Articulus II. De effigiato, uncto, et coronato Serapidis simulacro, quod Caecilius adoravit, ubi de Gentilium vario simulacra adorandi ritu, et utrum illud Serapidis simulacrum Terminale fuerit.

Unum procul dubio ex iis, de quibus egimus, deorum simulacris illud fuit Serapidis lapideum, 0628C effigiatum, unctum, et coronatum, quo, ut ait Minucius noster, «denotato,» Caecilius, «manum ori admovens, osculum labiis pressit.» Quae vero de simulacrorum consecratione, superiori articulo dicta sunt, haec cuilibet facile persuadebunt illud simulacrum, quod Serapidem repraesentabat, ipso consecrationis ac dedicationis die, unctum fuisse et coronatum. Et certe uncta fuisse ejuscemodi simulacra testes haud incerti nobis sunt antiqui scriptores. Augustinus etenim post citata haec libri Geneseos de Patriarcha Jacob verba: «Sumpsit lapidem, et superfudit oleum super cacumen ejus,» scripsit: Hoc ad prophetiam pertinet, nec more idololatriae, lapidem perfudit oleo Jacob, velut faciens illum deum; neque enim adoravit eumdem lapidem, vel 0628D ei sacrificavit (Genes XXVIII, 18; August. lib. XVI, de Civ. cap. 28, pag. 449, et seqq.) .

Scriptum quoque a Clemente Alexandrino legimus: Οἱ αὐτοὶ δὲ οὗτοι πᾶν ξύλον, καὶ πάντα λίθον, τὸ δὴ λεγόμενον λιπαρὸν προσκυνοῦντες, «Ipsi autem omne lignum, et omnem lapidem, ut dicitur, unctum adorantes» (Clem. Alex. lib. XVII. Strom. pag. 713, D) . Postea vero Arnobius de se ipso cum adhuc ethnicus esset, hunc loquitur in modum: «Picturas, veternosis in arboribus taenias si quando conspexeram, lubricatum lapidem, et ex olivi unguine sordidatum, tamquam inesset vis praesens, adulabar, affabar, et beneficia poscebam, nihil sentiente de trunco» (Arnob. lib. I. in Gent. pag. 22) .

0629A Quid plura? Aemilianus ab Apuleio propterea corripitur, quod nullum plane habuerit lucum consecratum, nec ullum unctum lapidem: Nullum, inquit, in villa ejus delubrum situm, nullus lucus consecratus. Et quid ego de luco et delubro loquor? Negant vidisse se, qui fuere, unum saltem in finibus ejus aut lapidem unctum, aut ramum coronatum (Apuleius, Apolog. I. pag. 349) .» Alio quoque in libro haec, quae ad auctoris nostri propositum non minus faciunt, litteris mandavit: «Neque justius religiosam moram viatori objecerit, aut ara floribus redimita, aut spelunca frondibus inumbrata, aut quercus cornibus onerata, aut fagus pellibus coronata, vel etiam colliculus sepimine consecratus, vel truncus dolamine effigiatus, vel cespes libamine 0629B humigatus, vel lapis unguine delibutus (Idem. lib. I. Floridorum, init. pag. 217) .»

Coronata quoque fuisse ejusmodi deorum simulacra jam ex citatis scriptoribus audivimus. Sed id insuper Clemens Alexandrinus, Sophoclis Saphusque auctoritate confirmat, ibidemque adjecit: «Qui a verbo instituuntur,» id est, Christiani, «a coronis arcentur . . . quod ea dicata sit simulacris. Ἀλλ᾽ οὐδὲ τὴν εἰκόνα τοῦ θεοῦ τὴν ζῶσαν, δίκην εἰδώλων τῶν νεκρῶν, καταστεπτέον. Sed nec dei imago, mortuorum simulacrorum ritu est coronanda (Clem. Alex. lib. II. Paedag. cap. 8. pag. 181) .» Prius autem Justinus martyr, nec minus perspicue: «Neque victimis multis, inquit, καὶ πλοκαῖς ἀνθῶν τιμῶμεν, et florum coronis colimus, quos homines effigiantes, et in templis collocantes 0629C deos cognominarunt, quandoquidem haec anima carentia, mortua, et Dei formam non habentia simulacra novimus. (Just. Apolog. II, pag. 57 C.) «Quam ob causam Arnobius: «Etiamne dii sertis, coronis afficiuntur, et floribus?» Lactantius vero: «Alacres, inquit, ad deorum templa concurrunt, his libant, his sacrificant, hos coronant» (Arnob. lib. VII. adv. gent. pag. 237; Lactant. lib. II. Institut. cap. 1. pag. 138) .

Huc rursum accedat ex Ethnicorum numero Apuleius, et audiemus dicentem: «Respicio pilae mediae, quae stabuli trabes sustinebat, in ipso fere meditullio Eponae deae simulacrum, residens aediculae, quod accurate corollis roseis, et quidem recentibus fuerat coronatum.» Praeterea Plinius: «Et jam tum coronae, 0629D inquit, deorum honos erant, et Larium publicorum, privatorumque, ac sepulchrorum, et Manium (Apuleius, lib III Metamorph. paulo ante fin.; Plin. lib. XVI Natur. Hist. cap. 4; pag. 227) .» Denique ut Tertullianum, qui de Corona librum edidit, et alios complures missos faciamus; Ovidius de deo Termino haec caecinit:

Te duo diversa domini de parte coronant,
Binaque serta tibi, binaque dona ferunt. (Ovid., l. II, Fast., § 17.)

Tale igitur erat Serapidis simulacrum, «quo denotato,» Caecilius, uti ait Minucius, «manum ori admovens, osculum labiis pressit,» id est, Ethnicorum ritu veneratus est et adoravit. Verum ut hoc manifestius 0630A fiat, observandum est varium fuisse hunc deos adorandi modum. Quidam enim deorum suorum simulacra adorantes, his osculum dabant, quemadmodum Cicero hisce verbis diserte significat: «Herculis templum est apud Agrigentinos . . . ibi est ex aere simulacrum ipsius Herculis, quo non facile quidquam dixerim me vidisse pulchrius . . . usque eo, judices, ut rictus ejus, ac mentum paulo sit attritius, quod in precibus, et gratulationibus non solum id venerari, verum etiam osculari solent» (Cicero, lib. IV in Verr. pag. 177. lin. 22 et seqq.) . Alii vero dexteram tantum manum suam deosculabantur. Ubi enim Lucianus de Ethnicorum sacrificiis et victimis disserit, haec de pauperibus hominibus memorat: «At si quis pauper, is ita deo litat, ut dexteram dumtaxat suam ipsius 0630B deosculetur,» φιλήσας μόνον τὴν αὐτοῦ δεξίαν. Alio autem in libro: «Inde, inquit, posteaquam mane e strato surrexerunt, solem venerantur, οὐχ ὥσπερ ἡμεῖς τὴν χεῖρα κύσαντες, ἡγούμεθα ἐντελῆ ἡμῶν εἶναι τὴν εὐχήν. «Non quemadmodum nos deosculata manu perfectam precationem esse arbitramur» (Lucian. de Sacrif. pag. 186. Idem de Saltat., pag. 505) . Quocirca Apuleius Aemiliano illud vitio vertit, quod: «Si fanum aliquod praetereat, nefas habet adorandi gratia manum labris admovere» (Apuleius, Apolog. I, pag. 349) .

Quo autem modo manum ori admoverent, ille alibi sic explicat: «Multi civium, et advenae copiosi, quos eximii spectaculi rumor studiosa celebritate congregabat, inacessae formositatis admiratione stupidi, et 0630C admoventes oribus suis dexteram, primore digito in erectum pollicem residente, ut ipsam prorsus deam Venerem religiosis adorationibus venerarentur (Idem lib. IV Metamor. pag. 67) .» Plinius autem: «In adorando, ait, dexteram ad osculum referimus, totumque corpus circumagimus, quod in laevam fecisse Galliae religiosius credunt» (Plin., lib. XXVIII Natur. Hist., cap. 2, pag. 564) . Hieronymus etiam in haec Oseae verba: «Immolate homines, vitulos adorantes» (Hieronym. in Oseae cap. XIII, 2) , scripsit: «Pro eo quod juxta Symmachum et Theodotionem vertimus adorantes, Aquila interpretatus est, καταφιλοῦντες, id est, deosculantes. Qui enim adorant, solent deosculari manum suam, quod Job fecisse negat dicens: Si vidi solem . . . si osculatus sum, manum meam apponens 0630D ori meo, et hoc mihi ad iniquitatem reputetur» (Jobi cap. XXXI, 27; Hieronym., lib. I. adv. Rufin., pag. 371) . Alia his plane similia apud eum et alios sacrae Scripturae interpretes in citata Jobi verba legere poteris.

His porro ita observatis, inquirendum est quis sit Auctoris nostri sensus, de quo non minima est inter celebres duos aetatis nostrae scriptores Lipsium et Salmasium disceptatio. Prior enimvero censet sic esse intelligenda citata a nobis illius verba; ut Caecilius manum versus Serapidis simulacrum prius extenderit, eamque deinde, tamquam ex simulacri contactu expiatam osculatus sit. Contra vero Salmasius contendit iisdem Minucii verbis significari Caecilium 0631A pro gentilium more antea osculatum esse manum suam, ac eam postea versus simulacrum, quod adorabat, porrexisse. Plures autem in Lipsii inclinant sententiam et explicationem. Quid vero, si dicatur his Minucii verbis declarari Caecilium et manum admovisse ori suo, et Serapidis simulacro dedisse osculum? Solebant enim gentiles, uti ex paulo antea citato Cicerone vidimus, deorum suorum simulacra osculari. Expende tamen singula, et in eam, quam probabiliorem judicabis, abeas sententiam, per nos semper licebit. De hoc porro simulacra adorandi more multa Brissonius, ad quem te potius, quam plura in rem satis cognitam congerenda esse, mittendum duximus (Brisson. lib. II de Form. pag. 840 et seqq.) .

Demum pro certo quidam ponunt notatum a Minucio 0631B Serapidis simulacrum fuisse terminale, sive pro deo Termino positum. Nonne autem eorum opinio his confirmari potest Tibulli versibus:

Nam veneror, seu stipes habet desertus in agris,
Seu vetus in trivio florida serta lapis. (Tibull., l. I, Eleg., 1.)
Verumtamen, ut verum fateamur, nobis hi facile non persuadebunt illud tam certo posse ex Auctoris nostri verbis colligi. Ibi enim ille haud obscure significat hoc simulacrum non in agris, sed circa mediam collocatum fuisse urbis Ostiae partem, quae littus maris respiciebat. Quamvis ergo ibi trivium fuisset, Minucius tamen illud non Termini, sed Serapidis simulacrum nominatim appellavit. At de his aliorum esto judicium. De deo autem Termino alius adhuc agendi locus 0631C nobis dabitur (Dissert. in Lactant., cap. 32, art. 2) .