid. cap. 5, pag. 501; cap. 3, pag. 494; cap. 4, pag. 498) .» Addit insuper Minucius id quod non solum ab eodem Seneca sed etiam a Platone et Xenophonte confirmatur, vires nostras sine laboris exercitatione prorsus torpescere. (Plato, in Theaet., tom. I, pag. 153; Xenophon., lib. VII de Exped. Cyr., pag. 198) .

Porro autem prae caeteris omnibus hic laudamus Senecam, ejusque verba retulimus; quia Minucius plura, ut supra ostendimus, ex illo desumpsit. Caeterum de his omnibus legere praeterea poteris Ciceronis paradoxa, Valerium Maximum lib. IV, cap 4, de Paupertate laudata. Justinum Martyrem Apolog. 76, 0456D pag. 43 et seqq. Clementem Alexandrinum, lib. IV Strom. pag. 504 et seqq. Tertullianum Apologetic. cap. 41. Cyprianum tract. de Mortalitate, pag. 158. Arnobium lib. II adversus Gentes, pag. 97. Lactantium lib. V, cap. 21 et 22, pag. 529 et seqq. Ambrosium, Serm. 11, in Psalm. CXVIII, pag. 1110 et seqq. ac lib. II de Jacob. et Vita beat. cap. 9, pag 473. et seqq. Augustinum lib. de Civitat. cap. 29, pag. 27. Theodoret. Orat. 6. de Provident. pag. 378 et seqq. de Graecor. affect. curand. serm. 6. itidem de Provident. pag. 573. et seqq. et alios quam plurimos. Interim vero auctorem nostrum sequamur, hoc imbelle Ethnicorum telum in ipsos acerrime retundentem.