Articulus II. Exponuntur Minucii argumenta, quibus demonstrat, cur et quomodo daemonum artibus ac praestigiis ea omnia facta sint, quae supra consuetas naturae vires effecta videbantur; ubi plura de somniis, variis sortibus, ac vatum furore.

0618B

Vidimus in superiori articulo qua ratione Minucius dixerit daemones amisisse «substantiae suae simplicitatem», vel sicut mitiori verbo interpres ejus Lactantius effatur, «substantiae coelestis dignitatem,» id est, praestantiam et excellentiam, quam suis nimirum peccatis foedaverunt (Lactant. lib. II. Institut. cap. 14, pag. 216) . Cum igitur merito damnati eorum poenas luunt, «ad solatium calamitatis suae» ut ait Auctor noster, et nos infra explicabimus, «non desinunt perditi» jam homines perdere, eosque a veri Dei cultu avocant, ac praecipitant in omne erroris scelerisque genus (Dissert. in Lactant., cap. 20, art. 6) . Eadem iisdem pene verbis 0618C dixit Cyprianus, et uterque sequitur Tertullianum, iisque Lactantius, ac Prudentius suffragantur. Omnibus autem illis praeiverat Tatianus, quem legere poteris, atque in primis Augustinum, qui haec fusius prosequitur (Cyprian. lib. de Idol. Vanit. pag. 13; Tertull. Apolog. cap. 22; Lactan. lib. II Institut. cap. 14, pag. 218; Prudent. hymn. in S. Vincent. strop. 20 et 21; Tatian. Orat. contr. Graec. pag. 155; August. lib. II. de Civit. cap. 23, et seqq., pag. 53, et seqq.) .

Quamvis autem daemones amiserint substantiae suae simplicitatem et dignitatem, remanserunt tamen «spiritus insinceri,» ut loquitur Minucius, «et vagi,» quae Cypriani quoque verba sunt, sed «tenues,» aut sicut ait Lactantius, «spiritus tenues 0618D et incomprehensibiles.» Sua autem tenuitate, subtilitate, atque agilitate «vitam turbant,» pergit Minucius noster, ac post eum Cyprianus, «somnos inquietant, irrepentes etiam corporibus occulte, morbos fingunt, terrent mentes, membra distorquent, ut ad sui cultum cogant,» et ab hominibus tamquam veri dii colantur et adorentur, atque sanasse eos videantur, quorum valetudinem vitiaverant. Eadem verbis paulo diversis Lactantius tradidit. Sed hi omnes praecursorem magistrumque habuerunt Tertullianum, qui illis facem his verbis praetulerat: «Suppetit illis,» daemonibus, «ad utramque substantiam hominis,» hoc est, corpus et animum, «adeundam subtilitas, et tenuitas sua. 0619A Multum spiritualibus viribus licet; ut invisibiles et insensibiles in effectu, potius quam in actu suo appareant» (Cypr. lib. de Idolor. vanit. pag. 13 et 14; Lactant. lib. II. Institut. cap. 14, pag. 218; Tertullian. Apologet. cap. 22, pag. 23) . Ea igitur invisibili naturae et virium subtilitate miracula edere videbantur, quae minime miracula sunt.

Incauti enimvero ac creduli Gentiles «prodesse eos putant, ait Lactantius, cum nocere desinunt, qui nihil aliud possunt quam nocere. (Lactant., loc. cit. p. 219.) Nam uti mox diximus, atque Tertullianus, antea vero Tatianus, et postea Eusebius asseruerant, laedunt homines, morbis affligunt, ac cum desinunt laedere, ab aegris avolantes, remotisque maleficiis, curasse creduntur. Similibus quoque machinis, ac dolis alia 0619B prodigia et miracula facere credebantur, de quibus supra disseruimus (Tertullian. loc. cit.; Tatian. Orat. contr. Graec. pag. 157; Euseb. lib. V Praepar. evang., cap. 2, pag. 181; Supr. cap. 19, art. 1 et seqq.) .

Praeterea «Magi, ait Minucius, quidquid miraculi ludunt, per daemones faciunt; illis aspirantibus et infundentibus, praestigias edunt, vel quae non sunt videri, vel quae sunt non videri.» Nonne autem ad hunc illius locum tum respiciebat Lactantius, cum scripsit: «Magorum ars omnis ac potentia horum, daemonum, aspirationibus constat, a quibus invocati, visus hominum praestigiis obcaecantibus fallunt, ut non videant ea quae sunt, et videre se putent illa, quae non sunt? (Lactant. lib. II, cap. 14, pag. 218) . At utrumque his verbis anteverterat Tertullianus: 0619C «Magi multa circulationis praestigiis ludunt . . . . habentes semel invitatorum angelorum et daemonum assistentem sibi potestatem.» (Tertull. Apolog. cap. 23, pag. 24) . Jam vero Clementem Alexandrinum audivimus dicentem, Magos gloriari impietatis suae ministros habere daemonas, quos advocabant suis carminibus, sibique praesto esse compellebant, atque, ut ait adhuc Lactantius, suis ipsis ciebant nominibus, quibus scilicet in sacris Scripturis appellantur. Alios vero praeter Christianos testes si desideras, adi Eusebium, ac plures tibi ille suppeditabit, ex quibus ostendit non alios, quam daemones maleficae artis ab initio fuisse magistros. (Lactant. lib. cit. cap. 16, pag. 223; Euseb. lib. V, Praepar. evang., cap. 8, pag. 193 et seqq.; Ibid. 0619D cap. 10, pag. 199) .

Satis jam ex his patet quam vana falsaque eloquentiae pompa Caecilius Christianis objecerit: «Per quietem deos videmus, audimus, agnoscimus quos impie per diem negamus, nolumus, pejeramus.» Quamobrem Octavius Minucii et caeterorum Christianorum nomine, ac postea Cyprianus simpliciter respondent, non deos, sed daemonas esse, qui «somnos inquietant,» vel sicuti Lactantius loquitur, «somniis animos terrent,» et antea Tertullianus, «somnia immittunt» (Cyprian. de Idolor. Vanit. pag. 13: Lactant. lib. II. Instit. cap. 14, pag. 219; Tertull. Apolog. cap. 23, pag. 24) . Quin etiam ipse Cicero ferre non potuit gentiles suos, somnia 0620A divinitus inspirata esse garrientes. Nam «multa sunt, inquit, ex historiis prolata somnia, matris Phalaridis, Cyri superioris, matris Dionysii, Poeni Amilcaris, Annibalis, P. Decii . . . . Sed haec externa, ob eamque causam ignota nobis sunt, nonnulla etiam ficta fortasse.» Post longam vero de quibuslibet somniis disputationem, concludit nullum deum esse illorum effectorem, ac ductam ex iis divinationem cum caeteris prorsus explodendam esse pronuntiat. (Cic. lib. II, de Divinat., pag. 299, lin. 25; Ibid. pag. 301, lin. 10 et seqq.) Nihil igitur Caecilii ratione futilius, qua ex Ethnicorum somniis praesentiam deorum suorum probari posse ipse aliique gentiles somniaverant. Si quid enim in illis, de quibus disputant, extraordinarii fuerit, hoc Minucius, 0620B atque alii antiquissimi Ecclesiae patres, daemonum fraudibus ac fallaciis tribuendum esse haud dubitanter asseverant.

At iisdem dolis praestigiisque «sortes,» ait Minucius ac similiter Cyprianus, «regunt» (Cyprian. lib. de Idol. Vanit. pag. 13) . Sed quae sunt istae sortes, si a nobis aliquis requirat, huic respondebimus ipsismet Ciceronis verbis, quibus sortes «idem propemodum esse docet, quod micare, quod talos jacere, quod tesseras. Quibus temeritas et casus, non ratio nec consilium valet. Tota res est inventa fallaciis, aut ad quaestum, aut ad superstitiones, aut ad errorem.» (Cicer. lib. cit. pag. 291, lin. 17.) Quae igitur major amentia, quam effutire has sortes ab aliquo regi deo, qui si deus verus est, 0620C aut mentiri, aut fallere numquam potuit?

Eumdem vero Ciceronem ne sibi ipsi, quaeso, opponas, qui prius dixerat sortem non contemnendam, «si et auctoritatem habet vetustatis, et eae sunt sortes, quas e terra editas accepimus, quae tamen ductae, ut in rem apte cadant, fieri posse credo divinitus.» (Ibid. lib. I, pag. 291, lin. 21.) Priore siquidem de Divinatione in libro fratrem suum haec proferentem inducit. At illum in posteriore confutat, contenditque nullam sortibus habendam fidem. Si quas vero divinitus ductas esse credidit, in hoc erroris arguitur cum suis gentilibus, qui falsis diis ea adscripsere, quae daemonum, uti dictum est, fallaciis facta erant. De his porro aliisque sortibus Danielem Classenium, et Caesarem Bulengerum consulere 0620D poteris (Classen. lib. I, Theolog. gent., cap. 5; Buleng. lib. de Sortibus, etc.) .

Aliae autem sunt sortes, «quae,» sicut idem Cicero observat, «vaticinatione funduntur, quae oracula verius dicimus (Cicer. loc. cit., pag. 291, lin. 12) .» Eae autem in primis esse videntur, quas daemones, quemadmodum Minucius palam asseverat, ac Cyprianus totidem verbis repetit, vatibus inspirant, qui quidem dum navant auspiciis faciendis operam, «nonnumquam extorum fibras animant, avium volatus gubernant.» ac tandem eorumdem vatum ministerio «oracula efficiunt falsis pluribus involuta» (Cyprian. de Idolor. Van., pag. 14) . Plato autem docet a daemonibus, quorum media inter Deum et res mortales 0621A natura est, omnem divinationum artem proficisci. Nam, θεός, inquit, ἀνθρώπῳ οὐ μίγνυται, ἀλλὰ διὰ τούτου πᾶσά ἐστιν ἡ ὁμιλία, καὶ διάλεκτος θεοῖς πρὸς ἀνθρώπους, καὶ ἐγρηγορόσι, καὶ καθεύδουσι, καὶ ὁ μὲν περὶ τὰ τοιαῦτα σοφὸς, δαιμόνιος ἀνὴρ. «Deus cum homine non miscetur, sed per hanc daemonum naturam commercium omne atque colloquium inter deos hominesque conficitur, et vigilantibus et dormientibus nobis. Quicumque harum rerum peritus est, daemonius vocatur» (Plato Sympos., tom, III, pag. 201 et seqq.) . Nec ab hac opinione recedit Plutarchus, aliique scriptores citati ab Eusebio, qui tamen illos jure merito erroris eo convincit, quia bonis daemonibus illud ascribunt, quod a pravis tantum atque sceleratis efficitur (Euseb., lib. V, Praepar. Evang., cap. 0621B 4, pag. 184 et seqq.) . Recte igitur Tertullianus asseruit haec ab illis facta substantiae subtilitate, qua ubique momento adsunt, sciuntque ac renuntiant quid agatur, et «aemulantur divinitatem, dum furantur divinationem (Tertullian. Apologet., cap. 23, pag. 23 et seqq.) . Quam vero ipsimet Ethnici fidem auspiciis tribuerent, disces ex Cicerone, qui notat «leges Julias contra auspicia latas.» Et rursus alibi, «Consulibus sedentibus et inspectantibus, inquit, lata lex, ne auspicia valerent (Cicer. orat. XXX, pro arusp. Respon., pag. 437, lin. 27; et orat. XXXII, pro P. Sext., pag. 464, lin. 32) .»

Vaticiniorum quoque vanitatem apertissime demonstrant ipsi vates «furentes, ait Minucius, quos in publicum videtis excurrere: vates et ipsi absque 0621C templo sic insaniunt, sic bacchantur, sic rotantur: par et in illis instigatio daemonis, sed argumentum dispar furoris.» At non placuerunt cuidam haec tria manuscripti regii codicis verba, «ipsi absque templo,» emendarique volebat, «ipsi in ipso templo.» Sed id probandum illi erat codicis alicujus auctoritate. Quid vero, quod Minucius de iis loquitur, qui in publicum excurrentes fata praenuntiabant? Denique vates illo furore acti, aut agi se simulantes, etiam extra templa vaticinabantur. Ubi enim Apuleius de iis, qui deam Syriam per oppida ac compita circumferebant: «Unus, inquit, ex illis bacchatur effusius, ac de imis praecordiis anhelitus crebros referens, velut numinis divino spiritu repletus, simulabat sauciam vecordiam, prorsus quasi deum 0621D praesentia soleant homines non sui fieri meliores, sed debiles effici et aegroti (Apulei., lib. VIII Metam., pag. 141) .» Cur autem ille extra templum divino numinis spiritu se agi simulasset, nisi gentiles credidissent quoscumque quolibet in loco eodem furoris spiritu repleri. Virgilius vero hunc vaticinantium furorem, insaniam et vecordiam describit istis de Sibylla versibus:

At Phoebi nondum patiens, immanis in antro
Bacchatur vates, magnum si pectore possit
Excussisse deum, tanto magis ille fatigat
Os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. (Virgil., l. VI Aeneid., v. 77, et seqq.)
Lucanus vero:

0622A . . . Bacchatur demens, aliena per antrum
Colla ferens, vittasque dei, Phoebeaque serta
Erectis discussa comis, per inania templi
Ancipiti cervice rotat, spargitque vaganti
Obstantes tripodas magnoque exaestuat igne. (Lucan., l. V, v. 166.)
Inutilis procul dubio operae sit plura hanc in rem satis certam et cognitam huc congerere. Si cui tamen grave non est, audiat et tertium poetam Statium:

Vates sanctior incipit, tacendum est.
En et colla rotat, novisque late
Bacchatur spatiis, viamque replet. (Stat., l. IV, Thebaïd. de Vit. Domit., v. 80 et seqq.)
At si ex ipso Cicerone curiosius inquiras quis ille sit vaticinantium furor, tibi non tam suo quam aliorum, quos citat, nomine respondebit: «Inest igitur in animis praesagitio extrinsecus injecta, atque inclusa 0622B divinitus. Ea si exarsit acrius, furor appellatur, cum a corpore animus abstractus divino instinctu concitatur (Cicer., lib. I de Divin., pag. 266, lin. 44) .» Neque ille infimos quosdam vates hoc furore correptos fuisse significat; verum illustriores Bacchidem, Boetium, Epimenidem Cretem, et Sibyllam Erythraeam (Idem ibid., pag. 261, lin. 20) . Sed ipse ibi, sicut mox laudatus Apuleius, aliique gentiles, falsis praejudiciis excaecati, haec deorum suorum praesentiae ac divino instinctui tribuebant, quae solis daemonum praestigiis atque artibus efficiebantur (Cap. super. art. 4) . Verumtamen Cicero aliorum potius quam suam opinionem retulisse proculdubio videtur. Nam duobus suis de Divinatione libris hunc errorem abunde refellit, quemadmodum libris totidem illum, 0622C et alium de gentilium oraculis convellunt Eusebius et Augustinus a nobis paulo ante citati. Nobis vero illum in subsequentibus nostris dissertationibus confutandi locus adhuc dabitur (Euseb. Praepar. Evang., lib. IV et V, et Demonst. evang., § 5, pag. 126. Dissertat. in Lactant., cap 20, art. 7; cap. 32, art. 4; in Tertulliani Apologet., cap. 8, art. 5 et seqq.) .