Articulus III. Nulli a Romanis ad propagandos imperii fines auxilio fuisse vernaculos deos, Romulum, pejerante Proculo, diis adscriptum, Picum, Tiberinum, Pilumnum, Picumnum, Consum, Cloacinam, Pavorem, Pallorem, Febrem, Morbum, Accam Laurentiam, et Floram: ubi de sacris Larentialibus, et ludis Consualibus, atque Floralibus.

0595C

Transit Minucius ad vernaculos Romanorum deos, planeque asseverat hos non ad majus, quam peregrinos, praesidium praesto iisdem Romanis fuisse. Tam certum vero illud esse putavit, ut nulla probatione indigeret, nec aliud agendum, quam deos illos suis appellare nominibus. Primi itaque ab illo, ac postea a Cypriano, non observato tamen temporis ordine, recensentur Romulus, Picus, Tiberinus, Consus, Pilumnus, et Picumnus (Cypr. lib. de Idol. Vanit. pag. 11) .

Romulum autem Romanae gentis et Urbis, uti nemo nescit, conditorem, deorum numero ascriptum Ennius apud Ciceronem uno hoc versu decantavit:

0595D Romulus in coelo cum diis agit aevum. (Cic., l. I Tuscnl., p. 119, lin. 33.)
At non nisi «pejerante» Proculo, ut auctor noster antea dixerat, «Deus Romulus.» Rem sic narrat Titus Livius. Cum varii de Romuli morte rumores manarent, ac quidam illum senatorum manibus discerptum tacito murmure disseminarent: «Proculus,» uti ille ait, «Julius sollicita civitate desiderio regis, et infensa Patribus, gravis, ut traditur, quamvis magnae rei auctor in concionem prodit: Romulus, inquit, Quirites, parens urbis hujus, prima hodierna luce, coelo repente delapsus, se mihi obvium dedit. Cum perfusus horrore venerabundusque astitissem, petens precibus, ut contra intueri fas esset: Abi, nuntia, 0596A inquit, Romanis coelites ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit. Proinde rem militarem colant, sciantque et ita posteris tradant, nullas opes humanas armis Romanis resistere posse. Haec, inquit, locutus, sublimis abiit. Mirum quantum illi viro nun tianti haec fides fuerit, quamque desiderium Romuli apud plebem exercitumque, facta fide immortalitatis, lenitum sit» (Liv. Decad. I, lib. 1, § 16) . Sed haec Ovidius (Ovid. lib. II Fastor. pag. 492, et seqq.) , Dionysius Halicarnasseus (Dionys. lib. II Antiquit. Rom. pag. 118, et 124) , Plutarchus (Plutarch. in Vita Romul. pag. 35) paulo fusius, brevius vero Florus (Florus lib. I, cap. 1) , Lactantius (Lactan. lib. I, cap. 15, pag. 87) , et Augustinus (August. lib. III, de Civit. cap. 15, pag. 70) retulerunt. Cyprianus (Cyprian. de 0596B Idol. vanit, pag. 13) pro more sequitur auctoris nostri vestigia. Quamobrem Tertullianus (Tertull. Apolog. cap. 21) de Christi in coelum ascensu loquens: «Multo melius,» ait, «quam apud vos asseverare de Proculis solent.» Quapropter Tatianus (Tatian. Orat. contr. Graec. pag. 149) suppresso Romuli nomine dicebat: Τοὺς βασιλέας, μισθοῦ ἢ δι᾽ ἐπιορκίας τις τοὺς θεοὺς καταγελῶν, εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνεληλυθέναι φήσας, πεπίστευται. «Reges olim quosdam mercede nimirum conductus, et pejerans (eos in coelum ascendisse) homines qui id crederent invenit.»

Ad alios autem Romanorum deos quod attinet, ab Augustino discimus in falsum fictumque eorum ordinem serio aggregatos Picum, et Tiberinum (August. lib. IV de Civit. cap. 23, pag. 104, lib. VI, cap. 10, 0596C pag. 159, lib. XVIII, cap. 15, pag. 499) . Quod quidem ab illo postea his confirmatur Varronis verbis: «Picum, Tiberinumque Romulus consecravit.» Quis autem Picus, et quo tempore regnaverit, atque in deorum album relatus, ipse alio in libro hunc narrat in modum: «Laurentum Saturni filius Picus regnum primus accepit, judicante apud Hebraeos femina Debora . . . . . . De hujus Pici patre Saturno viderint, quid sentiant talium deorum cultores, qui negant hominem fuisse; de quo alii scripserunt, quod ante Picum filium suum in Italia ipse regnaverit (Idem ibid.) .» Monitos autem nos facit hanc secundam opinionem ab illius patronis, Virgilioque, a nobis mox citando, probari. Denique haec addidit: «Picus Faunum genuit, Laurentum regem secundum: etiam iste deus 0596D illis est, vel fuit. Hos ante Trojanum bellum divinos honores mortuis hominibus detulerunt.»

Laudatus autem ab Augustino Virgilius de Pico haec cecinit:

. . . Fauno Picus pater, isque parentem
Te, Saturne, refert. (Virgil., Aeneid., l. VII, v. 48.)
Rursus vero:

Ipse Quirinali lituo parvaque sedebat
Succinctus trabea, laevaque ancyle gerebat
Picus equum domitor, quem capta cupidine conjux
Aurea percussum virga, versumque venenis
Fecit avem Circe, sparsitque coloribus alas. (Idem, v. 187, et seqq)
Plura de hac Pici in avem transmutatione Ovidius, 0597A quem legere poteris, sicut et Servium in illa Virgilii carmina (Ovid. lib. XIV Metam. § 7, pag. 517, et seqq. Serv. in Virgil. pag. 457) .

De Tiberino quoque idem poeta hos fecit versus:

Huic Deus ipse loci fluvius Tyberinus amaeno
Populeas inter senior se attollere frondes. (Virgil., l. VIII Aeneid., v. 31, et seqq.)
Qui de illo plura desiderabit, is consulat Dionysium Halicarnasseum lib. I Antiquitat. Rom. pag. 57; Livium lib. I, pag. 2; Auctorem lib. de Origene gent. Rom. et alias.

De Pilumno autem Virgilium adhuc audiamus, haec canentem:

. . . . . Luco tum forte parentis
Pilumni Turnus sacrata valle sedebat. (Lib. IX Aeneid., v. 3 et 4.)
Atque iterum libro sequente:

Indignum est Italos Trojam circumdare flammis
Nascentem, et patria Turnum consistere terra,
Cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater. (Lib. X, v. 74, et seqq.)
Porro autem Servius in priores hos versus animadvertit Pilumnum, qui idem proculdubio est atque Picumnus, et ab auctore nostro parvula immutatione ita vocatur, fratrem fuisse Pithumni. Hic autem fertur, inquit idem Servius, usum invenisse agrorum stercorandorum, atque idcirco impositum illi Sterquilinii nomen. Primus quoque dicitur excogitasse «pinsendi frumenti» artem, ideoque a pistoribus coli. Adjecit tamen Servius utrumque Pithumnum et 0597C Pilumnum quibusdam eosdem censeri ac Castorem et Pollucem, ab aliis vero Laudum deos, quos etiam Varro conjugales deos esse suspicatur. In posteriores deinde poetae versus, denuo Servius observat utrumque ab eodem Varrone dici infantium deos, eisque pro puerpera lectum sterni, dum exploretur, an utilis sit, qui natus est. Denique ille nos admonet quosdam opinari Pilumno nomen idcirco datum, quia mala infantiae pellit: sed huic nomenclationi tam aperte refragatur, quam alteri libentius subscribit.

Ad Consum tandem Deum quod spectat, litteris a Plutarcho traditum legimus solemnes ludos, in quibus Sabinae virgines raptae sunt, indictos fuisse a Romulo, postquam invenisset defossam sub terra cujusdam dei aram, quem Consum vocabant. Eum autem esse 0597D putat sive consiliorum praesidem, a consilio, vel a consulibus sic cognominatum, sive Neptunum equestrem (Plutarch. in Vita Romuli. pag. 25) . Et Livius quidem eosdem ludos, qui consualia appellantur, in Neptuni Equestris honorem a Romulo paratos declarat (Livius lib. I, § 9) . Verumtamen Varro: «Consualia, inquit, dicta, a Conso, quod tum feriae publicae ei deo, et in circo ad aram ejus a sacerdotibus fiunt ludi illi, quibus virgines Sabinae raptae (Varr. de Ling. lat., pag. 50) . In animum tamen tuum non ita facile inducas magnam fuisse hos inter scriptores dissensionem. Testis siquidem nobis est Dionysius Halicarnasseus, quem Consum Romani vocabant, hunc a Graecis Ποσειδῶνα στεισίχθονα, Neptunum terrae 0598A quassatorem nuncupari, eumque ipsum esse, in cujus honorem ludos supra memoratos Romulus instituit (Dionys. Halyc. lib. II Antiquit. Rom. pag. 100) .

Magis autem Tertullianus eosdem scriptores his verbis inter se conciliat: «Exinde ludi Consualia dicti, qui initio Neptunum honorabant . . . . Consualia Romulo defendunt, quod ea Conso dicaverit deo, ut volunt, consilii, ejus scilicet, quo tunc Sabinarum virginum rapinam militibus suis in matrimonia excogitavit . . . . Et nunc ara Conso illi in circo defossa est ad primas metas sub terra, cum inscriptione hujus modi: Consus consilio, Mars Duello, Lares coillo potentes. Sacrificant apud eam Nonis Julii sacerdotes publici, 12 calend. septembres; flamen Quirinalis et virgines (Tertul. lib. De Spect. cap. 5, pag, 92) .» 0598B Lege adhuc, si lubeat, Arnobium lib. III adv. Gent. pag. 113; Hieronymum in Vita Hilarionis pag. 81; Augustinum lib. IV, de Civit. cap. 11, pag. 97; et Servium in lib. VIII. Aeneid. Virgil. pag. 525.

Age vero, atque iterum prodeat Tertullianus, qui alios Romanorum deos a Minucio appellatos, Conso adjungit: «Sic,» inquit, «homo deum commentabitur, quomodo Romulus Consum, et Tatius Cloacinam, et Hostilius Pavorem» (Idem lib. I cont. Marcion. cap. 18) . Minucius siquidem dixit: «Cloacinam Tatius et invenit et coluit, Pavorem Hostilius, atque Pallorem: mox a nescio quo Febris dedicata.» Quae quidem totidem verbis a Cypriano transcripta sunt (Cypr. lib. de Idolor. Vanit. pag. 10) . Horum autem ridiculorum numinum, atque etiam supradictorum 0598C Pici, et Tyberini, Varro (Varr. lib. IV, de Ling. lat. pag. 18, et seq.) apud Augustinum (lib. IV de Civit. cap. 10, pag. 159) mentionem facit. At nominatim de Cloacina Lactantius: «Cloacinae,» inquit, «simulacrum, in Cloaca maxima repertum, Tatius consecravit, et quia cujus esse effigies ignorabat, ex loco ille nomen imposuit» (Lactant. lib. I de Fals. Relig. cap. 20, pag. 104) . Adi adhuc, si velis, Tertullianum loco proxime citato (Tertullian. loc cit. et lib. de Pall. cap. 4) , alioque in libro, et Augustinum (lib. IV de Civit. cap. 8, pag. 93, et cap. 23, pag. 104) , qui non solum de Cloacina, sed notatis insuper a Minucio nostro Pavore, Pallore, et Febre disputat.

Non desunt porro, qui existimant illam Cloacinam 0598D esse eamdem, quae a Plinio Venus Cloacina his appellatur verbis: «Traditur myrtea verbena Romanos Sabinosque, cum propter raptas virgines dimicare voluissent, depositis armis purgatos in eo loco, quo nunc signa Veneris Cloacinae habet. Cluere enim antiqui purgare dicebant (Plin. lib. XV. Natur. Hist. cap. 29, pag. 212) . Sed cum haec Venus purgatrix fuerit, male cum ea, de qua agimus, Cloacina confundi videtur.

De aliis autem portentosis numinibus a Minucio et Lactantio ibidem memoratis, Pavore, Pallore, Febre et Morbo alibi disseruimus (Tom. I Apparat. lib. III, dissert. I, cap. 9, art. 4, pag. 764 et seq.) , ostendimusque illa ab ethnicis in deorum Averruncorum, 0599A sive mali depulsorum grege non sine maxima insulsitate annumeratos.

Totum autem tam ridiculorum deorum agmen claudunt: «Acca Laurentia et Flora, meretrices, ut ait auctor noster, propudiosae, inter morbos Romanorum et deos computandae.» Quae quidem ut intelligantur observandum est, aut memoria repetendum quod veteres tradiderunt Romulum et Remum adulterino Martis concubitu a Rhea Sylvia Vestali editos, atque, ut quidam aiunt, a lupa, aut sicuti alii verius 0599B narrant, a Laurentia educatos, quam, inquit Livius, vulgato corpore lupam inter pastores vocatam putaverunt (Liv. Decad. I, lib. 1, § 4) . Quapropter publicum scortum a Tertulliano vocatur (Tertullian. Apologet. cap. 13, pag. 15) . Sed id non prohibuit quominus in dearum aggregata fuerit numerum, atque in ejus honorem festum et sacra, quae Laurentialia vocabantur, instituta sint. Horum omnium si testes produci postules, tibi praeter Livium dabimus Dionysium Halicarnasseum lib. I Antiq. Roman. pag. 26, et 70; Plutarchum in Vita Romuli pag. 19, et Quaest. Roman. pag. 272; Ovidium lib. III Fastor, init.; Servium in lib. I Aeneid. Virgil. v. 278, et seqq. et ipsum Virgilium lib. VIII Aeneid. v. 630, et seqq.; Plinium lib. VIII, cap. 17, pag. 163; et lib. XV, cap. 18, pag. 197. Macrobium lib. I Saturn. cap. 10; A. Gellium, lib. VI Noct. Attic. cap. 7; Lactantium lib. II, cap. 20, pag. 101 et 102, sicuti suo loco ostendemus; Augustinum lib. XVIII de Civit. cap. 21, 0599C pag. 503; Aurelium Victorem seu Auctorem lib. de Orig. Gent. Rom. ante finem, et de Viris illustribus cap. 1.

Flora, inquit Minucius, altera fuit propudiosa meretrix, quae teste apud Gellium, M. Catone, «palam corpore pecuniam» quaesivit (Gell. lib. IX. Noct. Attic. cap. 20, pag. 485) . Turpissimo autem illo quaestu cum magnas, ait Lactantius, opes comparasset, earum haeredem populum Romanum ea conditione instituit, ut illarum reditu ipsa natalis dies sua quotannis ludorum, quos Fiorales, sive Floralia nuncupaverunt, editione celebraretur (Lactant. lib. I Institut. cap. 10, pag. 103) . Sed quia temporis lapsu haec ludorum origo turpissima, et infamis visa est, finxerunt illam esse deam, quae floribus, velut 0599D ait Augustinus, florentibus frumentis praesidebat, ac mutato priori Chloridis nomine Floram appellaverunt (August. lib. IV de Civit. cap. 8, pag. 94) . Meretriciae vero illius artis memoriam cum penitus abolere non possent, commenti sunt eam non ab aliquo homine, sed a Zephyro deo fuisse constupratam. Quasi vero stuprum dei minus, quam hominis, probrosum dici queat? Ab Ovidio tamen haec, non secus atque alia diis suis per quam dignissima decantantur:

Chloris eram, quae Flora vocor, corrupta latino
Nominis est nostri littera graeca sono.
Chloris eram Nymphe campi felicis, ubi audis
Rem fortunatis ante fuisse viris.
Quae fuerit mihi forma, grave est narrare modestae:
Sed generum matri repperit illa deum.
Ver erat: Errabam. Zephyrus conspexit: abibam:
0600A Insequitur; fugio: fortior ille fuit. (Ovid., l. V Fastor. v. 195, et seqq.)
Neque dubites famosam illam meretricem in dearum grege a Gentilibus annumeratam imploratamque ejus opem, ne fruges aliquando corrumperentur. Nam Varro haec de se ipso litteris mandavit: «Quarto invoco Robigum, ac Floram, quibus propitiis, neque rubigo frumenta atque arbores corrumpit, neque non tempestive florent. Itaque publicae Robigo feriae Robigalia, Florae ludi Floralia instituti» (Varr. lib. I de 0600B Re rustica, init.) . de quibus in sequenti dissertatione agendum. Denique Cornelius Tacitus memoriae prodidit dedicatam a Tiberio Caesare juxta circum maximum: «Florae aedem, ab Lucio et Marco publicis aedilibus constitutam» (Tacit. lib. II, post med.) .

Quis ergo, si quid sanae mentis habeat, audita illa deorum ac dearum non ridicula prorsus et infami caterva, statim non fatebitur quam recte Minucius illorum enumerationem hac non ineleganti ironia concludat? «Isti scilicet adversus caeteros, qui in Gentibus colebantur, Romanum imperium protulerunt?» Sed age, et videamus quibus ille aliis rationum momentis hanc absurdam eorumdem Romanorum opinationem convellat et dissipet.