Articulus IV. Examinantur argumenta quibus Octavius contra Caecilium probat mundum igne aliquando periturum; ac de Stoicorum, Epicureorum, et Platonis ea de re opinionibus.

Christiani pro certo adhuc ratoque decreto habebant totum hunc mundum, et omnia quae in eo sunt, igne consumenda. Sed illud Caecilius paucis his verbis impugnat: «Quasi aut naturae divinis legibus constitutus aeternus ordo turbetur, aut rupto 0473A elementorum omnium foedere, et coelesti compage divisa, moles ista, quae continetur, et cingitur, subruatur.» Sed illum Octavius his verbis castigat: «Aut improvisum ignem cadere, aut difficile non credere, vulgaris erroris est.» Multis autem haec obscura videntur. Quamobrem Rigaltius, et quidam alii duorum verborum transpositione, sic in editis correcta scribi voluerunt: «Aut improvisum ignem credere, aut difficile non cadere vulgaris opinionis est.» Ouzelius vero unius verbi additione putavit mendum debere ita sanari: «Aut improvisum ignem cadere, aut sufficere non credere, vulgaris erroris est.» Sed perperam, ac contra fidem manuscripti codicis, ac Minucii mentem. Omnibus siquidem satis apertus est hic illius sensus: Vulgaris 0473B erroris est credere improvisum ignem non cadere, aut id esse difficile, nimirum Deo, qui pari utique facilitate, qua omnia creavit, illa potest destruere. At hanc esse veram ejus mentem liquido patet ex subsequentibus ipsius verbis et argumentatione.

Verum enimvero propositionem suam, his ille probat argumentis; ac primo quidem: «Quis sapientium, inquit, ignorat omnia quae orta sunt, occidere; quae facta sunt, interire? Coelum quoque cum omnibus, quae coelo continentur, ita ut coepisse, desinere.» Ibi procul dubio indoctae hominum multitudini opponit sapientes, sive eo nomine philosophos designet, sivet alios quoslibet, qui imperitae plebis opinionibus duci se non patiuntur. Prius autem 0473C Cicero, Velleium Epicureum sic disputantem induxerat: «Hunc (Platonem) censes primis, ut dicitur, labris gustasse physiologiam, qui quidquam, quod ortum sit, putet aeternum esse posse? Quae est enim coagmentatio non dissolubilis? Aut quid est, cujus principium aliquid sit, nihil sit extremum?» (Cic. lib. II de Natur. Deor. pag. 198 lin. 31 et seqq.)

Cyprianus vero ad Demetrianum scribit hanc ab ipsomet Deo constitutam esse legem, ut quae orta sunt, omnia occidant, et aliquando finiantur: «Haec, inquit, sententia mundo data est, haec Dei lex est; ut omnia orta occidant, et aucta senescant, et infirmentur fortia, et magna minuantur, et cum infirmata et diminuta fuerunt, finiantur.» (Cyprian. 0473D ad Demetr. tom. I pag. 187) . Et haec quidem ille fusius prosequitur, quae in ejus libro legere poteris, sicuti et infinita propemodum alia, in eamdem rem ab aliis scriptoribus tradita, quae nunc congerere nihil necesse est.

Porro autem Minucius noster verissimam illam Christianorum de mundi fine, futuroque illius incendio sententiam, non modo communi sapientum opinione confirmat, sed quorumdam quoque tametsi non ejusdem sectae philosophorum testimoniis. Post citata enimvero a nobis superiora illius verba, continenter subjecit: «Fontium dulci (ms. dulcis) aqua marisve nutriri (ms. maria nutrire) in vim ignis abiturum, Stoicis constans opinio est, quod consumpto 0474A humore mundus hic omnis ignescat.» Mirum sane quantum in hoc loco, quem corruptum esse volunt, emendando eruditi viri a se invicem dissentiant. Nam quidam retinendam censent manuscripti codicis lectionem, sed post haec verba: «constans opinio est,» quae ibi subsequuntur, tamquam superfluum, quod ex margine in textum irrepsit, additamentum penitus rejiciunt. Eam autem aiunt esse Minucii mentem: fontes suis dulcibus aquis non amplius nutrient maris aquas: sed illud nutrire, sive maris nutrimentum, uti Stoicorum opinio est, in nivim ignis abibit, seu igne conficietur. Alii nihil in textu manuscripti codicis, nisi dulces aquas, pro dulcis aqua, immutandum suspicantur, eumque esse auctoris nostri sensum: Nutrire, sive 0474B nutrimenta, quae fontes et maria coelo debent, pariter cum illo in vim ignis abitura.

Sed Gronovius, explosis hisce omnibus conjecturis, putat Minucii verbis omnia comprehendi, quae triplicis differentiae sunt, liquorum genera. Quamobrem textum ejus sic corrigendum esse opinatur: «Fontium, dulcis aquae, maris nutrimen in vim ignis abiturum.» Verum praeterquam quod haec correctio auctoritate nulla stabilitur, quodnam, obsecro, est inter fontium et dulcis aquae nutrimentum discrimen?

At quam obscura et emendatu difficilia sunt auctoris nostri verba, tam certum profecto videtur illum ad haec respexisse Ciceronis verba: «Sunt stellae natura flammeae: quocirca terrae, maris, aquarum vaporibus aluntur iis, qui a sole ex agris tepefactis, 0474C et ex aquis excitantur . . . . Ex quo eventurum nostri (scilicet Stoici) putant id, de quo Panaetium addubitare dicebant; ut ad extremum omnis mundus ignesceret, cum, humore consumpto, neque terra ali posset. neque remearet aer, cujus ortus, aqua omni exhausta, esse non posset. Ita relinqui nihil praeter ignem, a quo rursum animante ac Deo, renovatio mundi fieret, atque idem ornatus oriretur (Cic. lib. II de Natur. Deor. pag. 232, lin. 12 et seqq.) .» Vides enim quaedam ex iis verbis eadem esse, atque apud Minucium, qui proinde sensum Ciceronis reddere voluit. Is vero esse videtur: neminem sapientium ignorare coelum, ac omnia, quae in eo continentur, tam dulci fontium, quam maris aqua nutriri; illudque ipsum coelum, omnemque mundum, consumpto, 0474D uti Stoici opinabantur, humore, in eam unde coeperat, vim ignis abiturum. Si quid tamen aliquis certius proferat, huic non refragabimur.

De hoc autem Stoicorum placito, praeter laudatum a nobis Ciceronem, Philo haec scriptis tradidit: Οἱ δὲ Στωἳκοὶ κόσμον ἓνα, γενέσεως δ᾽ αὐτοῦ Θεὸν αἴτιον, φθοθᾶς δὲ μηκέτι Θεὸν, ἀλλὰ τὴν ὑπάρχουσαν ἐν τοῖς οὖσι πυρὸς ἀκαμάτου δύναμιν, χρόνων μακραῖς περιόδοις, ἀναλύουσαν τὰ πάντα εἰς ἑαυτὴν, ἐξ ἧς πάλιν αὖ ἀναγέννησιν κόσμου ἵστασθαι τῇ προμηθείᾳ τοῦ τεχνίτου. «Stoici unum mundum asserunt, et Deum auctorem ejus generationis; corruptionis vero non item Deum, sed indefessam vim ignis, rebus insitam, post longas temporum ambages absumpturam, et in semet mutaturam omnia, ex qua 0475A denuo mundum instauraturam Opificis providentiam (Philo. lib. Quod mun. sit corrupt., pag. 940) .» Postea tamen adjecit: «Boethus, Possidonius et Panaetius, viri Stoica doctrina valentissimi, tamquam correpti numine, omissis exustionibus et instaurationibus, transfugerunt ad divinius de incorruptibilitate mundi placitum.» Πρὸς θειότερον δόγμα, τὸ τῆς ἀφθαρσίας τοῦ κόσμου παντὸς, αὐτομόλησαν. Animum autem, quaeso, advertas an his verbis confirmari possit, quod dictum a Cicerone vidimus, non Panaetium solum, sed alios etiam Stoicos addubitasse utrum vera esset aliorum sodalium suorum de futuro mundi incendio sententia. Sed Minucio nostro hanc longe plurium fuisse sufficiebat. Videsis in citatum Ciceronis locum Lescalopierii observationes, et Origenis adversus Celsum 0475B disputationem (Orig. lib. V. contr. Cels. pag. 244) , ac ea etiam, si velis, quae a nobis in superiori Apparatus nostri tomo observata sunt (Tom. I. Apparat. lib. III, dissert. 2 cap. 16. art. 1, pag. 1117) .

Neque porro hanc Minucius noster Stoicorum tantummodo de elementorum conflagratione, et mundi ruina esse opinionem asserit; sed etiam «Epicureis, inquit, eadem ipsa sententia est.» Utrum autem ibi de omnibus, vel de quibusdam dumtaxat Epicureis intelligendus sit, et utrum Epicurum a praeceptore suo Democrito, id accepisse crediderit, non minimus datur dubitandi locus. Ad Pythoclem enimvero haec Epicurus scripsit (Apud Laert. lib. X, § 88) in verba: Κόσμος ἐστὶ περιοχὴ τις οὐρανοῦ, ἄστρα τε καὶ πάντα φαινόμενα περιέχουσα, ἀποτομὴν ἔχουσα ἀπὸ τοῦ ἀπείρου, 0475C καὶ καταλήγουσα ἐν πέρατι, ἢ ἀραιῷ, ἢ πυκνῷ. καὶ οὗ λυομένου, πάντα τὰ ἐν αὐτῷ σύγχυσιν λήψεται . . . ἐν ὧ λῆγον οὐκ ἔστι καταλαβεῖν. «Mundus est coeli quaedam continentia, stellas, et terram, et quae videntur omnia continens, abscissionemque ex infinito habens, atque in termino desinens sive raro, sive denso: quo soluto, quae in illo sunt omnia, confusionem accipient: aut desinens, aut in eo, quod circumagitur, aut in eo, quod stabilitatem habet . . . . in quo terminum comprehendere nequimus.» Plutarchus vero, cujus Eusebius verba retulit, haec narrat in secundo de Placitis philosophorum libro: Επίκουρος φθαρτὸν (κόσμον) ὅτι γενετὸν, ὡς ζῶον, ὡς φυτὸν. «Epicurus periturum, dixit (mundum) quia genitus sit, ut animantem, et plantam (Plutarch. lib. II de Placit. Phil. 0475D cap. 4. pag. 886. Euseb. lib. XV Praepar. Evang., pag. 842) .» Testatum vero Lactantius facit haec hausta ab Epicuro ex Democriti fontibus: «Epicurus, auctore Democrito, ait mundum, et ortum, et aliquando esse periturum.» Postea vero illius opinionem enucleatius exponit: «Epicurus, inquit, sive Democritus sua sponte natum esse dixit, seminibus inter se coeuntibus, quibus iterum resolutis, dissidium, atque interitum secuturum (Lactant., lib. VII, Divin. Instit., cap. pag. 647, et cap. 3, pag. 657) .» Et recte quidem. Nam paulo supra Epicureum audivimus, qui apud Ciceronem asseverat omne, quod ortum est, necessario periturum.

At nendum satis exploratum habemus quonam 0476A modo Epicurus vel ejus sectatores mundum interiturum dixerint, utrum aqua, an igne, aut atomorum corpusculorumve, sicut Lactantius ait, dissolutione, vel eorum conflictu, ac percussionibus, quemadmodum Philo his significat de Democrito, et Epicuro verbis: Πολλοὺς κόσμους ὑπογράφυυσιν, ὧν τὴν μὲν γένεσιν ἀλληλοτυπίαις, καὶ ἐπιπλοκαῖς ἀτόμων ἀνατιθέασι, τὴν δὲ φθορὰν ἀντικοπαῖς, καὶ ἀποστάσεσι τῶν γεγονότων. «Multos mundos imaginantur, quorum generationem conflictationibus et connexionibus atomorum tribuunt, corruptionem percussionibus et dissultibus (Philon., lib. Quod mund sit incorrupt., pag. 940) .» Multos enimvero mundos si variis hujusce modi conflictionibus ac percussionibus corrumpi posse Epicurus autumavit, cur non et omnes? Gassendus tamen verisimilius 0476B opinatur illum docuisse mundum hunc igne, utpote caeteris omnibus elementis magis actuoso, penitus absumendum. (Gassendus, Syntag. Philosoph. Epic. § 2, cap. 7, tom. III, pag. 32) . At si citata paulo ante a nobis auctoris nostri verba aut legisset, aut se aliquando legisse meminisset, poterat procul dubio illa in conjecturae suae haud prorsus invalidam proferre confirmationem.

Venit postremo Minucius ad Platonem, qui, ut ipse refert: «Loquitur Plato partes orbis nunc inundare dicit» (sed hoc ultimum verbum quidam, aut rejiciunt, aut retinent, si post Plato, addatur), «et nunc alternis vicibus ardescere; et cum ipsum mundum perpetuum, et insolubilem diceret esse fabricatum, addit tamen ipsi artifici Deo soli, et solubilem, et 0476C esse mortalem. Ita nihil mirum est, si ista moles ab eo, quo extructa est, destruatur.» Duo ibi Minucius a Platone asserta narrat. Primo mundum a Deo «insolubilem» creatum, sed ita tamen ut ab illo solvi et destrui possit. Secundo partes mundi alternis vicibus, aut inundare, id est, aquis obrui, aut «ardescere,» hoc est igne concremari.

At primum quidem Plato apertissime edixit: Δηλούμενος οὖν ἄριστον γέννημα ποιεῖν, τοῦτον ἐποίει Θεὸν γεννητὸν, οὔποκα φθαρησόμενον ὑπ᾽ ἄλλῳ αἰτίῳ, ἔξω τῷ αὐτὸν σηντεταγμένῳ Θεῷ, εἴποκα δήλετο αὐτὸν διαλύειν. «Cum igitur Deus vellet pulcherrimum foetum, mundum producere, hunc effecit Deum genitum, numquam corrumpendum ab alia causa, praeter quam a Deo, qui ipsum composuit, si quando voluit ipsum dissolvere 0476D (Plato. in Timaeo, tom. III, pag. 94) .» Quam sane ob causam ab Arnobio litteris hoc mandatum legimus: «Plato ille divinus multa de Deo digna, nec communia sentiens multitudini, in eo sermone ac libro, cui nomen Timaeus inscribitur, deos dicit et mundum corruptibiles esse natura, neque omnino dissolutionis expertes: sed voluntate Dei regis ac principis, vinctione in perpetua contineri (Arnob., lib. II, pag. 68) .»

Testatum autem fecit Philo Judaeus hanc revera fuisse Platonis de mundo creato et incorruptibili sententiam, quia ab illo Deus supremus inducitur haec ad alios deos fecisse verba: (Phil. lib. Quod mund. sit corrup. pag. 950) . Θεοὶ θεῶν, ὧν ἐγὼ δημιουργὸς 0477A πατερ τε ἔργων, ἄλυτα ἐμοῦ μὴ θέλοντος. τὸ μὲν οὖν δὴ δεθὲν πᾶν λυτόν· τό γε μὴν κάλῶς ἁρμοσθὲν καὶ ἔχον εὐ, λύειν ἐθέλειν κακοῦ. διὸ καὶ ἐπείπερ γεγένησθε, ἀθάνατοι μὲν οὐκ ἐστὲ, οὐδὲ ἀλυτοι τοπάμπαν· οὔτι γε μῆν λυθήσεσθέ γε, οὐδὲ τεύξεσθε θανάτου μοίρας, τῆς ἐμῆς βουλήσεως μείζονος ἔτι δεσμοῦ, καὶ κυριωτέρου λαχόντες ἐκείνων, οἷς, ὄτ᾽ ἐγίγνεσθε, συνεδεῖσθε (Plato, Tim. tom. II, pag. 41) . Quae quidem in Platonis Timaeo, exceptis nonnullis diversis lectionibus, inveniuntur. Prima autem verba ab Athenagora citata sunt (Athenag., Legat pro Christian., pag. 7) ; omnia vero in quodam operum Ciceronis fragmento, sic latine reddita exhibentur: «Haec vos, qui deorum satu orti estis, attendite: Quorum operum ego parens effectorque sum, quae per me facta sunt, non sunt dissoluta, me invito, 0477B quamquam omne colligatum solvi potest: sed haud quaquam boni est, ratione vinctum velle dissolvere. Sed quoniam orti estis, immortales vos quidem esse, et indissolubiles non potestis; neutiquam tamen dissolvemini, nec vos ulla mortis fata periment, nec fraus valentior, quam consilium meum, quod majus est vinculum ad perpetuitatem, quam illa quibus estis tum, cum gignebamini, colligati (Cicer. lib. de Univers. Append., pag. 29. lin. 6 et seqq.) .»

At hi non explicant utrum Plato censuerit mundum alternis vicibus igne et aqua corrumpendum. Clemens vero Alexandrinus illud hisce edisseruit verbis: Ὁ δὲ Πλάτων τὴν γῆν χρόνοις τισὶ διὰ πυρὸς καθαίρεσθαι καὶ ὕδατος, ὧδέ πως φησί· Πολλαὶ κατὰ πολλὰ φθοραὶ γεγόνασιν ἀνθρώπων, καὶ ἔσονται πυρὶ μὲν καὶ ὕδατι 0477C μέγισται, μυρίαις δὲ καὶ ἄλλαις ἕτεραι βραχύτεραι. καὶ μετ᾽ ὀλίγα ἐπιφέρει· Τὸ δὲ ἀληθὲς, ἔστι τῶν περὶ γῆν καὶ κατ᾽ οὐρανὸν ἰόντων παράλλαξις, καὶ διὰ μακρῶν γινομένη τῶν ἐπὶ γῆς πυρὶ πολλῷ φθορά. ἔπειτα περὶ τοῦ κατακλυσμοῦ ἐπιλέγει· Ὅτ᾽ ἃν δὲ αὖ θεοὶ γῆν ὕδασι καθαίροντες κατακλύζουσιν, οἱ μὲν ἐν τοῖς ὄρεσι διασώζονται βουκόλοι καὶ νομεῖς οἱ δὲ ἐν ταῖς παρ᾽ ἡμῖν πόλεσιν, εἰς τὴν θάλασσαν ὑπὸ τῶν ποταμῶν φέρονται. «Plato autem terram quibusdam temporibus dicit per ignem, et aquam expurgari hoc modo: Multi saepe fuerunt interitus, et erunt igne quidem, et aqua maximi; quin etiam aliis quoque innumerabilibus alii breviores. Et paulo post subjungit: Revera autem est eorum, quae terram et coelum obeunt, immutatio, et qui post longa intervalla eorum, quae sunt in terra, multo igne fit interitus. 0477D Deinde subjungit de diluvio: Quando autem rursus dii terram aquis expurgnantes inundant, qui sunt quidem in montibus bubulci et pastores conservantur: qui autem sunt in iis, quae sunt apud vos urbibus, in mare feruntur a fluviis (Clemens Alexand. lib. V. Strom. pag. 549 et seqq.) .»

Perpende autem, obsecro, utrum Minucius noster ad hunc Clementis Alexandrini locum collineaverit, atque ex dictis ii conciliari inter se possint, qui, sicuti Lactantius (Lactant. lib. VII Institut., cap. 1 pag. 646; et cap. 3. pag. 656) , dicunt Platonem docuisse mundum in aeternum esse mansurum, vel ut Epiphanius (Epiphan. lib. I adv. Haeres. pag. 12. et Expos. Fid., pag. 1088) , illum esse corruptioni obnoxium, 0478A cum tempore dissolutum iri. Docebat enim Plato, quemadmodum vidimus, mundum sola Dei voluntate dissolvendum, atque idcirco ex se, ac nisi Deus vellet, perpetuo mansurum. Vide etiam an ille jure merito a Cicerone, paulo antea citato, propterea arguatur, quod mundum et ortum fuisse, sed eo tamen, quo diximus, modo aeternum fore putaverit. Quidquid porro pronunties, negare non poteris Minucium ex hac Platonis aliorumque de mundo tandem destruendo sententia, haud absurde conficere ethnicos non potuisse inficiari verum esse Christianorum placitum, quo mundum igne aliquando periturum asserebant. De illo autem aliquid notavimus in superiore Apparatus nostri tomo, et in subsequentibus dissertationibus nostris adhuc dicemus (Tom. I Apparat., 0478B pag. 1117) .