Articulus II. De Eleusiniis mysteriis festoque die in Cereris filiam suam Proserpinam a Plutone raptam inquirentis, memoriam celebratis; de Jovis sacris atque etiam Cybeles Dindimenae seu Cereris, vel Rheae, vel matris deum, et Atydis castrati, quae a gallis seu exsectis hominibus peragebantur.

Isidis sacris similia erant Eleusinia, quae in Cereris 0635C filiam suam Proserpinam seu Liberam a Plutone raptam quaerentis, honorem vel potius contumeliam quotannis ab ethnicis celebrari solebant. Minucius autem paucis quidem verbis, sed quae sufficiebant, ridiculam horum mysteriorum impietatem demonstrat: «Ceres, inquit, facibus accensis et serpente circumdata, errore subreptam et corruptam Liberam, auxia et sollicita vestigat.» Sed haec Cicero enodatius in quarta adversus Verrem oratione, hisce verbis enucleavit: «Haec est opinio, ait, quae constat ex antiquissimis Graecorum litteris atque monumentis, insulam Siciliam totam esse Cereri et Liberae consecratam. Hoc cum caeterae gentes sic arbitrantur, tum ipsis Siculis tam persuasum est, ut animis eorum insitum atque innatum esse videatur. Nam et natas esse 0635D has in his locis deas, et fruges in ea terra primum repertas arbitrantur; et raptam esse Liberam, quam eamdem Proserpinam vocant, ex Ennensium nemore, qui locus, qui in media est insula situs, umbilicus Siciliae nominatur: quam cum investigare et conquirere Ceres vellet, dicitur inflammasse taedas lis ignibus qui ex Aetnae vertice erumpunt, quas sibi cum ipsa praeferret, orbem omnium peragrasse terrarum . . . . . Etenim propter est spelunca quaedam conversa ad Aquilonem infinita altitudine, qua Ditem patrem,» hoc est Plutonem, «ferunt repente cum curru extitisse, abreptamque ex eo loco virginem secum asportasse, et subito non longe a Syracusis penetrasse sub terras, lacumque in eo 0636A loco repente exstitisse ubi usque ad hoc tempus Syracusani festos dies anniversarios agunt celeberrimo virorum mulierumque conventu» (Cic. Orat. IV. in Verr. pag. 179. et seqq.) . Et haec sanc iis plane consentanea sunt, quae eadem de re narrat Diodorus Siculus; qui in sententiae suae confirmationem hos retulit Corcini poetae graecos versus.

Λέγουσι Δήμητρός ποτ᾽ ἄῤῥητον κόρην
Πλούτωνα κρυφίοις ἁρπάσαι βουλεύμασι,
Δῦναί τε γαίας εἰς μελαμφαεῖς μυχούς.
Πόθῳ δὲ μητέρ᾽ ἠφανισμένης κόρης
Μαστῆρ᾽ ἐπελθεῖν πᾶσαν ἐν κύκλῳ χθόνα.
Καὶ τὴν μὲν Αἰτναίοισι Σικελίαν πάγοις
Πυρὸς γέμουσαν ῥεύμασι δυσεμβόλοις
Πᾶσαν στενάξαι· πένθεσι δὲ παρθένου,
Σίτων ἄμοιρον διοτρεφὲς φθίνειν γένος,
Ὅθεν θεὰς τιμῶσιν εἰς τὰ νῦν ἔτι.

0636B Ferunt quod alma Cereris olim filia,
Sic fraudulentis rapta Ditis machinis,
Et nigricantes inierit terrae specus,
Materque perditam requirens anxie,
Totum vagata sit per orbis ambitum.
Tunc quae sub Aetnae collibus Trinacria
Igni scatet, globosque jactat flammeos,
Ingemuit omnis: dumque virgo plangitur,
Gens Jovis alumna, egena victus tabuit.
Hinc est, deas adhuc quod impense colunt. (Diodor. Sicul., init. l. V Bibliothec., p. 201 et seqq.)
Sed Ovidius haec uberius stricta adhuc describit oratione. Duos autem tantum ex iis versus, quibus Cererem, cum ad Aetnam montem pervenisset, memoratas faces accendisse canit, nunc transcribemus:

Illic accendit geminas pro lampade pinus,
Hinc Cereris sacris, nunc quoque taeda datur. (Ovid., l. IV Fast., § 6.)
0636C Statius quoque in silvis hos ad Julium Menecratem scripsit duos versus:

Tuque Actaea Ceres, cursu cui semper anhelo
Votivum taciti quassamus lampada mystae. (Stat., l. IV, Sylv. Carm., penult.)
Ad haec vero Claudianus tribus libris decantavit raptum Proserpinae, atque ipso libri primi initio faces illas et serpentes sic memorat:

. . . . . Jam magnus ab imis
Auditur strepitus terris, templumque remugit
Cecropidum, sanctasque faces extollit Eleusis:
Angues Triptolemi strident, et squamea curvis
Colla levant astricta jugis, lapsuque sereno
Erecti roseas tendunt ad carmina cristas. (Claudian., l. de Rapt. Proserp.)
De his porro Cereris mysteriis, diebusque festis verba 0636D quoque fecit Lactantius, nosque etiam de his alibi egimus, pluresque, quos adire et legere poteris, citavimus scriptores, qui de illis data opera disputaverunt (Lactant. lib. I. div. Inst., cap. 21, pag. 119. tom. I. Apparat. lib. III. dissert. 1, cap. 9, art. 2, pag. 758; et Not. in lib. I Ambros, de Virgin. cap. 4. § 16) .

Pergit Auctor noster: «Et quae Jovis, inquit, sacra sunt? Nutrix capella est, et avido subtrahitur infans, ne voretur, et Corybantum cymbalis, ne pater audiat vagitus, tinnitus eliditur.» Sed haec, quae de Jove ac ethnicis praedicabantur, festisque ejus diebus, a nobis superius (Supr., cap. 14, art. 3.) , atque insuper a mox laudato Ovidio satis explicata 0637A sunt (Ovid. lib. V Fastor., pag. 617 et seqq.) . Quamobrem id tantum observavimus haec non modo Jovis, sed ejus etiam matris Rheae sacra fuisse, quae ab eodem. Ovidio et Lactantio, uti suo loco videbimus, perspicue describuntur (Idem lib. IV Fastor., pag. 172 et seq. Lact., lib. I cap. 21, pag. 123) .

Ad Dindymenae tandem Cybeles sacra venit Minucius: Sed «pudet, inquit, dicere. Adulterum suum infeliciter placitum, quoniam et ipsa deformis vetula et multorum deorum mater, ad stuprum illicere non poterat, exsecavit, ut deum scilicet faceret eunuchum. Propter hanc fabulam galli eam et semiviri sui corporis supplicio colunt.» Quamvis autem hanc, ut recte auctor noster ait, fabulam aliter Diodorus Siculus, Pausanias, Servius, aliter vero Ovidius 0637B atque Arnobius, ut infra ostendemus, enarraverint, nec Luciano tamquam omnino vera videatur, ab isto tamen hunc, quem verisimiliorem censet, exponitur in modum: «Attes genere quidem Lydus fuit, primus autem sacrorum ritus, quibus Rhea coleretur, tradidit: ac quibus Phryges, et Lydi, et Samothraces in sacris utuntur, ea omnia ab Atte acceperunt. Postquam enim ipsum castravit Rhea, vitam quidem virilem agere desiit, formam autem femineam assumpsit, vestemque muliebrem induit . . . Dicebat autem et de gallis, qui in templo sunt, quod galli Junoni quidem haudquaquam, Rheae autem castrari soleant, et Attem imitentur.» Tum deinde ille edisserit quomodo fierent galli, ac virilia eis amputarentur (Diodor., lib. III Biblioth. pag. 134; 0637C Pausan. lib. VII Arcadic. pag. 223; Serv., in lib. IX Aeneid. Virg. v. 135; Ovid., lib. IV Fast. § 3; Arnob., lib. adv. Gent. pag. 157 et seq.; Dissert. in Arnob., cap. 26, art. 1; Lucian. de Dea Syr. pag. 1501 et seqq. Ibid. pag. 1075) . Ex his autem quae audisti et ab eo alibi adhuc tradita sunt, Minucii nostri narratio plane confirmatur atque illustratur.

Praeterea ut Lactantium, Prudentium, aliosque quam plurimos mittamus, Augustinus qui haec mysteria Carthagine, «usque in hesternum, inquit, diem,» id est, ad suum usque tempus celebrata fuisse testificatur, de iis eadem rursus, atque ipsemet auctor noster, litteris mandavit: «Sacra sunt, ait, Matris deum, ubi Atys pulcher adolescens, ab ea dilectus, et muliebri zelo abscissus, etiam hominum abscissorum, 0637D quos gallos vocant, infelicitate deploratur» (Lactant., lib. I, cap. 21; Prudent. hymn. in S. Roman. sub fin.; August. lib. VI de Civitat., cap. 26, pag. 154) . Addit porro haec horrenda sacra, omni scenica obscoenitate turpiora, ab ipsis quoque observata fuisse Romanis (Ibid. pag. 182) . Quapropter Tatianus antea illud ethnicis vitio verterat: «Rhea, inquiebat, quam in Phrygii montibus Cybelem vocant, puerorum exsectionem propter Atym amatum ei puerum, instituisse ferunt» (Tatian., orat. cont. Graec., pag. 147) . Nec minus diserte, immo et magis dilucide Hieronymus de iisdem, ac Minucius, Romanis haec turpissima Cybeles mysteria suo adhuc tempore celebrantibus, sic loquitur: «Hi 0638A sunt quos hodie Romae Matri non deorum, sed daemoniorum servientes, gallos vocant, eo quod de hac gente Romani truncatos libidine, in honorem Atys, quem Eunuchum dea meretrix fecerat, sacerdotes illius manciparint. Propterea autem Gallorum gentis homines effeminantur; ut qui urbem Romam ceperant, hac feriantur ignominia (Hieronym., in cap. IV Oseae, v. 2) .

Sed ab aliis ille arguitur quod hos castratos Matris deum seu Cybeles sacerdotes, natione Gallos fuisse putaverit. Vero etenim similius quibusdam videtur gallorum nomen illis impositum a viro nomine Gallo, qui, ut ait Stephanus, fuit primus forsitan Cybeles sacerdos. Alii sic nuncupatos putant a Gallo, Phrygiae fluvio, qui ex Celenis montibus in Sangarium influit. 0638B Et haec est non modo Herodiani (Herodian., lib. I, pag. 476) , verum etiam Ovidii opinio, quam hisce versibus exprimit:

Cur igitur gallos, qui se excidere vocamus,
Cum tantum a Phrygia Gallica distet humus?
Inter, ait, viridem Cybelen altasque Celenas,
Amnis in insana, nomine Gallus, aqua.
Quilibet inde furit, procul hinc discedite queis est,
Cura bonae mentis: qui bibit inde, furit. (Ovid., I. IV Fast., § 3.)
Fluminis autem illius meminit Plinius, quem videre poteris, quemadmodum et Vossium, ac Lilium Giraldum de illa Cybeles et Atys fabula, de eorum mysteriis, illisque gallis disputantes. De his nos quoque, ac potissimum de illorum mysteriorum auctore alibi disputavimus (Plin. lib. XXXI Hist. Nat. cap. 2, pag. 779; Voss. I. I de Orig. et Progr. Idolol. 0638C cap. 20, pag. 78 et seqq.; Girald. syntag. IV Hist. deor.; Tom. 1 Apparat. lib. III. dissert. II, cap. 9, art. 2, pag. 758 et seqq) .

Caeterum tametsi eadem, uti jam annotavimus, diceretur Isis, Ceres, Cybele, Rhea, Dindymene, ac Deorum mater, aliisque adhuc, ut Plutarchus et Strabo observant, nominibus appellaretur; constat nihilominus diversa fuisse sacra et festa, quae agebantur in Cereris Proserpinam quaerentis, ac Cybeles simul et Atydis memoriam (Plutarch. in Vita Caesar. pag. 111. Strab. lib. X. Geogr. pag. 169) . Sed quaecumque ea sint, evidentissime demonstrant falsam illorum divinitatem, atque gentilium eos colentium deplorandam caecitatem et amentiam.