Articulus Primus. De Isidis sacris de mysteriis, quibus illa filium aut maritum suum perditum cum Cynocephalo quaerere, et eo invento, gaudere fingebatur: quam ridicula horum mysteriorum ab Aegyptiis ad Romanos transmissorum pompa, et quam validum contra Gentilium deos argumentum inde deducatur.

Quamvis celebrata ab Ethnicis deorum suorum festa 0631D et mysteria manifestam omnibus facere debuissent veram illorum divinitatem; ex iis tamen ipsis Minucius demonstrat illam penitus falsam esse et commentitiam: «Considera, inquit, sacra ipsa, et ipsa mysteria, invenies exitus tristes, fata, et funera, et luctus, atque planctus miserorum deorum.» Qua ergo caecitate perculsi fuerunt infelices Ethnici, ut eos pro diis haberent, colerent, et adorarent, quos ipsis hominibus miseriores singulis annis repraesenabant, fingebantque exitus suos, fata, ac funera lugere et lamentari? Miraberis forsitan, ac vix tandem, et ne vix quidem tibi persuaderi sines tantam gentilium, quorum saltem multorum mens sana esse debebat, fuisse dementiam; ut ea serio crederent quae 0632A in hac mysteriorum celebratione de diis suis exhibere solebant. Verumtamen Minucius noster illud variis exemplis evidentissime ostendit.

Ab Isidis autem sacris sic ille incipit: «Isis perditum filium cum Cynocephalo suo, et calvis sacerdotibus luget, plangit, inquirit; et Isiaci miseri caedunt pectora, et dolorem infelicissimae matris imitantur. Mox invento, gaudet Isis, exultant sacerdotes, Cynocephalus inventor gloriatur. Nec desinunt annis omnibus vel perdere, quod inveniunt; vel invenire, quod perdunt.» A Lactantio autem haec sacra sic describuntur: «Isidis Aegyptia sacra sunt, quatenus filium parvulum vel perdiderit, vel invenerit. Nam primo sacerdotes, deglabrato corpore, sua pectora tundunt, lamentantur, sicut ipsa, cum perdidit, 0632B fecerat. Deinde puer producitur, quasi inventus; et in laetitiam luctus ille mutatur. Ideo Lucanus:

. . . Numquamque satis quaesitus Osiris,
Semper enim perdunt, et semper inveniunt. Refertur ergo in sacris imago rei, quae vere gesta est, quae profecto, si quid sapimus, declarat mortalem mulierem fuisse, ac pene orbam, nisi unicum reperisset» (Lactant. lib. I, cap. 21, pag. 117. et seqq.) . At ibi aut Lactantius aut librarius erravit. Non Lucani enim est citatus ab illo versus, sed Ovidii (lib. IX Metam. fab. 8) qui plura a Minucio nostro, et eodem Lactantio memorata decantavit. At Lucanum si citare voluisset Lactantius, poterat utique haec, quae non parum ad argumentum suum faciunt, in medium proferre illius carmina:

0632C Nos in templa tuam Romana accepimus Isim,
Semideosque canes, et sistra jubentia luctus,
Et quem tu plangens, hominem testaris Osirim, (Lucan., l. VIII Pharsal., cit. fin.)
Confirmari autem haec omnia possunt non solum Theophili Antiocheni, et Senecae ab Augustino laudati testimonio, sed Julii etiam Firmici, qui eadem Isidis mysteria sic breviter explicat: «Haec est Isiaci sacri summa. In adytis habent idolum Osiridis sepultum; hoc annuis luctibus plangunt, radunt capita: ut miserandum casum regis sui, turpitudine dehonestati defleant capitis, tundunt pectus, lacerant lacertos, veterum vulnerum resecant cicatrices, ut annuis luctibus in animis eorum funestae ac miserandae necis exitium renascatur: et cum haec certis diebus fecerint, 0632D tunc fingunt se lacerati corporis reliquias reperire, et cum invenerint, quasi sopitis luctibus gaudent» (Theophil. lib. I ad Autolyc., pag. 75; August. lib. VI de Civit. cap. 10, pag. 159; Jul. Firmic., lib. de Error. profan. relig. init.) .

Nonne autem haec et Minucii nostri dictis optime congruunt, et iis etiam quae supra de Osiridis corpore, membratim dilacerato, atque ab Iside postea reperto observavimus. Sed ab aliis ille et Lactantius eo dissident, quod Osirim Isidis filium appellent, qui ab aliis illius frater et maritus vocatur. Arnobius vero illum haud dubitanter vocat maritum et filium, nisi dixeris duos ab eo distingui hisce ipsius verbis: «Aethiopicis solibus Isis furva, moerens perditum filium et 0633A membratim conjugem lancinatum» (Arnob. lib. I adv. Gent. pag. 20) .

Numquid ergo erraverunt Minucius noster atque Lactantius, cujus jam alium errorem citando Ovidium notavimus? Verum Diodorus Siculus, qui Osiridis necem eo, quo retulimus, modo narravit, haec transcripta deinde ab Eusebio de Iside, et Oro ejus et Osiridis filio, verba fecit. «Invenit illa immortalitatis pharmacum, quo filium suum Orum, Titanum insidiis oppressum, et mortuum, in aquis inventum, non tantum reddita anima, in vitam reduxit, sed etiam immortalitatis participem fecit.» Praeterea Herodotus, et Plutarchus Orum Osiridis, et Isidis filium fuisse testificantur: et Herodotus quidem illum Apollinem et Orum, Plutarchus vero Harpocratem cognominatum 0633B esse perhibent. Atqui in Isidis mysteriis, uti Tertullianus narrat, Ethnici Serapidem, Isidem et Harpocratem cum Cynocephalo suo, cujus etiam Augustinus meminit, impio plane cultu venerabantur (Diodor. lib. I, Biblioth. pag. 15; Euseb. lib. VII, Praepar. Evang. cap. 1, pag. 48; Herodot. lib. II, § 144; Plutar. lib. de Isid. et Osir. pag. 356 et seqq.; Tertull. Apolog, cap. 6, pag. 7; August lib. III. de Civit. cap. 12, pag. 66) . At certe haec cum Minucii nostri et Lactantii dictis optime, sicuti vides, conveniunt. Non solum enim Orus idem atque Harpocrates, sed Serapis etiam, quemadmodum Lactantius paulo ante laudatus, atque alii observarunt, ipsemet erat Osiris, sicuti nos quoque alibi annotavimus. Si quis tamen Osirim ab Iside hisce in sacris quaesitum inventumque illius fratrem 0633C ac maritum fuisse contendat, et recte probaverit, quin is in sua maneat sententia, minime prohibemus. At meminisse semper debet non modo obscuram prorsus ac confusam esse hanc historiam, seu potius fabulam, sed Minucium quoque et Lactantium plures habuisse opinionis suae assertores ac patronos.

Probatu longe faciliora haec omnia sunt, quae auctor noster in horumce impiorum mysteriorum celebratione peragi palam conqueritur: «Isis, inquit, perditum filium cum Cynocephalo suo, id est, Anubi, cujus figura publice circumferebatur, cum calvis sacerdotibus luget, plangit, inquirit.» Ridiculam vero prorsus harum caeremoniarum pompam graphice his Apuleius descripsit verbis: «Hi capillum derasi funditus, 0633D vertice praenitentes, magnae religionis terrena sydera cereis et argenteis, immo vero aureis etiam sistris argutum tinnitum constrepentes . . . . Ille superum commeator et inferum, nunc atra, nunc aurea facie sublimis, attollens canis cervices arduas Anubis, laeva caducaeum gerens, dextra palmam virentem quatiens» (Apul. lib. II Metamorph. pag. 201) . Unde Martialis cecinit:

Linigeri fugiunt sistrataque turba. (Martial., l. XII Epigramm. 29.)
Expressius vero Juvenalis.

Ergo hic praecipuum summumque meretur honorem
Qui grege linigero circumdatus et grege calvo,
Plangentis populi currit derisor Anubis. (Juvenal., Satyr. VI, ante fin.)
0634A Denique Ambrosius ad Sabinum scripsit: «Ipsi capita et supercilia sua radunt, si quando Isidis suscipiunt sacra» (Ambros. Epist. LVIII ad Sabin. pag. 1013) . Vide, si lubeat, quae in hunc locum annotavimus, et Hieronymum, Prudentium, atque alios (Hieronym. in cap. XLIV Ezechiel.; Prudent. lib. II. cont. Symmach.) .

Nec minus constat Isiacos, sicut ait Auctor noster, his festis caedere pectora, et dolorem infelicissimae matris imitari. Praeter laudatos siquidem a nobis Lactantium et Julium Firmicum, Herodotus certe ubi de iis, qui Isidis festum agebant, disputat: «Verberantur, inquit, τύπτονται, post sacrificium cuncti et cunctae, πάντες καὶ πᾶσαι, multa sane hominum millia. Quo autem verberantur non est mihi fas dicere, 0634B sed ex omnibus praecipue hoc faciunt Cares, qui Aegyptum incolunt; adeo quidem ut gladiis quoque frontes concidant, τὰ μέτωπα κόπτονται μαχαίρῃσι» (Herodot. lib. II, § 61) . Descripta autem ab Athenagora haec Herodoti verba invenies, ex quibus ille concludit deos immortales non esse, qui tam cruentum in modum verberati, in sacris suis exhibentur (Athenag. Legat. pro Christian., pag. 32. Ibid. pag. 14) . Quid enim magis absurdum, quam ab Ethnicis, ut paulo ante dixerat, deos plangi, pectusque propter illos tamquam mortuos crudeliter tundi, et ipsis tum sacrificari tamquam diis immortalibus. Sed de his ridiculis gentilium ritibus plura Dionysius Halicarnasseus, aliique a nobis mox citandi (Dionys. Halic., lib. II. Antiquit. Rom., pag. 91) .

0634C Pergit Minucius: «Haec tamen Aegyptia quondam sacra et mysteria.» Optime quidem, ut patet ex proxime laudatis cum Herodoto, tum Athenagora, atque aliis: «Nunc et sacra,» ait adhuc Minucius, «Romana sunt.» Quod etiam citatis paulo ante Lucani versibus traditum assertumque vidimus. Testis quoque est Suetonius Othonem, Romanorum Imperatorem, sacra Isidis saepe in lintea religiosaque veste propalam celebrasse (Sueton. lib. VII, § 12) . Commodus autem Romanorum itidem Imperator, teste Lampridio, «sacra Isidis coluit, et ut caput raderet et Anubin portaret . . . . Isiacos vero pineis usque ad perniciem pectus tundere cogebat. Cum Anubin portaret, capita Isiacorum graviter obtundebat ore simulacri.» Postea vero illud adhuc repetit et confirmat 0634D (Lamprid., pag. 313 et 327) .

Huc accedit, quod posteris prodidit Valerius Maximus, Isidis fana, a L. Aemilio Paulo consule, Romano senatu jubente, diruta et eversa fuisse: «L. Aemilius Paulus Consul, cum senatus Isidis, inquit, et Serapis fana diruenda censuisset, eaque nemo opificum attingere auderet, posita praetexta, securim arripuit templique ejus foribus inflexit» (Valer. Maxim., lib. I, c. 3, § ult.) . A Tertulliano quoque, ut suo loco videbimus, memoriae traditum est Isidis aras a Romanis destructas, sacraque abrogata ac deinde restituta» (Tertull. Apolog., cap. 6, pag. 9; et lib. II. ad Nation. cap. 10, pag. 54) .

Recte ergo ex his Minucius concludit: «Nonne ridiculum 0635A est lugere quod colas, vel colere quod lugeas?» Simili plane modo Plutarchus, quamvis ethnicus, Xenophanem Colophonium ejusque sectatores refellit: «Absurditas rei, ait ille, in conspectu fuit non modo Xenophani Colophonio, aut qui eum subsecuti, Aegyptios monuerunt, Εἰ θεοὺς νομίζουσι μὴ θρηνεῖν, εἰ δὲ θρηνοῦσι, θεοὺς μὴ νομίζειν: aut ne lugerent eos, quos deos censerent esse; aut pro diis non haberent, si lugendos crederent» (Plutarch, lib. de Isid. et Ostrid. pag. 379) . Heraclitus etiam, narrante Clemente Alexandrino, ac postmodum Epiphanio, iisdem Aegyptiis objiciebat: «Si existimatis deos, ne ipsos lugeatis, neque plangatis: si autem lugetis, ne eos deos esse putetis» (Clem. Alex., Admon. ad gent., pag. 15. Epiph. Ancorat. § 106, pag. 106) . 0635B Denique ut alios gentiles et christianos praetermittamus, eadem prorsus ratione Athanasius, et Julius Firmicus haec nefanda mysteria explodunt atque exsibilant, et in iis falsos deos ab ethnicis coli concludunt (Athanas., orat. cont. gent. § 10 pag. 11; Jul., Firmic., de Error. profan. relig. pag. 21) .