Articulus III. Quomodo Octavius refellat Caecilium objicientem a Christianis coli hominem cruci pro facinore affixum, ubi de suprema Christi divinitate: quam perspicue idem Octavius ostendat ab Aegyptiis scelestum hominem, et a Romanis reges et imperatores divino cultu honoratos, ac per illorum genios juratum; utrum vero Christianis per eorum salutem jurare fas fuerit.

0527D

Christianos duplicis adhuc sceleris Caecilius arguit: «Qui hominem, inquit, summo supplicio pro facinore punitum, et crucis ligna feralia eorum caerimonias fabulantur, vel potius, fabulatur, congruentia perditis sceleratisque tribuit altaria; ut id colant, quod merentur.» Audis sane quomodo gentiles duplicis adhuc nefarii, uti putabant, cultus Christianos condemnaverint; primo quod hominem crucis supplicio sua propter scelera affectum; secundo quod 0528A crucem, ferale supplicii illius instrumentum, colerent ac venerarentur.

At Minucius utramque illam criminationem falsam esse singulatim ostendit. Ad priorem enim quod spectat, palam ille constanterque asseverat gentiles falli omnino, totaque errare via, qui in suum induxerant animum, hominem terrenum, ac cruci sua propter crimina suffixum, meruisse aut potuisse a Christianis Deum credi, atque eo titulo divinum ipsi ab illis tribui honorem. Persuasissimum quippe iidem Christiani habebant eos prorsus esse miserabiles, qui spem in mortali ponunt homine, quo mortuo, quod ab illo exspectare poterant, auxilium omne finitur.

Sed ipsemet Minucius audiendus est: «Quod religioni nostrae hominem noxium, et crucem ejus asscribitis, 0528B longe de vicinia erratis, qui putatis Deum credi, aut meruisse noxium, aut potuisse terrenum. Nae ille miserabilis, cujus in homine mortali spes omnis in ititur; totum enim ejus auxilium cum extincto homine finitur.» Praefracte igitur negat a Christianis coli, noxium hominem ac morte merito mulctatum.

Quid ergo? Numquid Minucius tam certo affirmare potuit omnem prorsus cultum, ac venerationem Christo Servatori a Christianis denegatum, nullamque prorsus in illo spem habuisse? Nemo sane homo id umquam crediderit. Cum certum itaque et exploratum sit Christianos et coluisse Christum, et in eo, qui pro ipsis mortuus fuerat, spem collocasse, quid inde colligas, nisi pro rato fixoque Minucium posuisse, 0528C Christum a sectatoribus suis revera coli, non quidem sicut hominem, a quo mortuo nihil amplius sperandum, sed sicut Deum, in quo, utpote vero et immortali Deo, spem maximam semper habebant? Nonne autem inde, ut id obiter observemus, recte colligi potest persuasum Minucio prorsus fuisse Christum esse verum summumque Deum, atque ejusdem cum aeterno Patre suo substantiae? Nam ille, uti supra ostendimus, constantissime docuit, unum dumtaxat esse Deum. Ubi ergo Christum Deum agnovit, ibi ipsum profecto unum eumdemque cum Patre suo Deum confessus est.

Petavius ergo ex iisdem Minucii verbis, sed alia ratione probare conatur, agnitam ab illo fuisse supremam Christi divinitatem (Petav., tom. II, Theolog. 0528D dogmat., praef., cap. 5, § 3) . Censet enim vir doctus illum fateri verum Deum esse Christum, eoque nomine coli a Christianis, quemadmodum ethnici deos suos venerabantur. Sed doctissimi viri pace nobis dicere liceat, paulo enodatius explicandum quomodo illud ex paucis, quae integra retulimus, Minucii verbis colligi possit. At haec videtur esse illius argumentatio. Erratis, ethnici, qui putatis hominem, mere terrenum ac noxium a nobis Deum credi. Nam credimus Christum non modo innoxium hominem, sed verum etiam fuisse Deum, in quo spes nostra firmissime innititur.

Christiani siquidem ab ethnicis judicibus interrogati, nec imminentium suppliciorum metu deterriti, 0529A constanter, sicut Plinius ad Trajanum Imperatorem scripsit, respondebant: «Carmen Christo, quasi Deo, dicere secum invicem,» id est, Christo, quem verum Deum esse asserebant, et quales, uti visum Petavio, ethnici esse deos suos arbitrabantur (Plin., Epist. 101) .

Tum deinde Minucius ethnicorum argumentum in ipsos retorquet ac demonstrat ab illis hunc ipsum, quem Christianis falso exprobrabant, religiosum cultum mero homini revera exhiberi. Nam Aegyptii, inquit ille, unum hominem selectum de omnibus consulebant, «illum propitiabant,» atque ipsi, quem dicebant esse Deum, caedebant victimas. Quam autem verum id sit, docebit te Porphyrius, qui ad Anebonem haec, sicut Eusebius refert, scripsit in verba: 0529B «Homini quoque circa pagum, quem Anabin vocant, divinos honores tribuunt, eique sacrificium offerunt, et impositas altaribus hostias adolent.» Ἂνθρωπον σέβουσι, κατ᾽ Ἄναβιν κώμην, ἐν ᾗ καὶ τούτῳ θύεται, καὶ ἐπὶ τῶν βωμῶν τὰ ἱερὰ ἐκκαίεται. «Ille vero postea tantum comedit, quae sibi ex privato penu, tamquam privato homini parata et apposita fuerint» (Euseb., lib. III, Praepar. Evang., cap. 3, pag. 94) . Eadem ille, nullo auctore citato, repetit, sicut postea Theodoretus, qui Porphyrii quidem citat Epistolam, illiusque sensum, sed non verba exhibet (Theodoret., tom. IV, Serm. 3, de Angel. et daemon., pag. 516) .

Alio adhuc argumento Minucius ethnicos ac potissimum Romanos ejusdem impietatis coarguit. Non suis enim tantum principibus et regibus, tamquam 0529C diis, turpiter adulabantur: sed eorum etiam numen invocabant, ad eorum imagines supplicabant, implorabant ipsorum daemonem, ac tutius illis erat, per Jovis, quam regis sui genium jurare.

De scelerata illa adulatione, qua mortuos Imperatores suos Romani deorum numero adscribebant, haec apud Justinum Martyrem legimus: Καὶ τί γὰρ ἀποθνήσκοντας παρ᾽ ὑμῖν αὐτοκράτορας ἀπαθανατίζεσθαι ἀξιοῦντες, καὶ ὁμνύντα τινὰ προάγετε ἑωρακέναι ἐκ τῆς πυρᾶς ἀνερχόμενον εἰς τὸν οὐρανὸν τὸν κατακαέντα Καίσαρα. «Morientes apud vos Imperatores semper immortalitati consecrare dignamini, producentes quempiam, qui jurejurando confirmet vidisse se e rogo in coelum ascendere ardentem Caesarem.» Postea vero: «Et qui apud vos moriuntur, Imperatorum imagines forma 0529D ista consecratis, et deos inscriptionibus nominatis» (Justin., martyr., Apolog. I, pag. 67-90) . Sed haec impia Imperatorum Romanorum apotheosis nemini plane, qui vel primoribus labris aliquam illorum historiam attigerit, incognita esse potest. Non ibi tamen stetit prorsus detestanda ethnicorum adulatio, sed iisdem suis Imperatoribus, adhuc vivis. uti Julio Caesari, Octaviano Augusto, aliisque, exstruxerunt templa, et aras, atque sacerdotes creaverunt (Sueton., in Vita Julii Caes., § 76; et in Vita August., § 52. Cornel. Tacit., lib. III, Annal., circ. med.) .

Suos autem Imperatores adhuc viventes, aut post mortem, deos a se renuntiatos, magis verebantur, quam antiquiores, longoque jam a tempore a suis 0530A consecratos patribus. Cur ergo? Quia «tutius,» inquit Octavius, eis erat, «per Jovis genium pejerare, quam regis.» Ibi autem ille praeeuntem proculdubio secutus est Tertullianum, cujus haec ipsa verba legisse videtur: «Citius apud vos, gentiles, per omnes deos quam per unum genium Caesaris pejeratur» (Tertullian., Apolog, cap. 28) .

Certo quidem certius est jam ab Augusti imperatoris tempore morem invaluisse, ut ii per nomen sive genium Imperatoris jurarent. Etenim Horatius eumdem Augustum alloquendo, sic canebat:

Paesenti tibi maturos largimur honores,
Jurandasque tuum per nomen ponimus aras. (Horat., l. II, Epist, l, v. 15 et 16.)
Audis certe et positas, sicut proxime diximus, Augusto 0530B adhuc viventi aras, ac per nomen, id est, genium ejus ethnicos jurasse. Postquam vero ille fato functus fuisset, Claudius Caesar, teste Suetonio, «Jusjurandum neque sanctius sibi, neque crebrius instituit, quam per Augustum» (Sueton., in Vita Claud., § 11) , id est, per ejus genium et nomen. Quam sacrum autem ac religiosum fuerit hoc jusjurandum si tibi adhuc probari aveas, disces utique ex his Taciti verbis: «Aubrio crimini dabatur violatum perjurio nomen Augusti. Quae ubi Tiberio notuere, scripsit consulibus . . . . . . . . . jusjurandum perinde aestimandum, quam si Jovem fefellisset» (Tacit., lib. I, Annal. ante fin.) .

Neque porro per solius Augusti, sed aliorum etiam Imperatorum genium gentiles jurare consueverant. 0530C Perversissimi siquidem hujus moris locupletissimus testis nobis est Apuleius. Cum enim Magistratus hortulanum quemdam quaererent, atque ubi esset sciscitarentur: «Militones, inquit, ibi nec uspiam delitescere adjurantes, genium principis contendebant» (Apulei. lib. IX, Metamorph. sub fin.) . Caligula insuper multos, Suetonio teste, gravibus poenis affecit: «quod numquam per genium suum dejerassent» (Suet., lib. IV, § 27) . Denique, ut plura omittamus, narrat Tertullianus, perduelles. qui a Cassii et Albini partibus stabant, per genios pejerasse Imperatorum (Tertullian., Apologet., cap. 35, et lib. ad Scapul., cap. 2, pag. 85) .

Sed impium illud jusjurandum Christiani detestabantur. Quamobrem Polycarpus, quemadmodum aiebat 0530D Eusebius, numquam a tyranno cogi potuit, ut per Caesaris genium juraret (Euseb., lib. IV, Hist. Eccl., cap. 15, pag. 131 et seqq.) . Alii vero Christiani, sic uti idem Tertullianus testatur, irreligiosi, ac populi hostes propterea proclamati sunt, quod Caesarum imagines repropitiari, eorumque genios dejerare detrectaverint. Sed de Tertulliano adhuc aliquid suo loco dicendum (Tertullian., Apologet., cap. 32, p. 31, et lib. I, ad Nation., cap. 17, pag. 61) .

Nonnulli porro a nobis fortassis inquirent cur Minucius tam confidenter pronuntiet ethnicos, «tutius,» vel sicut ait Tertullianus, «citius,» per Jovis, quam Imperatoris genium jurasse (idem, Apologet., cap. 28) . Duplicem itaque rationem illis dabimus. 0531A Prima est, quam Tertullianus nobis suggerit, gentiles minus deos suos timuisse, quam praesentem Imperatorum potestatem. Secunda vero, quia juramenti Deo praestiti, inquit Zozimus, condonatio divinae benignitati permissa erat (Zozim., lib. V, Histor. in fin.) . Qui vero per genium principis, vel in re aliqua minoris momenti, verbi gratia pecuniaria, pejerabat, is, sicuti Ulpianus annotavit, fustibus castigari jubebatur (Ulpian., lib. II, titul. 2, leg. 13, § Si quis) . Plura qui voluerit, ille adeat Brissonium, Hansenium Trelierum, et alios qui de veterum juramento, et Taffinum qui de genii cultu, ac per eum jurandi more scripserunt (Brisson., lib. VIII, de Formul. pag. 809; Hansen., de Jurament. veter., cap. 16; Taffin., de Anno saecul., etc., cap. 13) .