Caput Primum. Ejus Vitae Historia. Articulus Unicus.

0861C

Novatianorum haeresim Novatus et Novatianus condiderunt. Hos confundunt et in unum miscent Eusebius , sanctus Epiphanius , Socrates, Sozomenus 0862C , Theodoretus , Photius ; aperte distinguunt sanctus Cornelius , S. Cyprianus , S. Pacianus , S. Hieronymus , et Auctor Anonymus 0863A operis adversus Novatianum falso divo Cypriano adscripti in appendice operum D. Cypriani Baluzianae editionis pag. 7, et seqq.

Hanc scriptorum apparentem contradictionem ut tollerent Eruditi duplicem hucusque iniverunt viam. Alii potiores tribuunt partes Latinis, atque exinde inferunt, Graecos hallucinatos fuisse. Ita censent Henricus Valesius , Petavius , Ruinartius , Caveus , et Fabricius , quibus omnes prope reliqui scriptores assentiunt. Aliis e contra e diametro opposita placet opinio, existimantque Graecos longe melius veriusque conservasse verum hujus viri nomen. Nemo autem doctius, operosiusque hoc demonstrare conatus est, quam Lardnerus in singulari dissertatione, quae in Credibility of the vol. 9, G. H. 0863B part. II, pag. 365, impressa habetur. Cum vero haec sententia Lardneri non solum criticis hactenus inaudita, sed exquisite quoque concepta, atque illustrandis veterum scriptis ut plurimum accommodata sit, haud ingratum nostris lectoribus fore arbitramur, si laudatae dissertationis argumenta hic summatim cum Cl. Walchii subjunctis animadversionibus adducamus.

II. Sunt autem haec: 1º Omnes graeci Scriptores illum Novatum nominant. Eo magis illis fides habenda est, quod Eusebius litteris authenticis Cornelii et Dionysii Alexandrini usus fuerit, partemque illarum posterorum memoriae conservarit; Socrati vero et Sozomeno cum Novatianis indubia consuetudo fuerit.

2º Manifesto falsum est, omnes latinos Scriptores 0863C illum appellasse Novatianum. Certe Rufinus sua in versione Historiae Ecclesiasticae Eusebii eumdem constanter Novatum vocavit. In Romana operum D. Ambrosii editione, habetur, libr. I de Poenitentia, cap. 3, nomen Novati, quod quidem Benedictini editores suis in notis, tom. II op. pag. 393, reprehendunt; sed enimvero haud verisimile est, editorem Romanum temere, nulliusque manuscripti auctoritate nixum, illam lectionem secutum fuisse. In Hilarii fragmentis, pag. 1320, editionis Maurinae legitur Novatus. Hieronymus quoque comment. in Joel, tom. III opp., pag. 1358, in Amos, pag. 1407, Epistol. XXXVIII, tom. IV, pag. 307, Epist. LVI, pag. 586, Epist. LXXXIV, pag. 659, editionis Martianaei Novatum appellat, ubi manifeste de presbytero Romano 0863D sermonem instituit: Insuper Philastrius de Haeresibus cap. 84; Augustinus de haeresibus, cap. 38, de utilitate jejunii, cap. 9, § 11, Contra Cresconium, lib. II, cap. 1. Rufinus in Exposit. Symboli, in quinto Tomo 0864A opp. Hieronymi, p. 130; Pelagius ibid., p. 1015, eumdem Novatum nominant.

3º Nomen sectae juxta grammaticam originem habet non a Novatiano: sed potius a Novato, quam observationem S. Augustinus in ultimo supra adducto loco confirmat; cui tamen alii in hoc, quemadmodum infra dicemus, contradicunt.

4º Nominis Novati frequens apud antiquos fit mentio, illudque notissimum; Novatiani vero prorsus non

Ad objectionem, quod Cyprianus tamen ubique fere presbyterum romanum Novatianum nominet, respondet Lardnerus, quod, quia Carthaginensis hujus episcopi multum intererat, presbyterum Carthaginensem Novatum tamquam praecipuum schismatis auctorem designare, eo concilio Romanum Novatianum 0864B appellaverit; ut exinde ostenderet, eum sectatorem fuisse Novati Carthaginensis.

III. De hac Lardneriano opinione haec monenda esse duximus. Primum, quod controversiae caput spectat, videntur nobis Cl. Lardneri argumenta haud satis decretoria, et praeponderantia esse; nam praeterquam quod allata ratio, cur S. Cyprianus virum, qui alias dicebatur Novatus, continuo Novatianum appellarit, quin unquam suum permutati nominis consilium indigitarit, haud verisimilis sit, non solum Cyprianus, sed ipse quoque Cornelius, qui inter omnes sui adversarii, et rivalis nomen optime nosse debuerat, suis in epistolis latinis ipsum pariter Novatianum semper nominavit; ubi adhuc notatu dignum 0864C quod in graeca epistola Cornelii ad Fabium Antiochenum, cujus luculentum fragmentum nobis conservavit Eusebius, nomen hujus viri numquam occurrat; adhaec potius accidere potuit, quod Graeci vocabulum Novatianus pro aliquo, ab alias noto et proprio nomine Novatus dicto, atque e sectae nomine derivato habuerint, ac exinde ad credendum inducti fuerint, virum illum Novatum appellatum fuisse, quin propterea de confusione duarum personarum tam diversarum accusandi sint. Unde recentiores latini scriptores, qui priorum operibus manifesto usi fuerant, illorum vestigia presserunt; quam ut Cornelius et Cyprianus in nomine errarint. Denique omnibus ex momentis Lardneri ea consecutio haud necessario infertur, quod latini hallucinati fuerint. Siquidem 0864D duo inter illa extrema tertium adhuc locum habet, quod alterius nostrae animadversionis objectum constituit. Si omnes observationes simul colligamus; ex iis non nisi haec duplex conclusio inferri potest: prima est: aut una, aut altera pars, scilicet vel Latini, vel Graeci in nomine errarunt. Jam vero, cum applicatio laudatae conclusionis communiter in favorem Latinorum, et invidiam Graecorum fieri consueverit, nostra profecto opinione C. Lardnerus satis solide evicit, eam applicationem recta inverti posse; non vero, quod ita fieri debeat; altera conclusio haec est: aut penes utramque partem est veritas.

Caeterum observatu dignum est, quod Cl. Lardnerus hic annotare neglexerit, pluries jam accidisse, 0865A quod nomen alicujus personae diverso modo in scriptis antiquorum offendatur. (Sic ut aliqua hujus rei exempla adducamus) antecessor Cornelii non solum apud Latinos, sed Graecos, Eusebium scilicet Fabianus; et apud alios Graecos Fabianus vocatur . Et jam ab antiquis temporibus auctor Manichaeismi non solum Manes; sed Manichaeus quoque nominatur. Notum etiam est omnibus, Lactantium modo Caelium, modo Caecilium, auctorem vitae S. Augustini nunc Possidium, nunc Possidonium vocari: aut ultima nomenclatura a Schoetgenio tamquam erronea reprehendatur . Fieri itaque facile potuit, quod circa homines aliunde haud illustri loco natos in usu fuerit utroque modo eorum nomen tum pronuntiandi, tum scribendi, atque quod Cornelius et Cyprianus integrum 0865B nomen eo lubentius retinuerint, quod facilius atque accuratius exinde ambae personae Novatus scilicet ac Novatianus discernerentur.

Tertio demum observamus, quod ex Lardneri animadversionibus evidenter patescat, neque Latinos discrimen inter Novatum et Novatianum semper observasse, utut a recentioribus latinis scriptoribus laudatum discrimen tam sedulo inculcetur, quod nimirum ex duobus illis presbyteris Novatiani schismatis antesignanis Carthaginensis Novatus, Romanus vero Novatianus dicendus sit. Haec ultima observatio, quam ex Dissertatione Lardneri primum menti nostrae obvenit, magnam utilitatem ac momentum habet ad non paucas difficultates solvendas, inde emergentes, quod in latinis Patribus loca de Novato 0865C Carthaginensi exponantur a Scriptoribus, quae revera tamen de Novatiano agunt. Caeterum hic vulgarem morem, suis etiam innixum rationum momentis sequimur, quo nomen Novatus de Africano duntaxat, et nomen Novatianus de Romano presbytero adhibetur.

IV. Novatianus ex Phrygum gente, si Philostorgio fides , saeculo in ineunte ortum duxisse existimatur. Antequam Christo nomen daret, philosophiam excoluisse perhibetur. Scribens enim ad Sympronianum S. Pacianus, haec habet : «Novatianum mihi ingeris? Philosophum saeculi fuisse audio.» Quod 0866A quidem jam antea docuerat S. Cyprianus : ex quo etiam discimus, Stoicorum placitis ipsum fuisse addictum. Patria domo relicta Romam se contulit, e Porticu in Ecclesiam transiens. Adhuc Catechumenus gravi morbo correptus, Clinicus Baptismum suscepit. «Neque tamen, ut scribit S. Cornelius , sanitati restitutus reliqua percepit, quae secundum Ecclesiae regulam percipienda sunt; neque ab episcopo consignatus est. Deinceps subdit idem sanctus pontifex presbyterio cohonestatus est per gratiam et indulgentiam Episcopi . . . . intercedebat enim omnis clerus, et multi ex laicis; eo quod non liceret eum qui, quemadmodum et ille, in lectulo urgente morbo perfusus fuisset, in clerum aliquem assumi. Verum rogavit episcopus, ut eum unum ordinare sibi permitteretur.»

0866B Existimaverim quidem cum viris eruditis haud mediocri sacrarum litterarum scientia atque eloquentia, quibus imbutus erat Novatianus, permotum fuisse pontificem, sive is demum fuerit S. Fabianus, sive potius aliquis ex ejus decessoribus, ut ipsum ad presbyteri gradum eveheret: ratus nimirum hactenus dumtaxat a consueta ecclesiastica disciplina sibi fas esse recedere, ob operam, quam illum Ecclesiae collaturum sperabat : et primo quidem conceptae existimationi eum satis respondisse, testis est locuples auctor Anonymus ipsi coaevus, dum ait : «Novatianum semper in domo una, id est, Christi Ecclesia, proximorum delicta ut propria flevisse; onera fratrum, sicut Apostolus hortatur, sustinuisse: 0866C lubricos in fide coelesti allocutione corroborasse.» Verum deinde palam fecit, quam indignus sacerdotio esset, ad quod contra consuetam Ecclesiae Disciplinam fuerat evectus. Exorta enim persecutione Deciana cum a Diaconis moneretur, ut cubiculo, quo se concluserat, egrederetur, atque Presbyteri officio inter fratres laborantes et oppressos fungeretur, negabat, se id facturum, immo aperte significabat, molestum sibi Presbyteri munus esse, seque ad Philosophiam suam reverti velle quemadmodum Cornelius 0867A testatur . Ad extremum tam perditae ambitionis aestu abreptus fuit, tamque dira flagrare coepit amentia, ut eum non puduerit «adversus Cornelium Cathedram sacerdotalem invadere:» verbis utor Hieronymi . Quibus autem artibus Romanam invaserit sedem, quibusve calumniis Cornelium ex ea deturbare conatus fuerit, Cyprianus ad Antonianum hisce refert verbis : «Quod autem quaedam de illo,» id est Cornelio Papa, «inhonesta, et maligna jactantur, nolo mireris; cum scias, hoc esse opus semper Diaboli, ut servos Dei mendacio laceret, et opinionibus falsis gloriosum nomen infamet; ut qui conscientiae suae luce clarescunt, alienis rumoribus sordidentur. Explorasse autem collegas nostros scias, et verissime comperisse, nulla illum libelli, ut quidam jactant, 0867B labe maculatum esse; sed neque cum episcopis, qui sacrificaverunt, communicationem sacrilegam miscuisse; sed eo demum, quorum causa audita, et innocentia comprobata sit, conjunxisse nobiscum.» Trophimum autem quemdam ab eodem cum Ecclesia jure reconciliatum fuisse, pluribus persequitur: deinde, «quod passim communicare cum sacrificatis Cornelium tibi nunciatum est, hoc etiam de Apostatarum fictis rumoribus nascitur. Neque enim possunt laudare nos, qui recedunt, aut exspectare debemus, ut placeamus illis, qui nobis displicentes, et contra Ecclesiam rebelles, sollicitandis de Ecclesia fratribus violenter insistunt. Quare et de Cornelio, et de nobis quaecumque jactantur, nec audias facile, nec credas, Frater charissime.» Hoc Cyprianus de calumniis 0867C in Cornelium papam vulgatis, quarum ea praecipua erat, quod lapsos ad communionem indiscriminatim admitteret: Novatianus e contra, ejusque sectarii ad pacem; et Ecclesiae communionem nuspiam admittendos esse censebant. Sed et Novatus Carthagine quidem ad captandam plebis auram lapsos sine discrimine ad communionem admiserat; ut narrat Cyprianus; at mutato Romae consilio, una cum Novatiano, nullam reconciliationis, aut communionis spem lapsis relinquebat: Ecclesia vero Catholica mediam iniens viam (quae tutissima est) singulorum examinata causa, post peractam pro criminum varietate poenitentiam, lapsis pacem, et communionem dabat.

Interea cum de Cornelii, et Novatiani electione 0867D varii undique spargerentur rumores, ac fama veri falsique nuntia inter se contraria vulgaret; ut in re gravissima caute agerent Africani episcopi, legatos Romam, ut rem propius inspicerent, miserunt. Vix autem legati Romam advenerant, cum repente Novatianus 0868A Episcopus ordinatus est. Qua autem ratione Novatianus Romanam sedem invaserit, ac Episcopus fuerit ordinatus, Cornelius ad Fabium Antiochenum episcopum pluribus persequitur, eum scilicet episcopalis dignitatis cupiditate incensum suam aliquamdiu ambitionem affectata humilitate texisse, ut fidei confessores sibi sociaret; brevi tamen, quis fuerit, quantoque superbiae spiritu duceretur, apparuisse. «Nam egregius ille vir, qui tremendis quibusdam sacramentis affirmaverat, se episcopatum non concupiscere, repente tamquam ex machina quadam in medium projectus episcopus apparuit. Et is, qui se doctorem, et ecclesiasticae disciplinae propugnatorem ferebat, cum episcopatum sibi a Deo minime concessum rapere, ac vindicare conaretur, duos deploratae 0868B salutis homines sibi socios adjunxit, ut eos in exiguam, ac vilissimam Italiae partem mitteret, atque illinc accitos tres episcopos, homines plane rudes, ac simplices, fraudulenta quadam molitione deciperet: Constantissime affirmans, ipsos quamprimum Romam proficisci oportere, ut omnis undecumque orta discordia ipsorum una cum aliis episcopis interventu, atque arbitrio sedaretur. Qui cum advenissent homines, ut jam diximus, simplicioris ingenii, nec in his perditorum hominum artibus, ac fallaciis satis triti, eos ille, a quibusdam sui simillimis, quos ad id comparaverat, inclusos hora decima, temulentos, et crapula oppressos, adumbrata quadam, et inani manuum impositione episcopatum sibi tradere per vim cogit; eumque nullo sibi jure competentem per fraudem, 0868C atque insidias vindicat. Nec multo post unus ex illis episcopis ad Ecclesiam rediit, delictum suum cum lamentis, ac fletibus confitens. Quem nos, cum universus populus pro illo intercessisset, ad communionem laicam suscepimus.»

VI. Quos vero seduxerat, ut in schismate confirmaret, sacrilegio Novatianus constringebat; nam Eucharistiam porrigens, ac manus ejus, qui eam, accipiebat, ambabus suis manibus comprehensas retinens, «jura mihi, dicebat, per corpus et sanguinem Domini nostri Jesu Christi, te numquam meas partes deserturum, nec ad Cornelium esse rediturum.» Et cum panem illum accipiens dicere debuisset «Amen,» ejus loco respondere cogebatur: «non revertar deinceps ad Cornelium.» Occupato in hunc modum 0868D pseudo-episcopatu, legatos suos quaquaversum transmisit, qui id nuntiarent; et si Socrati credimus, simul edicerent, «uti eos, qui simulacris immolassent, minime ad mysteria admitterent, sed hortarentur ad poenitentiam, remissionemque Deo permitterent.» Ne tamen apostolicam Cathedram turpiter invasisse videretur, simulavit veterator sese invitum ad eam evectum fuisse, ut ex Dionysii Alexandrini Epistola ab Eusebio laudata constat, in qua eum inter caetera admonet, hortaturque, ut quam invitum 0869A se ascendisse Romanam Cathedram scripserat, sponte relinqueret: «Siquidem invitus, asseris, eo adductus es, id nobis ostendes, tua sponte redeundo;» cum satius fuisset quidvis pati, quam Ecclesiam Dei tam funesto schismate discindere, ut pluribus eodem loco Dionysius persequitur. Dionysium Alexandrinum imitatus est Cyprianus, qui, coacto Carthagine concilio, legatos una cum epistolis Novatiani abjiciendos jussit . Anno 251, in concilio Romano a sexaginta episcopis ibidem congregatis denique extra Ecclesiam Novatianus omnino expulsus est. Cum tamen semper doceret, Ecclesiam nec posse nec debere apostatis pacem dare, haec severitas multis placuit, duxque haereseos, quae diu in Ecclesia obtinuit, factus est .

0869B Quae fata viri hujus post expulsionem ex Ecclesia Romana fuerint, omnino ignoratur. Num vero egregio confessionis Martyrio vitam in persecutione Valeriani, quemadmodum Socrates refert finierit, magna contentione inter Scriptores tum antiquioris, tum recentioris aetatis controvertitur, aliis quidem affirmantibus, aliis autem negantibus .