Articulus Primus. Explicatur primum Caecilii argumentum quo probare nititur veros esse deos suos ex majorum traditione et antiquissimo cultu deorum, nimirum Cereris Eleusiniae, Phrygiae matris seu Cybeles, Aesculapii Epidaurii, Beli Chaldaici, Astartes Syriae, Tauricae Dianae et Mercurii Gallici.

0549D

Huc usque Caecilium contra religionem christianam irrito semper conatu disputantem, ac de illo triumphantem Octavium audivimus. Nunc videndum est utrum ille pro tuenda gentili religione sua feliciori successu pugnaverit. Primum autem, et quod validissimum putat, ab illius antiquitate petit argumentum. Ab ipso enim mundi exordio, vel sicut ipse Caecilius ait, «rudi adhuc saeculo et in ipsius mundi natalibus,» majores nostri deos aut «faciles» aut 0550A «reges,» habere meruerunt. Dixit autem faciles, Ovidium secutus, qui cecinit:

Optastis, facilesque deos habuistis; (Ovid., l. v, Metamorph., § antepenult.)
id est propensos, benevolos et qui optata facile concedebant. Inde vero illorum cultus in universas terrae partes manavit. Nam Eleusinii coluerunt Cererem, Phryges Matrem, id est, Cybelem, Epidaurii Aesculapium, Belum Chaldaei, Syri Astartem, Dianam Tauri, Galli Mercurium, omnes deos Romani. Et hi quidem, quia sacris omnium gentium ritibus castisque virginibus et sacerdotum honoribus urbem suam munivere, totius mundi adepti sunt imperium. Ex quibus Caecilius concludit, cum omnia incerta sint, satius esse traditas a majoribus ab mundi incunabulis 0550B et ad suam usque aetatem perseverantes, has religiones, ritus ac deorum cultum sequi, quam novae religioni, secretis, sed corruptissimis sceleribus foedatae, caeca volubilitate mancipari. Eadem est Cottae Academici apud Ciceronem, eadem Celci apud Origenem, Symmachi apud Ambrosium, et aliorum, testibus Arnobio et Lactantio, gentilium conclusio (Cic. lib. III. de Natur. Deor. init., pag. 240. Orig. lib. V, contr. Cels. pag. 254, et seqq. Symmach. Relat. apud. Ambr. § 3, 5, et 8. pag. 829. Arnob. lib. II adv. Gentil. pag. 30 et seq. Lactant. lib. II, cap. 6, pag 171) .

Quia vero Caecilius omnia, quae de diis suis a nobis recensita protulit, nemini incognita esse credebat, ea singillatim probare non curavit. At si quis de iis, 0550C sibi nunc forsitan incognitis, aliquid scire aveat, observabimus Eleusin Atticae civitatem fuisse, non longe ab Athenis sitam, ubi memorata a Caecilio Ceres filiam suam quaerens, ab Eleusio ibi imperante hospitio benignissime suscepta est. Eleusinii vero in horum memoriam agebant sacra, quae Eleusinia vocantur, de quibus alibi disseruimus (Tom. I Apparat. lib. III. dissert. I, cap. 9, art. 2 pag. 789 et seqq.) . Testatur autem Herodotus ibi templum Cereris Eleusiniae, a Philisto Pasiclis filio conditum fuisse. Plura legere poteris apud Diodorum Siculum, Strabonem, Melam, Pausaniam, atque ea, si velis, quae alibi annotavimus (Herodot. lib. IX, § 64 et 96. Diodor. Sicul. lib. I. Biblioth. pag. 117 et lib. V, pag. 200. Strab. lib. IX. Geograph. pag. 395, Mel. de 0550D Sit. orb. cap. 3. Pausan. lib. VI, pag. 103. et lib. VIII, pag. 249 et 256. Tom. I Apparat. pag. 759 et seq.) .

Disces autem a jam citato Pausania, cur « Aesculapius,» ut ait Caecilius, ab Epidauriis coleretur, et ubi situm fuerit illius templum. Livius vero scribit: «Haud parem opibus Sicyoni et Argo Epidaurum, sed inclytam Aesculapii nobili templo, quod quinque millibus passuum ab urbe distans, nunc vestigiis revulsorum donorum, tum donis dives erat, quae remediorum salutarium aegri mercedem sacraverunt Deo.» De hujus autem templi inscriptione aliquid alibi a nobis observatum est (Pausan. lib. II, pag. 68. Liv. lib. XLV. § 18. Tom. I Apparat. pag. 1093) .

Phryges vero, inquit adhuc Caecilius, Matrem venerabantur, 0551A quemadmodum Strabo his testificatur, verbis: «Berecyntes Phrygia gens et in universum Phryges, ac Troum, qui circa Idam accolunt Ῥέαν μὲν καὶ αὐτοὶ τιμῶσι καὶ ὀργιάζουσι ταύτῃ, μητέρα καλοῦντες θεῶν, Rheam ipsi quoque colunt, eique orgia peragunt, Matrem appellantes deorum, et Agdestin, et Phrygiam, Magnam deam; a locis autem Idaeam, Dindymenen, Bylenen, Pessinuntida, Cybelem» (Strab. lib. X, Geogr. pag. 469) . Videsis praeterea quae a nobis annotata alibi fuerunt (Tom. I. Apparat. lib. III, dissertat. I. cap. 9, art. 2, pag. 758) .

Quanta vero observantia Chaldaei Belum reveriti sint, facile colligas ex templi, in illius honorem constructi, amplitudine. De eo siquidem haec Herodotus, uti de Babylone tradidit: Ἐν δὲ τῷ ἑτέρῳ Διὸς 0551B Βήλου ἱρὸν χαλκόπυλον, καὶ ἐς ἐμὲ τοῦτο ἔτι ἐὸν, δύο σταδίων, πάντῃ ἐὸν τετράγωνον. ἐν μέσῳ δὲ τοῦ πύργος στερεὸς οἱκοδόμηται . . . . . οὐδὲ νύκτα οὐδεὶς ἐναυλίζεται ἀνθρώπων, ὅτι μὴ γύνη μούνη τῶν ἐριχωρίων, τὴν ἂν ὁ Θεὸς ἕληται ἐκ πασέων, ὡς λέγουσιν οἱ Χαλδαῖοι ἐόντες ἱερέες τούτου τοῦ Θεοῦ. «In altero Jovis Beli templum aereis portis; id quod mea etiam nunc aetate existit, duorum undequaque stadiorum amplitudine, figura quadrata. In sacri medio turris solida . . . . . . . Neque hic noctu cubat aliquis, praeter mulierem unam ex indigenis, quam ex omnibus deus delegerit, uti narrant Chaldaei, hujus dei sacerdotes (Herodot. lib. I, § 181) . Plura etiam de hoc templo Diodorus Siculus, qui perhibet illud a Semiramide aedificatum fuisse, sed vetustate collapsum (Diodor. Biblioth. 0551C lib. pag. 69) . Verumtamen Plinius idem templum suo adhuc tempore permansisse asseverat (Plin. lib. V. Natur. Hist. cap. 26. pag. 712) . Quidquid autem sit de illius templi destructione, alibi ostendimus, Theophilum Antiochenum, a Lactantio laudatum, scripsise Assyrios, et Babylonios Belo cultum exhibuisse ac venerationem. Legesis rursus Herodotum lib. III, § 158, pag. 223; Hieronymum in cap. XXIV, Ezechiel V. II et in cap. II. Oseae, V\ 16. Claudi num, Panegyr. I in laudem Stiliconis. Vossium lib. I de Origine et Progr. idolol. cap. 24, pag. 93. Giraldum, Histor. Deor. syntag. 2, pag. 108. et seqq. (Tom. I Apparat. lib. II, dissert. 4, cap. 2, § I. pag. 502) .

Quid autem mirum si «Astartem,» cujus adhuc 0551D meminit Caecilius, Syri coluerint; quandoquidem ut testis nobis est Tertullianus: «Unicuique provinciae et civitati suus est deus, ut Syriae Astartes.» Alibi tamen, uti suo loco videbimus, ab eo appellatur «Atagartis,» et a Cicerone quarta Venus: «Quarta, enim, inquit, Syria, Tyroque concepta, quae Astarte vocatur, quam Adonidi nupsisse traditum est.» Philo quoque Biblius ex Sanchoniatone apud Eusebium: «Hanc, inquit, ipsam Astartem Phoenices Venerem esse memorant.» At Luciano eadem ac luna videtur; quamvis ex sacerdote aliquo atque a Phoenicibus Europam fuisse acceperit. Ex sacris porro Scripturis, quidam colligunt eam esse Astartem deam Sidoniorum, quam coluit rex Salomon, 0552A eique excelsa statuit, ab Josia rege postmodum destructa (Tertull. Apolog. cap. 24, pag. 26. et lib. II. ad Nation. cap. 8, pag. 70. Dissert. in Tertull. Apologet. cap. 27 art. I. Cic. lib. III de Natur. Deor. pag. 248, lin. 30. Apud Euseb. lib. I Praepar. Evang. cap. 10, pag. 38. Lucian. lib. de Dea Syria init. III Reg. XI. 5. IV. Reg. XVIII, 13) . Vide adhuc, si velis, Varronem, et Scaligeri in ejus verba notas, Eusebium, Suidam, Gyraldum, Salmasium, et Vossium (Varr. lib. IV de Ling. lat. pag. 14. Euseb. lib. I Praepar. Evang. cap. 10, pag. 37. Suid. ad v. Astarte Gyrald. Syntag. 13, pag. 375. Salmas. exercit. in Solin. pag. 574, Voss. lib. I. de Orig. et Progres. idololatr. cap. 28. pag. 88, et lib. II, pag. 206) .

Addit Caecilius divinos honores «Mercurio» a 0552B Gallis redditos, quemadmodum his confirmatur Caesaris verbis: «Deorum maxime Mercurium colunt. Hujus sunt plurima simulacra. Hunc omnium inventorem artium faciunt; hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae, mercaturasque habere vim maximam.» Caesari suffragatur Tacitus, qui narrat Gallos eidem Mercurio humanis, ut supra annotavimus, hostiis litasse (Caesar. lib. VI, de Bello Gallic. longe post init. Tacit. de Morib. German. post init.) . Videre est etiam Vossium, qui a quibusdam tamen propterea arguitur, quod Titi Livii testimonio probare voluerit repertum fuisse juxta Carthaginem novam Mercurii Tentatis tumulum. Quae enim citavit ejusdem Livii verba, in vetustissimo codice Puteano non leguntur. Et id quidem obiter annotasse nemini 0552C fortasse, qui Vossium adire cupiat, molestum erit (Vossius lib. I de Orig. idololatr. cap. 13, pag. 134. cap. 37, pag. 140 et lib. II, pag. 238, et seqq.) .

Nemini denique incompertum est eam fuisse Romanorum superstitionem, ut omnes, de quibus Caecilius gloriatur, deos coluerint. Eorum quippe civitas, «cum pene omnibus, uti ait Leo Magnus, dominaretur gentibus, omnium gentium serviebat erroribus; et magnam sibi videbatur assumpsisse religionem, quia nullam respuebat falsitatem» (Leo Pap. serm. I in Natal. Apost. Pet. et Paul.) . Utrum autem, hoc pio, ut loquitur contenditque Caecilius, cultu meruerint totius orbis imperium, paulo post expendemus.

Ex his porro omnibus ille concludi posse existimat 0552D deos gentilium revera existere, ac de iis ortas a mundi exordio traditiones minime deserendas, sed in hac majorum nostrorum religione constanter perseverandum. Quonam autem modo, et quibus rationum momentis Minucius eum impugnet ac refellat, solito more nostro examinandum est.