Articulus Primus. Utrum Caecilius deos exsistere probaverit ex miraculis Claudiae Quintiae, quae navim, qua Idaeae matris simulacrum vehebatur, solo suo cingulo traxisse ferebatur: Castoris et Pollucis, qui a Romanis reportatam de Perse rege victoriam annuntiarunt; Latinii somnio, quo ludi instaurati; Deciorum devotione, qua hostes fusi et victi; ac simili Curtii devotione, qua hiatus terrae mirabiliter completus narratur.

0604D

Omnium argumentorum, quibus ethnici deos suos revera exsistere probandum susceperant, illud profecto videtur praecipuum, quod ex eorum miraculis, oraculis, auspiciis, auguriis, aliisque hujuscemodi 0605A praedictionibus elicere conabantur. Nemo enim jure umquam merito negabit hanc argumentationem, si veritate niteretur, et ea omnia, quae ethnici venditare solebant, si creaturae vires superassent, maximi esse ponderis ac momenti. Quamobrem illa sedulo et more nostro ita examinanda sunt, ut nihil quidquam ex iis dissimuletur, quae vel gentilis Caecilius profert, vel respondet christianus Octavius, ac singula, quoad fieri poterit, et augeantur, et majori perfundantur lumine.

Cum Caecilio itaque a miraculis incipiamus. Quo majori, inquiebat, miraculo deos exsistere, et suis opem ferre probari potest, quam eo, quo Mater Idaea «adventu suo et probavit matronae castitatem, et Urbem metu hostili liberavit?» Paucis his verbis, quae 0605B nonnullis obscura esse possunt, designat celebre apud ethnicos scriptores Claudiae Quintiae factum. Narrant enimvero lapideum Idaeae, seu deorum matris, hoc est, Cybeles, seu Cereris simulacrum Pessinunte Romam, ut Annibal Punico bello ex Italia pelleretur, quodam vate suadente, advectum. Ad ostia autem Tiberina cum navis, qua simulacrum ferebatur, appulisset, ita immotum permansit, ut nulla hominum vi potuerit loco suo dimoveri. Tum vero Claudia, cui hactenus dubia pudicitiae fama fuerat, eam evidentissime probavit, cum post fusas ad deam, ut aiebant, preces simulacrum illius cum ipsa navi sola, suoque tantum cingulo, quo Romani volebant, in terram deduxit. Et haec quidem posteris mandaverunt Livius, Ovidius, ac paulo obscurius Cicero: atque etiam 0605C Christiani scriptores, Arnobius, Lactantius, Augustinus et alii (Liv. Decad. 3, lib. IX, post initium. Ovid. lib. IV Fast. § 3. Cicer. Orat. 30, pro Arusp. Respon. pag. 438. Tertullian. Apologet. cap. 22. Arnob. lib. VII adv. Gent. pag 253, et seqq. Lactant. lib. II, cap. 7. Aug. lib. II de Civit. cap. 7; lib. III, cap. 12; et lib. X, cap. 16) .

Sed Arnobius respondet hoc si verum sit, Romanos frustra credidisse hujus simulacri, seu Pessinuntii lapidis, in quo nullum inerat numen, opera vel auxilio partam, uti venditabant ethnici, victoriam, decus Urbis restitutum, ac porrectos imperii Romani fines. Nam postea caesis profligatisque tot tantisque Romanorum exercitibus, illa sane eximia deum mater maximos belli impetus nec fregit, nec repulit. Jam 0605D vero a nobis observatum est simili modo Minucium dixisse tutelares urbium et gentium deos nullam ipsis, aut Romanis adversus hostes suos opem tulisse. Nunc autem respondet haec non vera, sed falsa esse miracula, utpote quae non virtute aliqua divina, sed daemonum artibus, potentia et praestigiis facta fuerint. Quod ab illo, ut paulo post ostendemus, copiose ac perspicue demonstratur.

Eadem quoque responsione id ab ipso exploditur, quod Caecilius deinde sic objicit: «Testes Equestrium fratrum in lacu, sicut ostenderant, statuae consecratae, qui anheli, spumantibus equis atque fumantibus, de Perse victoriam ea die, qua fecerant nuntiaverunt.» Equestres autem fratres appellat Castorem et 0606A Pollucem, quos alii Tyndaridas vocant (Cicer. lib. II de Natur. pag. 214; et Tuscul. I, pag. 119, lin. 36) . Audacter vero asseverat facta ab illis duo miracula, ac primo quidem eorum praesidio. Persem regem a Romanis victum et captum; atque victoriam Romae ipso die, quo reportata fuerat, senatui nuntiatam; denique in tanti miraculi memoriam erectas eorum statuas. Eadem narrant Valerius Maximus (Valer. Max. lib. I, cap. 8, § 1, pag. 62, et seqq.) , Florus (Florus lib. I, cap. 11) , Ammianus Marcellinus (Marcell. lib. XXVIII, cap. 4, pag. 528) , Dionysius Halicarnasseus (Dionys. Halic. lib. VI, Antiq. Rom. pag 350) , Plutarchus (Plutarch. in Vit. Coriolan. pag. 215) , et alii plures. Verum ex illis aliqui illud nobis tradidere non tamquam omnino certum, sed 0606B rumore publico venditatum. Quin immo Cicero duos personatos homines induxit, Balbum Stoicum, qui hoc exemplo probare conatur deorum suorum praesentiam, deinde vero Cottam Academicum, haec ad aniles fabulas rejicientem (Cicer. lib. II de Natur. Deor. pag. 214, lin. 28; et lib. III, pag. 241, lin. 30) .

Aliud Caecilius urget miraculum: «Testis ludorum,» inquit, «offensi Jovis, de somnio plebeii hominis iteratio.» Si cui vero haec quo breviora, eo obscuriora videantur, explicata inveniet hisce Ciceronis verbis: «Cum bello latino ludi votivi maximi primum fierent, civitas repente ad arma est excitata. Itaque ludis intermissis, instaurativi constituti sunt. Qui antequam fierent, cumque jam populus consedisset, servus per circum cum virgis caederetur, furcam ferens, 0606C ductus est. Exin cuidam rustico Romano dormienti visus est venire, qui diceret praesultorem sibi non placuisse ludis, idque ab eo jussum esse eum senatui nuntiare, illum autem non ausum; iterum esse idem jussum, et monitum, ne vim suam experiri vellet, ne tum quidem esse ausum; exin filium ejus esse mortuum; eamdem in somniis admonitionem fuisse tertiam: tum illum etiam debilem factum, rem ad amicos detulisse, quorum de sententia lecticula in curiam esse delatum, cumque senatui somnium enarravisset, pedibus suis domum revertisse. Itaque somnio comprobato a senatu, ludos illos iterum instauratos memoriae proditum est» (Cic. lib. I de Divin. pag. 264, lin. 49) .

Rem adhuc paulo uberius describit Livius (Liv. 0606D lib. II, cap. 36) , et quem Orator, et Arnobius (Arnob. lib. VII, adv. Gent. pag. 244, et seqq.) rusticum dumtaxat vocant, ab illo, atque ab Augustino T. Latinius (August. lib. IV, de Civit. cap. 26, pag. 207) in quadam hujus editione Tib. Atinius, plebeius homo, qui a Dionysio Halicarnassaeo (Dionys. Halic. lib. VII Antiq. Rom. pag. 472) , et Plutarcho, Τῖτος Λατῖνος (Plutarch. in Vita Coriolan, tom. I, pag. 225) , satis dives. a Valerio autem Maximo (Valer. Max. lib. I, cap. 7, § 4) , nisi in ejus editis ac manuscriptis erratum sit, Ti. Atinius, et a Lactantio Tib. Attinius (Lactant. lib. II, cap. 7, pag. 176) , a Macrobio (Macrob. lib. I Saturnal. cap. 11) , qui id anno 0607A ab urbe condita 473 contigisse scribit, Annius appellatur.

Verum citati a nobis Lactantius et Augustinus, quemadmodum Minucius, contendunt, haec daemonum dolis ac praestigiis esse tribuenda: «De ipsis,» inquit Minucius, «illa quae paulo ante dicta sunt, ut Jupiter ludos repeteret ex somnio, ut cum equis Castores viderentur, ut cingulum matronae navicula sequeretur. Haec omnia sciunt plerique pars vestrum ipsos daemones de se ipsis confiteri, quoties a nobis tormentis verborum, et orationis incendiis de corporibus exiguntur.» Quae quidem infra explicabimus clarius, et quam vera sint, demonstrabimus.

Quid deinde Caecilius: «Et Deciorum,» inquit, «devotio rata.» His ille, nec pluribus verbis innuit 0607B Decios patrem et filium, quibus aliqui nepotem adjungunt, postquam se pro Romanis excercitibus devovissent, armatos irruisse medios in hostes, ac desperatam gloriosa morte victoriam fuisse consecutos. Atque haec varii scriptores, ac in primis Cicero, Valerius Maximus, Florus, Plinius, et Livius narraverunt.

Verum Balbo Stoico haec apud Ciceronem objicienti, Cotta tamquam caeteris omnibus ethnicis, adversus Christianos postea pugnaturis, obviam ire voluisset, his respondit verbis: «Tu autem Deciorum devotionibus placatos esse deos censes. Quae fuit eorum tanta iniquitas ut placari populo Romano non possent, nisi viri tales occidissent? Consilium illud Imperatorum fuit, qui patriae consulerent, vitae non parcerent. Rebantur 0607C enim fore ut exercitus Imperatorem, equo incitato se in hostes immittentem persequerentur. Id quod evenit (Cicer. lib. II de Finib., pag. 61; lib. I Tuscul, pag. 130; lib. III, pag. 146; de Senect., pag. 416; Parad. 2, pag. 434. Valer. Max. lib. V, cap. 6, § 5 et 6. Florus lib II, cap. 14 et 17. Plin. lib. XXII, Hist. natur., pag. 180; cap. 2, pag. 557. Liv. Decad. I, lib. XVIII, pag. 121. Cic. lib. II de Natur. Deor., pag. 215; et lib. III, pag. 242) .» Tantum igitur abest, ut in hac victoria quidpiam miraculi, aut deorum praesentium auxilii fuisse putaverit; quin potius maximam illorum, si id fecissent, iniquitatem haud immerito coarguat. Docet itaque hanc Deciorum devotionem nihil aliud fuisse nisi Imperatorum στρατήγημα, consuetasque artes et dolos, quibus hostes 0607D fuderunt, ac de iis reportarunt victoriam. Cui quidem Cottae, seu malis, Ciceronis sententiae Zonaras subscripsisse visus est (Zonar. lib. VII Annal. §. 26, pag. 363) .

Postremo addit Caecilius: «Testis et Curtius, qui equitis sui vel mole, vel honore hiatum profundae voraginis coaequavit.» Quidam putant ibi duplex esse librarii mendum, ac pro «equitis . . . . . honore,» scribendum «equi . . . . . . . onere.» Sed nequicquam. Etenim scribit Livius Curtium «equo quam maxime poterat ornato insedisse.» Observat autem Servius «equitem,» aliquando apud Virgilium idem atque equum significare (Liv. Decad. I, lib. VII, pag. 106. Virgil. lib. III Georg. v. 116) .

0608A Apud eumdem porro Livium legimus, cum repentinus medio in urbis foro hiatus terrae expleri a nemine potuisset, M. Curtium, bellicosum juvenem, sese diis devovisse, atque armatum, equo conscenso, eam in specum se dedisse praecipitem, ac continuo, ut loquitur Valerius Maximus (Valer. Max., lib. V, cap. 6, §. 2) , terram injectis honoris gratia frugibus, pristinum recuperasse habitum. Quod Livio quemadmodum Caecilio non mediocre prodigium videbatur. Sed Varro (Varr., lib. IV de Ling. lat., pag. 36 et seqq.) triplicem ea de re historiam a Procilio, Pisone, et Aelio Stilone, diversa narrantibus, proditam perhibet. Quid vero, quod Zonaras (Zonar., lib. VII Annal., §. 25, pag. 360) iis se minime refragaturum esse profitetur, qui haec a fide veri aliena existimabunt. 0608B Orosius vero quoscumque sive deos, sive homines corripit, qui terrae hiatum, nisi vivus homo sorbeatur, compleri non posse opinati sunt (Oros., lib. III Hist., cap. 5) . Denique ne Hieronymum omnino praetereamus, observare juvat eum aperte docuisse his Curtii, Deciorum, aliorumque similium factis, quamvis vera esse probentur, fidem Christianorum non modo non minui, sed iis fieri certiorem: «Si historiis,» inquit, «gentilium credimus, quod Codrus, et Curtius, et Decii mures pestilentias urbium, et fames, et bella suis mortibus represserint, quanto magis hoc Dei filio possibile credendum est, quod cruore suo non urbem unam, sed totum purgaret orbem» (Hieronym. in cap. I Epist. ad Ephes. V. 7) . Plura de his insolitis effectibus, quae miracula 0608C ethnicis videbantur, disputat Augustinus, quem facile adire poteris (August. lib. X de Civ., pag. 252; et lib. XXI, cap. 6 et seqq., pag. 624 et seqq) .

Caeterum ea omnia Christianis objecta a Caecilio aliisve gentilibus exempla, sive argumenta, jam Minucius invictissimis illis rationibus funditus subverterat, quibus unum tantummodo Deum, nec plures esse demonstravit. Verum hac responsione non contentus, palam cuilibet facit ea omnia, ut paulo ante diximus, ac sequenti capite ostendemus, facta fuisse daemonum fraudulentis artibus et praestigiis.