Articulus III. Examinatur Minucii argumentum, quo commentitio Gentilium deos esse probat ex Alexandri Magni aa matrem epistola, qua proditum sibi de diis secretum testificabatur, ac Vulcanum fecit illorum principem; atque de Isidis ad hirundinem sistro, et vacuo Serapidis, seu Osiridis sepulcro disputatur.

0562B

Mirabitur haud dubie aliquis fictitiae deorum gentilium divinitatis testem a Minucio citari Alexandrum Magnum, «qui insigni, inquit, volumine ad matrem suam scripsit, metu suae potestatis proditum sibi de diis hominibus a sacerdote secretum.» Sed id tamquam verissimum Cyprianus totidem verbis, uti jam vidimus, in suum de Vanitate idolorum librum transtulit (Cyprian. de idolor. Vanit., pag. 12. Supr., cap. 2, 0562C art. 4, p. 35) .

Prius Athenagoras dixerat: Ἠρόδοτος, καὶ Ἀλέξανδρος Φιλίππου ἐν τῇ πρὸς τὴν μητέρα ἐπιστολῇ (ἐκάτεροι δὲ ἐν τῇ Ἡλιοπόλει, καὶ Μέμφει, καὶ Θηβαῖς, εἰς λόγους τοῖς ἱερεῦσιν ἀφῖχθαι λέγγονται), φασὶ παρ᾽ ἐκείνων, ἀνθρώπους αὐτοὺς γίνεσθαι, μαθεῖν. «Herodotus et Alexander Philippi filius in epistola ad matrem (qui utrique in diversis civitatibus Aegypti, Heliopoli, Memphis, et Thebis in colloquium cum sacerdotibus venisse dicuntur) homines deos fuisse, ex illis se cognovisse, aiunt» (Athenagor. legat. pro Christian., pag. 31) . Quod itaque Minucius, ac post eum Cyprianus, insigne volumen, hoc Athenagoras epistolam vocat. Ita etiam Augustinus, qui docet illum, sicuti loquitur idem Minucius, sacerdotem patria Aegyptium fuisse, 0562D ac Leonem cognominatum» (August., lib. VIII de Civit., cap. 5, pag. 194, et cap. ult., pag. 218, et lib. XII, cap. 10, pag. 309, ac lib. I de Cons. Evang., cap. 3) .

Contra tamen reclamant Rigaltius ac Cellarius, et Minucium, aliosque a nobis laudatos scriptores, errasse, atque ab iis Alexandrum Magnum Macedonem Alexandro Polyhistori suppositum esse contendunt. Opinionem vero suam duplici ratione stabilire conantur, tum quia Polyhistor Αἰγυπτιακὰ edidit, tum quia Tertullianus dixit: «Cedo jam de vestro, quod Aegyptii narrant, et Alexander digerit, et mater legit» (Tertull. lib. de Pallio, cap. 3, pag. 134) .

Verum, praeterquam quod verisimile non sit, Polyhistorem potestatis suae metu a sacerdote Aegyptio 0563A extorquere potuisse de diis hominibus secretum, ac matri suae scripsisse ea de re librum, aut epistolam; certe Plutarchus, cui Rigaltius fortasse Cellariusque majorem, quam Ecclesiae Patribus, fidem habebant, eadem in Alexandri Magni Vita narrat: Ἀυτὸς δὲ Ἀλέξανδρος ἐν ἐπιστολῇ πρὸς τὴν μητέρα, φησὶν γεγονέναι τινὰς αὐτῷ μαντείας ἀποῤῥήτους, ἃς αὐτὸς ἐπανελθὼν φράσει πρὸς μόνην ἐκείνην . . . . λέγεται δὲ καὶ Ψάμμωνος ἐν Ἀιγύπτω τοῦ φιλοσόφου διακούσας, ἀποδέξασθαι μάλιστα τῶν λεχθέντων, ὅτι πάντες ἀνθρώποι βασιλεύονται ὑπὸ Θεου᾽ τὸ γὰρ ἄρχον ἐν ἑκάστῳ καὶ κρατοῦν, θεῖόν ἐστιν. «Ipse in epistola ad matrem Alexander sortes quasdam sibi ait arcanas traditas, quas reversus soli ei relaturus esset . . . . . Perhibetur etiam, cum Psammonem philosophum audivisset in Aegypto, ex dictis ejus praecipue probasse omnes 0563B mortales a Deo regi, quippe quod in quaque re imperat et dominatur, esse divinum» (Plutarch., Vit. Alexandr., tom. II, pag. 680) . Qui vero a Minucio, Cypriano, Athenagora sacerdos, et ab Augustino Leo vocatur, hunc ibi Plutarchus Psammonem philosophum appellat. Non dixit quidem Alexandrum matri suae scripsisse, quae ab illo Psammone acceperat, sed neque hoc etiam inficiatur Verum quid vetat, quominus Athenagoras, Minucius, et alii aliunde hac de re certiores fieri potuerint? Tam levibus itaque conjecturis tantae auctoritatis scriptores erroris condemnandi non erant.

Quae porro apud auctorem nostrum verba proxime sequuntur, haec corruptionis multum, et plurimum obscuritatis habent. Sic autem ea legimus: «Illic 0563C ( ms. Reg. Illi) Vulcanum facit omnium principem, et postea Jovis gentem. Despice ( ms. Reg. et de spicis) Isidis ad hirundinem sistrum, et dispersis ( ms. Reg. adspersis) membris inanem tui Serapidis sive Osiridis ( ms. Reg. Osiridis) tumulum. Ex variis hisce lectionibus cernis procul dubio, utrum immerito quibusdam haec videantur esse adeo depravata, ut absque alterius sanioris manuscripti codicis auxilio sanari posse desperaverint.

Sensus autem primorum auctoris nostri verborum, quantum ex ms. Regii, aliis haud absurde praeferenda lectione, potest colligi, hic est, Illi, seu potius ille Alexander, ac forte melius illic, id est, in citata epistola Alexander facit Vulcanum omnium, scilicet 0563D deorum principem, et postea Jovis gentem. Et id quidem confirmari optime poterit transcriptis ab Eusebio hisce Diodori Siculi verbis: Ἔνιοι δὲ τῶν ἱερέων φασὶ πρῶτον Ἤφαιστον βασιλεῦσαι πυρὸς εὐρετὴν γενόμενον. «E sacerdotibus nonnulli volunt Vulcanum, illum ignis inventorem, primum regem numerandum esse, cui Saturnus, Jovis pater, imperio successerit» (Diodor. lib. I Biblioth pag. 8; Euseb., lib. II Praepar. Evang., cap. 1) . Utrum autem istud verum sit articulo sequenti examinabimus. At certe neminem esse putamus, qui ultro non fateatur non minimas fuisse Gentilium de deorum suorum origine dissentiones. Nam alii plerique omnes illam a Saturno ductam esse opinati sunt, sicuti paulo post explicabimus. Caeterum sive a Saturno, sive a Vulcano initium sumpserit, 0564A hi certe, neque eorum filii et nepotes veri umquam dii immortales esse potuerunt.

Quod autem postea Minucius de Iside, ejusque ad hirundinem sistro dixit, difficillimos sane habet explicatus. Quidam enim putant hunc esse Minucii sensum: Alexander sua in epistola facit de spicis Isidis sistrum ad hirundinem, id est sonum hirundinino similem. Spicae enimvero succussae, agitatae, et collisae sonum edunt, qualis concussione sistri redditur.

Salmasius vero suspicatur Minucium in aliquo graeci scriptoris libro legisse inter Isidis insignia numerari Χελιδονίαν σεῖστρον, hoc est, Chelidoniam aspidem et sistrum: quod ipse vertit, «ad hirundinem sistrum,» quasi sistrum similem hirundini sonum crepitaculo faceret, ut κερκίδες, et radii textorii in 0564B graeco epigrammate χελιδόσιν εἰκελόφωνοι dicuntur (Salmas. in Solin., pag. 343) . Atque inde sic corrigendum censet auctoris nostri textum: «Aspicesis Isidis ad hirundinem sistrum.» Sed si Minucius aliquod graeci scriptoris opus legerit, non aliud sane videtur praeter citatam ab illo Alexandri Magni epistolam, vel Plutarchi, vel aliorum libros. At in illis quid ea de re scriptum fuerit, quis divinare potest? Non tam incerta itaque conjectura contra manuscripti antiquissimi, et editionum omnium fidem, textus ille emendari debet.

Quid ergo ibi sibi Minucius voluerit, a nobis si postules, nihil nos certi habere ingenue fatebimur. Quid vero conjiciamus, si roges; ut tibi morem geramus observare prius juvat quod Plutarchus tradidit, 0564C Isidem in hirundinem mutatam (Plutarch., lib. de Isid. et Osirid. pag. 356. Ibid. pag. 376) . Deinde vero sistrum depingit superiore parte rotundum, ac curvamini illius in vertice effingi felem humana specie, et imae parti, infra ea, quae quatiuntur, aliquando Isidis, aliqua do Nephtyos faciem. At non unius tantum, sed varii generis diversaeque formae sistra erant, ut recte contra Bossium Tollius (Tom. VI Antiquit. Graec. pag. 411 et seq.) , aliique demonstrant. Porro autem Isidis figura repraesentabatur, dextra manu sistrum gestans. Ipsa vero, ut vidimus, eadem est ac Ceres, quae fruges invenisse ferebatur. Quibus ita explicatis, expende, quaeso, an dici possit hanc esse auctoris nostri mentem. Alexander sua in epistola 0564D scripsit repraesentari Isidem seu Cererem frumenti, a se, uti aiebant, inventi, spicas in capite, subtus hirundinem, in quam mutata fuerat, ac dextra manu sistrum gestantem. Meliora tamen tibi in mentem si venerint, nobisque suggeras, confestim, minimeque reluctantes, sententiae tuae subscribemus. At fatendum tamen erit Minucium hinc recte concludere ridiculam omnino esse et explodendam hanc Isidis divinitatem.

Postremo in eadem Alexandri epistola, sive, ut loquitur auctor noster «volumine,» scriptum erat «dispersis,» vel «adspersis membris inanem Serapidis, sive Osiridis tumulum.» Nec prorsus sane immerito. Narrat enim Diodorus Siculus quosdam tradidisse Typhonem fratris sui Osiridis, a se crudeliter necati, 0565A corpus in partes viginti sex desecasse, quas totidem parricidii sui sociis distribuit (Diodor. Sicul. I Bibl. pag. 12; et apud Euseb. lib. II Praepar. Evang., cap. 1, pag. 46) . Postea vero eas Isis invenit, ac singulas quasque in fabricata hominis effigie inclusit. Accersitis deinde totius Aegypti sacerdotibus, unamquamque partem tributim divisit, quam suo quisque loco sepeliret. Quamobrem quaelibet Aegypti tribus Osiridis tumulum, apud se habere existimabat, sed, uti ait auctor noster, inanem et vacuum. Plutarchus vero simplicius breviusque dicit Isidem cadaver Osiridis se dare dissimulantem, singula tantum singulis urbibus dedisse simulacra, vel ut alii opinantur, singulas illius cadaveris partes, ita ut inciderant, humasse (Plutarch. lib. de Isid. et Osirid., pag. 358) .

0565B Esto, inquiet aliquis; concedo inanem fuisse Osiridis tumulum. Sed cur Minucius addidit: «Sive Serapidis tui?» At haec percontanti Plutarchi verbis respondebimus (Idem ibid. pag. 362) : «Praestat Osirim cum Baccho eumdem facere, et cum Osiride Serapim, sic dictum postquam naturam mutavit, quia omnibus communis est Serapis.» Deinde observat plerosque sacerdotes docuisse eumdem esse Osirim atque Apim, et hunc «intelligendum formosam animae Osiridis imaginem.» Nos vero alibi ostendimus quomodo ex Api factum fuerit Serapidis nomen (Tom. I Apparat. lib. III, dissert. 2, cap. 4, art. 1, pag. 1090) . Quamobrem Lactantius, Plutarcho haud dubie subscripsit, ubi ait: «Est Osiris, quem Serapin et Serapidem vulgus appellat. Solent enim mortuis 0565C consecratis nomina immutari; credo ne quis putet eos homines fuisse (Lactant. lib. I, cap. 21, pag. 118) .» Utrique adjiciamus, qui prior citari debuit, Diodorum Siculum, cujus haec legimus verba: «Osirim modo Serapin, modo Dionysum, interdum Plutonem, interdum Ammonem, quandoque Jovem, non raro Pana esse putant: τὸν Ὄσιριν οἱ μὲν Σάραπιν . . . . νενομίκασι» (Diodor. lib. I Biblioth. pag. 15) .

Cur autem Minucius addiderit tui, facile intelliges, si animadvertas illum contra Caecilium disputare, qui et ethnicus adhuc erat, et obvium Serapidis simulacrum, sicuti libri hujus in initio narratur, impio cultu salutaverat. Atqui sive plenum Osiridis vel Serapidis 0565D ossibus, sive vacuum fuerit sepulchrum, hinc certissime conficitur neque illos, neque alios similiter mortuos divinitatis esse compotes. Deus enimvero est aeternus, qui a se ipso tantum vitam habet, quam idcirco amittere numquam potest.