Articulus III. Quo adhuc modo Minucius ostendat a Tauris Ponticis, et Busiride Aegyptio sacrificatos hospites, a Gallis homines Mercurio: a Romanis Graecum et Graecam, Gallum et Gallam, aliosque Jovi Latiali.

0493A

Quemadmodum quibusdam Africae populis infantes Saturno immolare inhumanissimus mos fuit, ita «Tauris Ponticis,» ait Minucius, «et Aegyptio Busiridi, suos diis fictitiis sacrificare hospites.» De Tauris autem haec Clemens Alexandrinus graecis litteris mandavit: Ταῦροι τὸ ἔθνος, οἱ περὶ τὴν Ταυρικὴν Χεῤῥόνησον κατοικοῦντες, οὓς ἂν τῶν ξένων παρ᾽ αὐτοῖς ἕλωσι, τούτων δὴ τῶν κατὰ θάλασσαν ἐπταικότων, αὐτίκα μάλα τῇ Ταυρικῇ καταθύουσιν Ἀρτέμιδι. «Tauri populi, 0493B qui habitant circa Tauricam Chersonesum, quoscumque hospites apud se ceperint, ex iis qui in mari aberrarunt, Dianae Tauricae statim sacrificant» (Clem. Alex. Admonit. ad Gent. pag. 27) . Ea autem Clementis Alexandrini verba ab Eusebio descripta invenies. Athenagoras vero brevius, Origines clarius, et utroque uberius Athanasius, eadem plane memorant (Euseb. lib. IV Praepar. Evang. cap. 16, p. 157; Athenagor. legat. pro Christ. pag. 29; Origen. lib. V contr. Cels. pag. 249; Athanas. Orat. contr. Graec. § 25, pag. 2) . Prius autem his omnibus Naso immanissimam illam magis ferarum, quam hominum, crudelitatem sic cecinit:

Illi, quos audis hominum gaudere cruore,
Pene sub ejusdem frigoris axe jacent.
0493C Nec procul a nobis locus est, ubi Taurica dira
Caede pharetratae spargitur ara Deae. (Ovid., l. IV Trist., Eleg. IV, v. 325, et seqq.)
Ovidio concinit his versibus Juvenalis:

Tale quid excusat Maeotide saevior ara
Aegyptus; quippe illa nefandi Taurica sacri
Inventrix, homines (ut jam quae carmina tradunt
Digna fide credas) tamen immolat. . . . . (Juven. Satyr., XV, v. 115 et seqq.)

Prudentius autem utrique scriptori etiam hoc sermone subscripsit:

Incassum arguere jam Taurica sacra solemus;
Funditur humanus Latiali in munere sanguis. (Aurel. Prudent., l. I, contr. Symmach. in spectaculis, etc.

Lucanus quoque et alii mox citandi, his non absimilia 0493D narrant. At Diodorus Siculus hujus dirissimi moris rationes profert, quas apud eum, si animus tibi est, legere poteris, ac praeterea Senecam adire, et Gregorium Nazianzenum (Diodor. Sicul. lib. IV Biblioth. pag. 173; Senec. in fin. Octav.; Gregor. Nazianz. Orat. 39, in Sac. lumin., pag. 829) .

Sed quantum ibi Minucio favet Diodorus, tantum ab eo dissidere videtur de Busiride. Meram enim contestatur esse fabulam, advenas Busiridis saevitia fuisse mactatos. Audi, quaeso, ejus verba: Τῶν ἀνθρώπων δὲ τοὺς ὁμοχρωμάτους τῷ Τυφῶνι, τὸ παλαίον, ὑπὸ τῶν βασιλέων φασὶ θύεσθαι πρὸς τῷ τάφῳ Ὀσίριδος· τῶν μὲνο ὖν Αἰγυπτίων ὀλίγους τινὰς εὐρίσκεσθαι πυῤῥοὺς, τῶν δὲ ξένων τοὺς πλείους. διὸ καὶ περὶ τῆς Βουσίριδος ξενοκτονίας 0494A παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἑνισχύσαι τὸν μῦθον, οὐ τοῦ βασιλέως ὀνομαζομένου βουσίσιδος, ἀλλὰ τοῦ Ὀσίριδος τάφου ταύτην ἔχοντος τὴν προσηγορίαν, κατὰ τὴν τῶν ἐγχωρίων διάλεκτον. «Homines aiunt ejusdem, quem Typhon habuit, coloris (scilicet rufi) antiquitus ad Osiridis monumentum a regibus mactatos esse. Et pauci sane Aegyptiorum rufi inveniuntur, sed peregrinorum complures. Proinde fabula de Busiridis, advenas obtruncantis, saevitia apud Graecos invaluit, non quod rex aliquis Busiris vocatus sit; sed tumulus Osiridis lingua vernacula id nominis habuit» (Diodor. Lib. I, p. 53 et seqq.) . At hoc tamen in libro non prorsus inficiatur, aliquos fuisse Aegyptios reges, Busiridis nomine appellatos. Duorum etenim sic cognominatorum meminit (Idem, lib. I, pag. 29) . Tantum itaque asserere videtur 0494B non homines, sed boves ad Osiridis tumulum, non tamen a Busiride, sacrificatos. Diodoro autem suffragari Strabo videtur his totidemque verbis: Ἡ Βουσειρις πόλις ἐν τῇ Βουσειρίτῃ νόμῳ, καὶ κυνὸς πόλις· φησὶ δ᾽ Ἐρατοσθένης κοινὸν μὲν εἶναι πᾶσι τοῖς βαρβάροις ἔθος τὴν ξενηλασίαν· τοὺς δ᾽ Αἰγυπτίους ἐλέγχεσθαι διὰ τῶν περὶ τὸν Βούσειριν μεμυθευμένων ἐν τῷ Βουσειρίτῃ νόμῳ, διαβάλλειν τὴν ἀξενίαν βουλομένων τοῦ τόπου τούτου τῶν ὕστερον· οὐδὲ βασιλέως μὰ Δία, οὐδὲ τυράννου γενομένου τινὸς τοῦ Βουσείριδος. «In Busiritica praefectura est Busiris civitas, et Cynospolis. Auctor est Eratosthenes communem barbaris omnibus consuetudinem esse, ut hospites pellant. Aegyptios vero accusari propter ea, quae in fabulis de Busiride et Busiritica praefectura dicta sunt, volentibus posteris loci hujus 0494C inhospitalitatem calumniari; cum medius fidius, nullus rex neque fuerit Busiris, nec tyrannus» (Strab. lib. XVII Geograph. pag. 802) .

At quamvis haec illi negaverint; plures tamen Minucius habet adstipulatores, atque imprimis Ovidium, hisce versibus canentem:

Dicitur Aegyptus caruisse juvantibus arva
Imbribus; atque annis sicca fuisse novem.
Cum Thrasius Busirin adit, monstratque piari,
Hospitis effuso sanguine, posse Jovem.
Alibi vero:

Ergo ego foedantem peregrino templa cruore
Busirim domui. (Ovid., l. I, de Art. aman. v. 650 et l. IX, Metam., v. 293.)
Nec minus perspicue Virgilius dixit:

0494D Quis aut Eurystea purum,
Aut illaudati nescit Busiridis aras. (Virgil., l. III Georgic., v. 4 et 5.)

Quem in locum Servius haec observat: «Busiris rex fuit Aegypti, qui cum susceptos hospites immolaret, ab Hercule interemptus est, cum etiam eum voluisset occidere. Hujus laudes scripsit Isocrates.» Quamobrem Statius alicubi appellavit:

Immites . . . Busiridis aras.

Eusebius vero haec de Busiride tradidit: «Busiris Neptuni et Libyae, Epaphi filiae, nlius, apud vicina Nili loca tyrannidem exercet, transeuntes hospites crudeli scelere interficiens» (Euseb. Chron. ad an. 546) . Cui praeter alios suffragatus Augustinus, 0495A «Illo, inquit, tempore, scilicet Herculis, vel rex, vel tyrannus Busiris, suis diis suos hospites immolabat, quem filium perhibent fuisse Neptuni ex matre Lybia, filia Epaphi» (August. lib. XVIII de Civit. cap. 12) . Vides sane plures Minucio de illa immani Busiridis feritate tulisse suffragium.

Plurimi quoque nobis suppetunt haud incerti testes, quibus illud etiam confirmetur, quod ipse postea adjecit: «Mercurio Gallos humanas vel inhumanas victimas caedere.» Tantae enim inhumanitatis sponsor testisque est Cornelius Tacitus, ubi de Gallorum moribus haec praeter alia plura commemorat: «Deorum maxime Mercurium colunt, cui certis diebus, humanis quoque hostiis litare fas habent. Caesar vero, cui potissimum notissima erat Gallorum natio, 0495B scribit illos gravioribus vexatos morbis, aut in praeliis versantes, pro victimis immolasse homines, vel se immolaturos vovisse, atque ad ea sacrificia ministris usos esse Druidibus» (Tacit. de Morib. German. paulo post init.; Caes. lib. I de Bell. Gall. post init.) . Non ibi tamen explicat cui deo has praeberent hostias: sed quia ille ibidem, quemadmodum Strabo, asserit Gallos deum praecipue Mercurium coluisse, nonne cum Minucio nostro dici potest huic in primis deo, atque Heso etiam, ut mox dicetur, factum fuisse crudele illud sacrificium (Strab., lib. IV, Geogr. pag. 198) . Idem procul dubio judicium ferendum est de Diodoro Siculo, Mela, Strabone, Cicerone, et Solino, qui generatim quoque a Gallis homines diis immolatos fuisse testificantur» 0495C (Diod., l. V Biblioth., p. 214; Mela, l. VI, ubi de Gallia; Strabo, lib. IV Geogr., pag. 193; Cic. Orat. pro M. Fonte, p. 222; Solin. cap. 21, p. 41) . Denique Lucanus de iis, et Diana Taurica, de qua nos paulo antea egimus, haec cecinit (Luc. l. I Phars. v. 444 sqq.) :

Et quibus immitis placatur sanguine diro
Tentates, horrensque feris altaribus Hesus,
Et Taranis Scythicae non mitior ara Dianae.
Lucano autem Lactantius adstipulatur. At testatum praeterea Suetonius facit impiam illam detestandamque immolationem ab Augusto imperatore interdictam, a Claudio deinceps abrogatam fuisse: «Druidarum, ait ille, religionem apud Gallos dirae immanitatis, et tantum civibus sub Augusto interdictam, penitus abolevit» (Lactant. lib. I, Divin. 0495D Institut. cap. 21, pag. 112; Sueton. lib. V, § 25) .

Non minus procul dubio crudele erat memoratum deinde a Minucio nostro Romanorum sacrificium, quo Graecum et Graecam, Gallam et Gallum vivos in foro Boario sub terra defodiebant. A Livio autem haec de illo inhumano prorsus sacrificio litteris mandata accepimus: «Ex fatalibus libris sacrificia aliquot extraordinaria facta, inter quae Gallus et Galla, Graecus et Graeca in foro Boario sub terra vivi demissi sunt, in locum saxo conseptum, ubi ante hostiis humanis maxime Romano sacro imbutum» (Livius Decad. III, lib. II, pag. 195) . Eadem narrat Plutarchus, hisque tamen addidit sacra illa facta mense novembri. Plinius vero aperte declarat ea ad 0496A suam usque aetatem perseverasse (Plutarch., tom. I, in Vita Marcelli., pag. 299, et tom. II, Quaest. Rom., pag. 283; Plin., lib. XXVIII Histor. Nat., cap. 1, pag. 537) .

Quin enim Jupiter Latiaris, uti auctor noster prosequitur, ab iisdem Romanis homicidio celebratur; vel ut antea scripsit: Jupiter, cum Latiaris, cruore perfunditur.» Et certe Tatianus asseverat se hujus horrendi, et alterius Dianae facti sacrificii testem fuisse oculatum: «Haec, inquit, cum viderem . . . . . . . apud Romanos Latiarem Jovem humano cruore et sanguine, per homicidia fuso, placari, Dianam vero non procul Megalopoli similibus gaudere» (Tatian. Orat. contr. Graec., pag. 165) . Quapropter Theophilus Antiochenus ethnicis jure prorsus merito exprobrabat 0496B lasciviam Matris Deum, et crudelitatem «Jovis Latiaris sitientis, διψῶντος, humanum sanguinem» (Theoph., lib. III ad Autolyc., pag. 122) . Tertullianus vero non solum in suo Apologetico, sicuti annotatum est, haec aperte confirmat, sed alio adhuc in libro his repetit verbis: «Scytharum Dianam, aut Gallorum Mercurium, aut Afrorum Saturnum hominum victima placari apud saeculum licuit: et Latio ad hodiernum Jovi media in Urbe humanus sanguis ingustatur» (Tertull. Scorpiac., cap. 7, pag. 624) . Suo igitur tempore mos ille horribilis perseverabat, et adhuc postea duravit. Nam Lactantius similiter quoque scribit: «Nec Latini quidem hujus immanitatis expertes fuerunt. Siquidem Latiaris Jupiter etiam nunc sanguine colitur humano» (Lact., 0496C lib. I, cap. 21, pag. 113) . Tot autem, tamque certis testibus fidem quis abrogare audebit? An autem diu postea tam immane sacrificium factum fuerit, haud ita compertum. Certe quidem id Athanasius non credidit, quippe qui de illo hunc loquatur in modum: Καὶ οἱ πάλαι δὲ Ῥωμαῖοι τὸν καλούμενον Λατιάριον Δία ἀνθρωποθυσίαις ἐθρήσκευον: «Prisci item Romani Latiarem, ut vocant, Jovem humanis hostiis colebant» (Athanas. Orar. contr. Graec., § 25, pag. 23) .

De hoc porro detestabili hominum diis mactandorum ritu et more alibi disputavimus. Praeter scriptores autem a nobis ibi citatos, legere adhuc poteris Philonem Judaeum, Cornelium Tacitum, Plinium, Suetonium, Porphyrium, Eusebium, Cyrillum Alexandrinum, quibus addi possunt Tertullianus atque 0496D Lactantius: sed de his nos suo loco (Tom. I Apparat., lib. III, disser. 1, cap. 9, art. 2, pag, 757; Philip., lib. de vict. Offer., pag. 853; Tacit., lib. XIV Annal, circ. med.; Plin., lib. XXX Natur. Hist., cap. 1, pag. 728; Sueton. Vita. Claud., § 25; Porphyr., lib. XII de Abstinent. animal., pag. 223; Euseb. Orat. de Laud. Constant., pag. 646; Cyril. Alex., lib. IV contr. Julian., pag. 128; Dissert. in Lactant., cap. 34, art. 1, et in Tertull. cap. 20, art. 2 et seqq.) .