Articulus Primus. Quanta injustitia Caecilius vitio Christianis vertat, quod honestis voluptatibus, spectaculis, pompis, circensibus et gladiatoriis ludis, ac turpibus theatri scenis abstinerent.

0536D

Alia Caecilius tamquam dedecora et crimina Christianis objicit, quae eo minus probro vitioque eis dari debebant, quo magis manifestam omnibus faciebant illorum pietatem et sanctimoniam. Nemo tamen mirabitur singularem hujuscemodi accusationis insolentiam, si animadverterit impios homines aegre semper tulisse prava, ac turpissima sua opera insigni eximiaque Christianorum sanctitate redargui et condemnari. Sed age videamus quaenam Caecilius illis exprobrare ausus est.

Christiani, inquiebat ille, honestis voluptatibus 0537A abstinent. O grande scelus! Quid autem, amabo te, miram, si Christianus, qui crucifixum Dominum sequendo crucem suam quotidie ferre debet, omnem fugiat voluptatem? Nonne a Clemente Alexandrino didicimus voluptatem, ἡδονὴν, ab ipsismet gentilibus philosophis definiri, ἔπαρσινψυχῆς ἀπειθῆ λόγῳ, «elationem animae, quae non paret rationi» (Clemens Alexand., lib. I. Paedag., cap. 13, pag. 135) ? Observavimus vero ipsum adhuc docuisse voluptatis omnis principium esse cupiditatem, ac vicissim cupiditatem voluptate generari (Tom. I. Apparat., lib. III, dissertat. 2, cap. 21, art 2, pag. 1024) . Quamobrem ab omni Christiano, quantum potest fieri, semper fugienda est. Quid vero, quod Cicero, etsi ethnicus, libros, quibus filium suum colendis officiis 0537B informat, sic absolvit? «Omnem voluptatem dicimus honestati esse contrariam . . . . Nam ut tribuamus aliquid voluptati, condimenti fortasse nonnihil, utilitatis certe nihil habebit» (Cic., lib. III, Offic. pag. 404, et seqq.) .

Caeterum Minucius noster, ne Caecilii animum nimis irritaret, modeste illi respondit: Christianos «malis abstinere voluptatibus,» quibus tamquam honestis ac licitis Ethnici indulgebant.

Dic ergo nobis, o Caecili, quae sunt illae honestae voluptates, quibus abstinere Christianis nefas esse contendis: «Non spectacula visitis,» ita illos alloquitur, «non pompis interestis, convivia publica absque vobis, sacra certamina, praecerptos cibos, et delibatos 0537C altaribus potus abhorretis.» Sed novum profecto illud ac singulare criminis genus Minucium minime perculit, aut perturbavit Ultro enim confitetur ea omnia tamquam noxia, nefaria, ac pudori castisque moribus opposita Christianos fugere et aversari.

Ad spectacula enimvero et pompas quod attinet: «Nos, inquit, qui pudore et moribus censemur, malis voluptatibus, et pompis vestris, et spectaculis abstinemus, quorum et de sacris originem novimus, et noxia blandimenta damnamus.» Antea vero Tertullianus simili plane modo dixerat: «Aeque spectaculis vestris in tantum renuntiamus, in quantum originibus eorum, quas scimus de superstitione conceptas. Quin et ipsis rebus, de quibus transiguntur, praetersumus (Tertullian. Apologet., cap. 38, pag. 0537D 34) .» Quae autem fuerunt illae spectaculorum origines, ac quomodo ex idololatria et impio falsorum deorum cultu ortae sint, liquido edisseruit in suo de Spectaculis libro (Tertull., lib. de Spectac., cap. 5 et seqq., pag. 91 et seqq.) , ubi plura de iisdem spectaculis eorumque interdicto legere poteris, quemadmodum in aliis passim Ss. Patrum operibus.

Bene quidem dicet aliquis. Sed quid sunt «pompae,» a Minucio postea memoratae, quas Christiani non minus, quam spectacula fugiebant? Pompa graece dicitur πομπὴ, a verbo πέμπω, quod latine significat mitto, deduco, transveho. Solemnis autem erat et publica per civitatum vicos deductio, et transvectio, quae fieri solebat in triumphis, supplicationibus aliisque solemnitatibus, ac praecipue circensibus. 0538A In ea delecti viri ordine quisque suo, ac tibicines, aliique procedebant, et ab ultimis deorum simulacra deferebantur. Unde Macrobius: «Ferculo vehuntur in pompa ludorum circensium deorum simulacra (Macrob. Saturnal., lib. I, cap. 23) Tertullianus quoque: Circensium paulo pompatior suggestus, quibus proprie hoc nomen, pompa praecedens, quorum sit in semetipsa, probat de simulacrorum serie, de imaginum agmine, de curribus, de thensis, de armamaxis, de sedibus, de coronis, de exuviis. Quanta praeterea sacra, quanta sacrificia praecedant, intercedant, succedant, quot collegia, quot sacerdotia, quot officia moveantur, sciunt homines illius urbis, in qua daemoniorum conventus consedit» (Tertullian., lib. de Spectac., cap. 7, pag. 0538B 93) . Quaedam adhuc alia alibi retulit. Sed haec omnia singillatim et graphice a Dionysio Halicarnasseo descripta invenies (Idem lib. de Idololat., cap 11, pag. 110. Dionys. Halicar., lib. VII, Antiq. Roman. pag. 475 et seqq) . De his vero nos nonnihil subnotavimus in quosdam Ambrosii libros (Ambr. Expos. psal. 118, serm. V, et lib I de Offic., cap. 18 § 73, pag. 21) .

Quamvis autem inde, ac potissimum ex Tertultulliani verbis facile intelligatur, cur illa Ethnicorum spectacula Christianis prohibita sint; peculiares tamen quasdam hujus interdicti rationes auctor noster reddidit: «Nam in ludis curulibus,» inquit, «quis non horreat populi in se rixantis insaniam, in gladiatoriis 0538C homicidii disciplinam, in scenicis etiam non minor furor, turpitudo prolixior.» In manuscripto codice regio legitur, «non minor furore, nec omnino absurdo sensu. Utut sit, Tertullianus auctori nostro praeiverat in suo Apologetico, ubi similiter scriptum legimus: Nihil est nobis cum insania circi, cum impudicitia theatri, cum atrocitate arenae, cum xysti vanitate.» Rursus vero alibi: «quid non frequentas, aiebat, tam solemnes voluptates circi furentis, et caveae saevientis, et scenae lascivientis?» Demum alio adhuc in libro: «Perit et fidelis, elapsus in spectaculum quadrigarii furoris, et gladiatorii cruoris, et scenicae foeditatis, et xysticae vanitatis, in lusus et convivia saecularis solemnitatis, in officium, in ministerium alienae idololatriae» (Tertullian. Apolog., 0538D cap. 38, pag. 34. Idem lib. I, adver. Marcion., cap. 27, pag. 451. Lib. de Pudic., cap. 7, pag. 722) . Quapropter Hieronymus ad Marcellam haec scribit: «Habeat sibi Roma suos tumultus, arena saeviat, circus insaniat, theatra luxurient.» Etenim: «credens in dominum, Jesum,» uti ille alibi de sancto Hilarione dixit, «non circi furoribus, non arenae sanguine, non theatri luxuria delectatur (Hieronym., epist. 45, ad Marcel., pag. 554, et in vita Hilarion., pag. 75) .

Porro autem Tertullianus in jam citato a nobis de Spectaculis libro, postquam manifestum omnibus fecit, quid sit circus, cur sic nuncupatus, et quid in eo ageretur, tum postea, quid haec auctoris nostri verba: «Populi in se rixantis insaniam,» significent, 0539A luculenter explicavit: «Cum furor, inquit, interdicitur nobis, ab omni spectaculo auferimur, etiam a circo, ubi proprie furor praesidet. Aspice populum ad spectaculum jam cum furore venientem, jam tumultuosum, jam caecum, jam de sponsionibus concitatum. Tardus est illi praetor, semper oculi in urna ejus cum sortibus volutantur. Dehinc ad signum anxii pendent; unius dementiae una vox est. Cognosco dementiam de vanitate: Misit, dicunt, et nuntiant invicem, quod simul ab omnibus visum est. Teneo testimonium caecitatis. Non vident missum quod sit: mappam putant; sed est diaboli ab alto praecipitati figura, (alias, gula). Ex eo itaque itur in furias, et animos, et discordias, et quidquid non licet sacerdotibus pacis. Inde maledicta, convicia 0539B sine justitia, odii etiam suffragia sine merito amoris» (Tertul., lib. de Spectac., cap. 8, pag. 93. Ibid. cap. 16, pag. 97) . His plura addit, quae te legere non pigeat. Videre quoque poteris, quae de iisdem spectaculis adjecit; ubi ille, sicut Martialis, Suetonius et alii, mentionem fecit mappae, quae, ut quidam aiunt, victori a praetore mitti solebat, vel sicut aliis placet, quae committendorum ludorum signum erat (Juven. in fin. Satyr. 11. Martial., lib. XII, Epigr. 29. Sueton. in Vita Neron., § 22) . Carminis vero iambici, inter Gregorii Nazianzeni opera editi auctor enucleate describit circi furorem, iras, rixas, convicia, odia, pugnas, vulnera, et caedes (Gregor. Nazianz., Carm., iam. 3, pag. 292) .

0539C Quam autem Minucius dehinc notat, «in gladiatoriis» ludis, «homicidii disciplinam,» haec clarius a Cypriano exponitur: «Paratur, ait sanctissimus ille martyr, gladiatorius ludus; ut libidinem crudelium luminum sanguis oblectet. Impletur in succum cibis fortioribus corpus, et arvinae toris membrorum moles robusta pinguescit; ut saginatus in poenam carius pereat. Homo occiditur in hominis voluptatem; et ut quis possit occidere, peritia est, usus est, ars est. Scelus non tantum geritur, sed et docetur. Quid potest inhumanius et acerbius dici? Disciplina est, ut perire quis possit; et gloria, quod perimit» (Cyprian. lib. ad Donat., pag. 5) . Vide adhuc, si placet, Tatianum, Arnobium, Lactantium, Prudentium, et quae de illis gladiatorum certaminibus alibi observavimus» 0539D (Tatian. Orat. contr. Graec., pag. 161. Arnob. lib. II, pag. 72. Lactant. lib. VI, cap. 20, pag. 617. Prudent. lib. II. contr. Symmach., pag. 429, in hymn. Ss. Fructu. Augur., etc., pag. 135; et Hamart., pag. 322. Tom. 1. Apparat., pag. 800) .

Denique de scenicis turpitudinibus idem quoque Cyprianus, quae ab auctore nostro dicta sunt, paulo copiosius edisserit: «In theatris, inquit, conspicies, quod tibi et dolori sit et pudori. Cothurnus est tragicus prisca carminum facinora recensere: de parricidiis et incestis error antiquus, expressa ad imaginem veritatis actione replicatur, ne scelus transeuntibus exolescat, quod aliquando commissum est. Admonetur omnis coetus auditu, fieri posse, quod factum est . . . . . Tum delectat in mimis turpitudinum magisterio, 0540A vel quid domi gesserit, recognoscere; vel quid gerere possit, discere. Adulterium discitur, dum videtur, et lenocinante ad vitia publicae auctoritatis malo, quae pudica fortasse ad spectaculum matrona processerat, de spectaculo revertitur impudica . . . . Exprimuni impudicam Venerem, adulterum Martem, et Jovem illum suum non magis regno, quam vitiis principem . . . . Deos suos, quos venerantur, imitantur; fiunt miseris et religiosa delicta» (Cypr. ibid., pag. 5 et seqq.) .

Prius vero Tertullianus: «A theatro, inquit, separamur, quod est privatum consistorium impudicitiae . . . . summa gratia ejus de spurcitia plurimum concinnata est, quam Atelanus gesticulatur, quam mimus etiam per mulieres repraesentat, sexum pudoris exterminans, 0540B ut facilius domi, quam in scena erubescant; quam denique pantomimus a pueritia patitur in corpore, ut artifex esse possit. Ipsa etiam prostibula publicae libidinis hostiae in scena proferuntur, etc.» (Tert. lib. de Spectac., cap. 17, pag. 98) . Ante utrumque porro Theophilus Antiochenus, Clemens Alexandrinus, ac postea Lactantius, Hieronymus, Auctor carminis iambici Gregorio Nazianzeno ascripti, et alii in has obscenitates scenicas jure merito invehuntur. Quis porro nescit iis scatere ethnicorum poetarum cum graecorum tum latinorum tragoedias et comoediasquae in multorum perniciem longe diutius, quam plura eaque utilissima veterum Ecclesiae Patrum opera, typis editae perseverarunt? (Theoph., lib. III, 0540C ad Autolyc., pag. 126 et seqq. Clem. Alex. lib. II, Poedag., cap. 6, pag. 169 et lib. II, cap. 11, pag. 254. Lactant. lib. 6. Institut., cap. 20, pag. 619 et seqq. Hieronym. epist. 18. ad Marcell. Apud Greg. Nazianz. tom. 2, pag. 191.)