Articulus III. Quibus rationum momentis Caecilius demonstret falsam esse divinitatem Jovis et aliorum, qui ex hominibus geniti fuerant, vel aliorum libidine et arbitratu, ut Romulus et Juba dii renuntiati sunt.

Minucius Felix a Saturno venit ad filium ejus Jovem, eumque hominem, nequaquam vero Deum 0570D fuisse similiter demonstrat. Saturni quippe «filius, inquit, Jupiter Cretae, excluso parente, regnavit, illic obiit, illic filios habuit; adhuc antrum Jovis visitur, et sepulchrum ejus ostenditur, et in ipsis sacris suis humanitatis arguitur.» Sed de his jam paulo antea disputavimus, atque adhuc in subsequentibus nostris dissertationibus agendum. De Jovis porro sacris, quae hominem illum fuisse adhuc ostendebant, infra disputabimus.

Is itaque Jupiter cum deus esse non possit, quia ex alio homine genitus est, inde necessario sequitur caeteros ex illo, aliisque hominibus ortos, nequaquam deos, sed mortales fuisse homines, a natura divina infinite alienatos. Quamobrem Minucius declarat descriptas 0571A Ethnicis illorum generationes, quas proferre tam longum, quam inutile foret, silentio a se praetermitti. Nam «otiosum est, inquit, ire per singulos, et totam seriem generis istius explicare, cum in primis parentibus probata mortalitas, in caeteros ordine successionis influxerit.» Nonne vero haec delibavit ex Tertulliano, qui prius dixerat: «Otiosum est etiam titulos, persequi . . . . . quod de origine constiterit, id et de posteritate conveniet?» (Tertull., Apologet., cap. 10, pag. 12.) Hosce nimirum commentitios esse deos, merosque homines.

Sed Minucius Ethnicos acrius urget, hisque, quae pene omnia Cyprianus transcripsit, verbis insectatur: «Cur si nati sunt, non hodieque nascuntur? nisi forte jam Jupiter senuit, et partus in Junone defecit, 0571B et Minerva canuit antequam peperit» (Cyprian., de Idolor. van., pag. 12) . Prius Theophilus Antiochenus Ethnicos eodem argumento confutaverat: Εἰ γὰρ τότε ἐγεννων, καὶ ἐγεννῶντο, δηλον, ὅτι ἐχρῆν καὶ ἕως τοῦ δεῦρο γίνεσθαι θεοὺς γεννητοὺς· ἢ γὰρ ἐγήρασαν διὸ οὐκ ἕτι γεννῶσι· ἢ ἀπέθανον, καὶ οὐκ ἔτι εἰσί. «Si tum genuere, et geniti sunt, opportebat eorum generationem hucusque porrigi. Sin secus se res habet, certe infirmum deorum genus reputabitur. Aut enim senio confecti, generare desierunt, aut e viventium numero penitus sunt sublati, et in nihilum redacti» (Theoph., lib. I ad Autolyc., pag. 81) . Brevius quidem Tatianus, sed non minus festive: «Si deorum generationem, inquit, memoratis, mortales eos ostenditis: διὰ τὶ γὰρ οὐ κύει νῦν ἡ Ἦρα; πότερον γεγήρακεν; ἢ τοῦ μηνὺσαντος ὑμῖν 0571C ἀπορεῖτε; Cur non amplius parit Juno? Consenuitne? Aut qui rem aperiat, habetis neminem? (Tatian., Orat. contr. Graec., pag. 160.)

Sic etiam Seneca, a Lactantio laudatus, gentiles suos irridendo argumentatur: «Quid est ergo, inquit, quare apud poetas salacissimus Jupiter desierit liberos tollere? Utrum sexagenarius factus est, et illi lex Papia fibulam imposuit? An impetravit jus trium liberorum. An tandem illi venit in mentem: Ab alio exspectes, alteri quod feceris; et timet ne quis sihi faciat, quod ipse Saturno?» (Lact., lib. I, cap. 16, pag. 88.) Id est, ne sicut ille Saturnum patrem suum, ita ipsum filii ejus regno spoliarent. Sed de Lactantio, hisque Senecae verbis aliquid infra dicendum. Denique ut alios missos faciamus, Juvenalis etiam cecinit:

0571D Quis tamen affirmet nil actum in montibus, aut in
Speluncis? Adeo senuerunt Jupiter et Mars. (Juvenal., Satyr., VI, v. 62. et seqq.)

Instat Minucius, et falsas de diis opiniones altera adhuc ratione funditus destruit: «Si dii, inquit, creari possent, interire non possent, plures totis hominibus deos haberemus; ut jam eos nec coelum contineret, nec aer caperet, nec terra gestaret.» Sed hoc telo utique acerrimo, quo etiam Sybilla utitur, Ethnicos citatus jam a nobis Theophilus Antiochenus penitus transfixerat. Hinc enim, inquit, μᾶλλον καὶ πλείονες θεοὶ ὤφειλον εἶναι τῶν ἀνθρώπων, ὥς φησι Σίβυλλα, «colligitur plures esse deos, quam homines, sicut et Sibylla perhibet.» Caetera quae longiora sunt apud eum, sicut 0572A et alia his similia, apud Arnobium, Lactantium, de quibus nos suo loco, et Eusebium quilibet legere haud difficulter poterit (Arnob., lib. III adv. Gent., pag. 104 et seqq.; Lactan., lib. I, cap. 16 et seqq.; Euseb., in Orat. Constant. ad sanct. caet., cap. 4, pag. 570) .

Interea vero monitum te esse volumus tantum in hoc argumento esse virium et ponderis; ut Plinius illo plane oppressus, fateatur aut majorem esse debere coelitum, quam hominum numerum, aut vera non fuisse deorum matrimonia. Sed ipsummet loquentem audire juvat: «Major, inquit, coelitum populus etiam, quam hominum intelligi potest, cum singuli quoque ex semetipsis totidem deos faciant, Junones geniosque adoptando sibi: gentes vero quaedam animalia, et aliqua etiam obscena pro diis habeant; 0572B ac multa dictu magis pudenda, per foetidos cibos et alia jurantes. Matrimonia quidem inter deos credi, tantoque aevo ex his neminem nasci, et alios esse grandaevos semperque canos, et alios juvenes atque pueros, aligeros, claudos, ovo genitos, et alternis diebus viventes morientesque, puerilium prope deliramentorum est» (Plin., lib. II Natur. Hist., cap. 7, pag. 142 et seq.) . Quod ergo, amabo te, efficacius ad tollendas Gentilium religiones argumentum afferri poterat quam illa sincera, et publica Plinii aliorumque etiam Ethnicorum confessio?

Neque dixeris illas indoctae rudisque plebis opiniones a Plinio, quemadmodum ab illis Ethnicorum hominum doctissimis, tamquam aniles fabulas repudiari. Nam id Minucio, caeterisque christianae religionis 0572C defensoribus, plane sufficiebat ad impios omnium Ethnicorum cultus, qui in hisce errorum monstris nitebantur, funditus evertendos. Quis enim illorum vanas superstitiones ferre quaeat, qui unicum aeternumque Deum negabant, et alios plurimos mortales, aut generantes, ac genitos deos colebant et venerabantur? Non minus autem docti quam indocti Gentiles, rejecto vero Deo, ridiculos, illos Deos colebant; vel colere se simulantes, nullum admittebant; aut aliud aliquid a vera divinitate eo magis remotum, quod creatum, vel ipsamet ratione privatum erat.

Nonne ergo a recto veritatis tramite similiter aberrabant, qui stulte praedicabant mortales quosdam homines, vel ortu suo, vel aliorum perjurio, libidine, et arbitratu, factos esse deos? Talis tamen fuit, «pejerante 0572D Proculo,» uti Minucius ait, «Deus Romulus, quemadmodum paulo post explicabimus. Talis quoque, «Juba» pergit ille, «Mauris volentibus, deus est, et divi, caeteri reges, qui consecrantur, non ad fidem numinis, sed ad honorem emeritae potestatis?» Subscripsit auctori nostro Lactantius, scriptisque tradidit: «Privatim singuli populi gentis aut urbis suae conditores, seu viri fortitudine insignes erant, seu feminae castitate mirabiles, summa veneratione coluerunt, ut Aegyptii Isidem, Mauri Jubam (Lactan., lib. I Instit., cap. 15, pag. 81) .» Antea vero Tertullianus magis generatim, ac suppresso, sed subintellecto Jubae nomine. «Unicuique provinciae, et civitati suus est deus . . . . . ut Mauritaniae reguli sui.» 0573A Sequitur ibi Tertullianum more suo Cyprianus, aitque: «Mauri manifeste reges colunt, nec ullo velamento hoc nomen obtexunt» (Cyprian. de Idol. van., pag. 12) .

Verum Cellarius suspicatur in Minucii nostri textu aliquod subesse mendum. Non enim Maurorum, inquit, sed Numidarum rex fuit Juba. Nec negare quidem possumus illud a Dione Cassio, ac Plutarcho fuisse litteris traditum. At numquid idcirco Minucius, aut ejus librarius, aut citati a nobis scriptores erraverunt (Dio., Histor. Rom., pag. 193; Plutar. in vita Caesar., pag. 732) ? Numquid potius Cellarius non satis accurate libros Strabonis pervolutaverat? Ibi enim haec illius verba legere poterat: Νυνὶ εἰς Ἰούβαν περιέστηκεν Μαυρουσία, καὶ πολλὰ μέρη τῆς ἄλλης Λιβύης, 0573B δὶα τὴν πρὸς Ρωμαίους εὔνοιάν τε, καὶ φιλίαν. «Nunc Mauritaniam aliasque multas partes Africae Juba obtinet, ob studium in Romanos, et amicitiam hoc consecutus» (Strab., lib. VI Geogr., sub. fin., pag. 288) .

Cur ergo, inquies, Juba, a Dione, et Plutarcho, Numidarum rex dicitur? Difficultatis hujusce nodum solvit Herodianus, qui Mauritaniam, ubi imperabat Juba, quaeque Romanis erat subjecta, ab incolis suis Numidiam vocatam fuisse testificatur: Καπελλιανὸς ἦν τις ὄνομα, ἀπὸ τοῦ συγκλήτου, ἡγεῖτο δὲ Μαυρουσίων τῶν ὑπὸ Ρωμαίοις, Νομάδων δὲ καλουμένων. «Capellianus quidam, senatorii ordinis vir, procurator Mauritaniae Romanis subjectae, quae ab ipsis Numidia appellatur» (Herodian., lib. VII Hist., p. 280) .

Instat Cellarius vero non esse simile Jubam, qui a 0573C Caesare victus violentas sibi manus intulit, in deorum numero a Mauris fuisse repositum. Sed levissimi momenti haec ratio est. Quis enim nescit morem apud Romanos pervasisse, ut Imperatores suos quantumlibet improbos ac scelestos, solemni ritu, et apotheosi, deorum albo adscriberent? Neque saepius eorum expectabant mortem, sed dum adhuc vivebant, illis etiam invitis ac reluctantibus divinos deferebant honores. Quapropter Minucius post citata a nobis verba, continenter adjecit: «Invitis his denique hoc nomen adscribitur: optant in homine perseverare, fieri se deos metuunt, et si jam senes, nolunt.» Sed haec acrius urget Tertullianus, uti in nostra de Apologeticis ejus libris dissertatione videbimus. Quid ergo mirum, si Mauri ad Romanorum instar regem 0573D suum Jubam deum esse voluerint?