Articulus II. Examinatur Minucii argumentum quo falsos esse gentilium deos probat ex eorum ortu, patria, morte, sepulchris, ac praesertim Jovis Dictaei, Apollinis Delphici, Isidis Phariae, et Eleusiniae Cereris.

Alio adhuc Minucius argumento funditus evertit fictam a gentilibus omnium numinum suorum divinitatem. Ab iis autem illud rursum deprompsit, quae 0558C illi ipsi de eorumdem deorum suorum natalibus, patria et sepulchris tradebant, ac numquam non venditabant. Necesse proculdubio non erat, ut id quo mirifice gloriabantur, probandum susciperet. Testem nihilominus vademque certissimum Euhemerum hisce todidemque verbis dedit: «Euhemerus exsequitur, et eorum natales, patrias, sepulchra dinumerat, et per provincias monstrat.» Praevium autem ibi more suo sequi videtur Ciceronem, qui «ab Euhemero,» inquit, «et mortes, et sepulturae demonstrantur deorum» (Cicer. lib. I de Natur. deor., pag. 112, lin. 37) . Iste vero Euhemerus, si hoc scire aveas, graecus fuit scriptor, quem alii patria Agrigentinum, alii Messenium, quidam Coum, atque etiam Tegeatem 0558D crediderunt. Plura autem historiarum composuit volumina, ubi ea, quae a Cicerone Minucioque memorantur, litteris mandavit. Legesis Plutarchum, Athenaeum, Aelianum, Augustinum, Theodoretum, aliosque a nobis in superiori Apparatus nostri tomo citatos (Plutarch. lib. de Isid. et Osir., pag. 360; Athen., lib. XIV, Deipnosoph., pag. 658; Aelian. lib. II Var. hist., cap. 32; Augustin., lib. I de Evangel., cap. 23; Theodor., serm. 3, de Angel., pag 506) . Ibi autem observavimus hunc Euhemerum a multis atheorum numero, haud dubie propter illas deorum historias, fuisse adscriptum. Sed id non prohibuit, quominus Ennius, uti Cicero, et postea Augustinus aiunt, ejus libros interpretatus sit, eaque vera sint, quae de illorum deorum natalibus, rebus 0559A gestis, mortibus, et sepulchris narraverat (Cicer. loc. cit.; August., lib. VII de Civit., cap. 17, § I, pag. 183) .

Minucius porro ex iis, quae ille graecus scriptor de deorum ortu, patria, et sepulchris dixerat, nonnulla tantum perstringit, nimirum «Dictaei Jovis, Apollinis Delphici, Phariae Isidis, et Cereris Eleusiniae.» Dicta autem, seu Dicte mons in Creta insula est, in cujus antro Ops. seu Rhea, Saturni uxor, Jovem peperit, ac Curetibus, seu Corybantibus, et Idaeis Dactylis, ne recens natus a patre, sicut alii filii, devoraretur, custodiendum occulte tradidit (Strabo, lib. XX Geogr., pag. 478) . Inde Virgilius:

Nunc age, naturas apibus, quas Jupiter ipse
Addidit, expediam; pro qua mercede canoros
Curetum strepidus crepitantiaque aera secutae,
Dictaeo coeli regem pavere sub antro. 0559B (Virgil. Georg. lib. IV, v. 149 et seqq.)

Alium si desideres latinum poetam, tibi cito producemus Lucretium, qui similiter cecinit:

Dictaeos referunt Curetas, qui Jovis illum
Vagitum in Creta quondam occultasse feruntur,
Cum pueri circum puerum pernice choraea,
Armati in numerum, pulsarent aeribus aera,
Ne Saturnus eum malis mendaret adeptus,
Aeternumque daret matri sub pectore vulnus. (Lucret., l. II, v. 637 et seqq.)

Lege adhuc, si vacat, Servium in citatos Virgilii, et alios ejus versus, Ovidium, Diodorum Siculum, Lucanum, Strabonem, Theophilum Antiochenum, Athanasium, et quae a nobis alibi delibata sunt (Serv., in citat. versus et in lib. III Aeneid., pag. 270; Ovid., lib. IV Fast.; Diodor., lib. V Bibli., pag. 253; 0559C Lucan., de Sacrific., pag. 183; Strab., lib. X Geogr., pag. 468; Theophil. Antiochen., lib. I ad Autolyc., pag. 75; Athanas., Orat. contr. Graec., § 10, tom. I; Tom. I Apparat., pag. 1164) . Neque te moveat, quod nonnulli Jovem non in Dicta, sed in Ida monte educatum asserunt. Etenim uterque mons proximus erat, ut testatur Aratus; quamvis eos Strabo stadiis Cic distare existimaverit (Strab., lib. X Geogr., pag. 478) .

Porro autem ex jam citato Diodoro Siculo discimus quam verum illud sit, quod postea auctor noster retulit, capram fuisse ejusdem Jovis infantis nutricem, vel uti ipse loquitur: «Jovis nutrix capella est.» Nymphae etenim, quemadmodum ipse Diodorus loquitur, «mellis et lactis temperamento infantem cibarunt, 0559D et caprae Amalteae, ut vocatur, ubera ad pleniorem ei nutricationem porrexerunt . . . . . Caprae etiam nutrici cum alios tribuit honores, tum Aegiochi, id est, Capritenentis cognomentum ab illa desumpsit» (Diod., lib. V Biblioth., pag. 233) . Quamobrem Ovidius:

Nascitur Oleniae sidus pluviale capellae
Illa dati coelum praemia lactis habet.
Nais Amalthea Cretaea nobilis Ida,
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
Cornibus aereis, atque in sua terga recurvis:
Ubere, quod nutrix posset habere Jovis,
Lac dabat illa deo. (Ovid. lib. V Fastor., § 2.)

Ad illius autem sepulchrum, a Minucio nostro, ac 0560A sequestre ejus Cypriano memoratum, quod spectat, Cretenses, teste Luciano, affirmabant, «Jovem non modo vixisse apud se, nutritumque fuisse; verum etiam sepulchrum ejus ostendunt: τὸν τάφον δεικνύουσι.» Tres vero Tultius distinxit Jove quorum «tertium,» inquit, numerabant «Cretensem, Saturni filium, cujus in illa insula sepulchrum ostenditur.» Varro autem, ut annotat Solinus, «in Opere, quod de littoralibus est, etiam suis temporibus affirmat sepulchrum Jovis ibi visitatum.» Callimachus tamen dubiam rem esse canit, ac Cretenses mendacii accusat: sed ibi cum Jovem semper exstitisse dicat, putide mentitur. Legesis adhuc Theophilum Antiochenum, Clementem Alexandrinum, Origenem, Tertullianum, Arnobium, Lactantium, Eusebium et 0560B Epiphanium. Vossius tamen existimat duos fuisse Cretenses Joves, unum antiquissimum Cretae regem, a quo Creta nomen accepit; alterum juniorem, qui Europam rapuit, de quo Ciceronem et Lactantium loqui opinatur (Cypr. de Idol. Vanit., pag. 11; Lucian. de Sacrifi., pag. 185, lin. 39; Cicer., lib. III de Nat. deor., pag. 2, 7, lin. 34; Solin. Polyhist. cap. 11, pag. 29; Callimac., Hymn. in Jovem, pag. 535, tom. I poet. Graec.; Theophil., lib. II ad Autol., pag. 81; Clement., Alexandr., Admonit. pag. 24; Origen., lib. III contr. Cels., pag. 137; Tertull., Apologet., cap. 25, pag. 27; Arnob., lib. IV adv. Gent., pag. 135; Lactant., lib. I Instit., cap. 11, pag. 64; Euseb., lib. III Praepar. Evang., cap. 10, pag. 107; Epiph. Anachorat., § 108, pag. 108; Vossius, lib. I de Orig. 0560C et prog. idolol., cap. 1, pag. 61) . Nobis vero sufficit id probasse, quod ab auctore nostro traditum est. De Jove autem aliquid postea dicendum.

Quam recte etiam Minucius Jovi Apollinem Delphicum subjunxerit, ex ipso rursus Cicerone liquido confirmari potest. Plurimos enimvero recenset Apollines, quorum «tertius, ait ille, Jove tertio natus, et Latona, quem ex Hyperboreis Delphos ferunt advenisse.» Lucianus vero: «Per regiones, inquit, illos» deos «distributos colunt, eos in civitatem suam receptant. Nempe, ὁ μὲν Δελφὸς τον Απόλλῳ, Apollinem Delphi Deliique, Minervam Athenienses, cives suos exhibent et faciunt.» At Diodorus Siculus magis expresse narrat plerosque deos ex Creta prodiisse: 0560D «Ωσαύτως δὲ μὲν Απόλλωνα πλεῖστον χρόνον φανῆναι περὶ Δῆλον, καὶ Λυκιαν, καὶ Δελφούς. Consimiliter multum temporis in Delo, Lycia, et Delphis Apollo exegit.» Delphi autem urbs erat Phocidis in Achaia ad Parnassum montem, oraculo Apollinis, ut nemo nescit, celeberrima. Quosdam tamen adhuc scriptores hanc in rem legere si velis, adi Pausaniam, Plutarchum, Strabonem, et alios Mythologos. Macrobio nihilominus varia Solis nomina interpretanti si credas, «Ἀπόλλωνα Δελφῶν, vocant, quod quae obscura sunt, claritudine lucis ostendit, ἀπὸ τοῦ δηλοῦν ἅφανη, aut, ut Numenio placet, quasi unum et solum. Ait enim prisca Graecorum lingua δελφὸν unum vocitari. Unde et frater, inquit, ἀδελφὸς dicitur, quasi non unus» (Cicer. lib. III de Natur. deor., pag. 248; Lucian., de Sacrific., 0561A pag. 185; Diodor. Sicul., lib. V Biblioth., pag. 237; Pausan., lib. X, pag. 320 et seqq.; Plutartarch. de oracul. Defect., pag. 433; Strab., lib. IX Geogr., pag. 417 et seq.; Macrob., lib. I Saturnal. cap. 17) .

Isidis Phariae Minucius postea meminit. At si Euhemeri ab eo laudati commentationes in nostras manus devenissent, sciremus utique utrum Isidis Phariae patriam, an sepulchrum, vel utrumque nobis indicaverit. Varias enim de illis fuisse opiniones Herodotus, a quo Ιοῦν lo appellatur, Diodorus Siculus, et alii testificantur (Herodot. lib. I, et Diodor. Sicul., lib. I Biblioth., pag. 9, 14 et 17, et lib. V, pag. 32) . Duobus tamen hisce verbis, Isidis Phariae, auctor noster non obscure significat sepulchrum illius in Pharo, celeberrima 0561B Aegypti insula, conditum, ubi maximo honore colebatur. Fatetur quidem Diodorus Siculus (Idem, lib. I, pag. 16) , scriptores quosdam venditasse, Isim virumque ejus Osiridem ad Nisam Arabiae tumulatos, ibique columnas, in utriusque honorem positas, in quarum una sacris litteris exarata inscriptio haec legebatur. «Ego Isis sum, regina hujus loci, a Mercurio erudita. Quae lege per me sancita sunt, nemo solvere potest. Ego Saturni novissimi dei filia sum, natu minima. Ego sum Osiridis regis uxor et soror. Ego sum illa, quae prima fruges mortalibus reperi. Ego regis Hori mater sum. Ego sum, quae in Canis sidere exoritur. Mihi Bubastos urbs aedificata. Vale, gaude, Aegypte mea nutrix.» Sed his magnam fidem se non habuisse plane non dissimulat.

0561C Et certe Aegyptii haud semel quotannis, teste Herodoto, frequentes agebant conventus, atque in primis, «ἐς Βουβάστιν πόλιν τῇ Ἀρτέμιδι, in urbe Bubasti in honorem Dianae. Δεύτερα, ἐς Βούσιριν πόλιν τῇ Ἴσι. Secundo loco, in urbe Busiri in honorem Isidis. In qua urbe maximum est, ἱρόν, templum Isidis, ipsa in medio Delta Aegypti sita. Est autem Isis, quae Graeca lingua dicitur Δημήτηρ, id est, Ceres» (Herod. lib. II, § 59) .

Ex Strabone autem discimus Busirim civitatem esse Busiriticae provinciae, quae portum habet ad Pharum a Bubulcis custoditum (Strab., lib. XVII Geogr., pag. 802) . Nonne ergo colligi inde potest hanc esse Isim, quae ab auctore nostro nominatur Pharia, seu 0561D Paria; sic enim in numismatibus ab Frederico Ubaldino exhibitis apellatam videbis? (Ubaldin., de Symbol. Dian. Ephes. statu., pag. 365, tom. VII Antiq. Graec.)

Caeterum cum Isis, ut citati paulo ante Herodotus, Diodorus Siculus, aliique plurimi prodiderunt, eadem sit atque Ceres, illius dubio procul Tertullianus mentionem his verbis fecit: «Quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Attica, et Ceres Pharia» (Tertull. Apolog. cap. 17) .

Solo autem cognomine, vel potius locis, ubi colebatur Isis Pharia, distincta fuit a Cerere Eleusinia, cujus adhuc auctor noster post Euhemerum meminit. Scriptum vero nobis Strabo reliquit: Εἴτ᾽ Ἐλευσὶν πόλις, ἐν ἧ τὸ τῆς Δήμητρος ἱερὸν τῆς Ελευσινίας, καὶ ὁ μυστικὸς, 0562A σηκὸς, ὃν κατεσκεύασεν Ἴκτινος, ὅχλον θεάτρου δέξασθαι δυνάμενον. «Sequitur urbs Eleusin, in qua templum est Eleusiniae Cereris, et mysticum delubrum, turbae, quanta in theatro solet esse, capax, opus Ictim» (Strab. lib. IX Geogr., pag. 395) . Accedat et Cicero, cujus haec sunt verba: «Omitto Eleusinam sanctam illam et augustam,

Ubi initiantur gentes orarum ultimae.» (Cic., l. II de Natur. Deor., p. 12 lin. 38.)

Quis autem cum Minucio nostro fictitias illas Cereris, et Isidis, aliorumque divinitates non rideat et explodat, quos mortuos sepultosque Ethnici fatebantur?