Annus Christianus CCL. Cypriano Episcopo Carthaginensi.

I. Consulatu functi hoc anno imp. M. Messius Decius iterum, Annius Maximus Gratus. Ipso autem mense januario, Decii in Urbe adversus Christianos 1424C furor erupit, primusque Fabianus, Pontifex maximus XIII, kal. februarias praeclarum martyrium fecit, atque, ut Cyprianus scribit, «pro integritate administrationis ejus consummatio quoque honesta processit» (Epist. III, ad Presb. Rom.) . Subinde civis Carthaginensis, et Martyrum progenies, captus Romae est Celerinus confessor clarissimus, quem Cyprianus multis saepe laudibus ornavit. Erat hic adolescens, magno tamen animo «per decem et novem dies, ut ipse tradit (Cypr., Epist. XXXIV) . «Custodia carceris septus, in nervo ac ferro fuit.» Cumque aetatis, opinor, miseratione emissus, in Africam rediisset, testes confessionis suae cicatrices attulerat. Lucent, aiebat Cyprianus, in corpore glorioso clara vulnerum signa, eminent et apparent in nervis hominis ac membris 1424D longa tabe consumptis expressa vestigia.

II. Sed dum Celerinus in vinculis Romae erat jam Carthaginem Decii edicta perlata fuerant, quibus crudele ac nefarium Christianis bellum indicebatur. Et significatio imminentis cladis multo ante Cypriano facta fuerat, cui se divinus paterfamilias vivendum obtulerat, «sedente sibi ad dextram juvene: qui juvenis anxius et cum quadam indignatione subtristis maxillam manu tenens, maesto vultu sedebat; alius, vero in sinistra parte consistens, rete portabat quod se mittere, ut circumstantem populum caperet, minabatur. Et cum miraretur quid hoc esset, ille qui vidit, dictum est ei, juvenem qui ad dexteram sic sederet, contristari et dolere quod praecepta sua 1425A non observarentur: illum vero in sinistra exstare, quod sibi daretur occasio, ut a patrefamilias potestatem sumeret saeviendi.» Haec Cyprianus (epist. VII ad Clerum) , qui visum ipse contemplatus putatur: post quae addit: «Et vidimus impletum quod fuerat ostensum; ut dum Domini praecepta contemnimus, dum datae legis mandata salutaria non tenemus, facultatem nocendi inimicus acciperet, minus armatos et ad repugnandum minus cautos jactu retis operiret.» Ex quo autem edicta adversus Christianos promulgata fuere, quidquid Ethnicorum in Africa erat, tamquam classico excitati, contra Ecclesiam Dei infremere, et optimo cuique adversari coeperunt. Carthagine in primis cum in amphitheatro aut in circo populus sederet, Cyprianum ante omnes, quod et dignitas 1425B ejus et sanctitas insignior esset, ad leonem magnis clamoribus postulare ausus est. Quaerebatur ad caedem victima, illa Deo devota, cui tamen Deus alia tempora destinaverat. «Servatus est, inquit Pontius (in Vita, n. 8) , vir ingenii praeter caetera etiam spiritaliter temperati, qui inter resultantes, collidentium schismatum fluctus, Ecclesiae iter medium librato limite gubernaret.» Ratus nimirum Cyprianus, in tanto improborum odio ereptum sibi, ut adesse utiliter, opemque praesens afferre suis posset, consilium evangelicum sibi tum sequendum existimavit; praesertim cum et illud timeret, ut ipse ait (Epist. XIV, ad Presb. Rom.) : «Ne per inverecundam praesentiam nostram seditio, quae coeperat, provocaretur.» Secessit igitur, et procul ab urbe latitans 1425C furentis populi impetum declinavit. Verum ex ipsis latebris Ecclesiae suae quodam modo praesens imminere, ac pontificali munere diligentissime fungi videbatur: adeo nihil illi ignotum, nihil interclusum erat. Quae autem ejus curae tum fuerint, ut omnes officii sui partes expleverit, ex eodem Cypriano novimus, quod postea apud presbyteros et diaconos, qui a Fabiani morte Ecclesiam Romanam regebant, purgare se debuerit adversus eos, qui secessionem illam litteris Romam missis improbaverant. «Absens tamen, inquit (ibidem) , corpore, nec spiritu, nec actu, nec monitis meis defui, quominus secundum Domini praecepta fratribus nostris, in quibus possem, mea mediocritate consulerem. Et quid egerim loquuntur vobis epistolae pro 1425D temporibus emissae numero tredecim, quas ad vos transmissi: in quibus nec clero consilium, nec confessoribus exhortatio, nec extorribus, quando oportuit, objurgatio, nec universae fraternitatis ad deprecandam Dei misericordiam allocutio et persuasio nostra defuit, quantum secundum legem fidei et timorem Dei, Domino suggerente, nostra mediocritas potuit eniti.»

III. Atque haec quidem omnia sedulo Cyprianus praestabat, quibus multi animos sumpserunt, vitaque contempta, pro coelesti praemio fortiter decertarunt. Sed multos etiam vel primus ille Deciani furoris terror prostravit. Id Cyprianus ipse non diffitetur in eo libro, quem pace firmata «de Lapsis scripsit. 1426A Ad prima, inquit (de laps., p. 436, ed. Baluz.) , statim verba minantis inimici maximus fratrum numerus fidem suam prodidit; nec prostratus est persecutionis impetu, sed voluntario lapsu se ipse prostravit.» Tum imbecillitatem quam plurium, trepidationem, perfidiam describit his verbis: «Non exspectaverunt saltem, ut ascenderent apprehensi, ut interrogati negarent: ante aciem multi victi, sine congressione prostrati, nec hoc sibi reliquerunt, ut sacrificare idolis viderentur inviti. Ultro ad forum currere, ad mortem sponte properare, quasi hoc olim cuperent, quasi amplecterentur occasionem datam, quam semper optassent. Quot illic a magistratibus, vespera urgente, dilati sunt, quot ne eorum differretur interitus, etiam rogaverunt? . . . Ac multis proprius 1426B interitus satis non fuit; hortamentis mutuis in exitium populus impulsus est, mors invicem lethali poculo propinata est. Ac ne quid deesset ad criminis cumulum, infantes quoque parentum manibus vel impositi, vel attracti amiserunt parvuli quod in primo statim nativitatis exordio fuerant consecuti:» quantum nempe in parentum arbitrio erat, quorum nequitia prodebantur. Fuere etiam magno numero, qui ne ab ethnicis vexarentur, libellum a magistratibus pecunia impetrarent; quo in libello praescriptum erat eos diis sacrificasse, quamquam revera a tanto scelere abstinuerant. Ii postea libellatici appellati sunt; quorum consilium et facinus Ecclesia semper detestata est.

IV. Haec omnia ad Cyprianum in secessu illo suo 1426C dies noctesque Deo supplicantem, et moerore luctuque tabescentem: frequentes presbyterorum litterae perferebant, quos ille custodes, praesidesque ecclesiae reliquerat. Sed bonos etiam atque exoptatos identidem accepit nuntios, in sancta illa defectione nec fortes confessores, nec invictos martyres defuisse. Vix sane in Christianos inquiri Carthagine coeptum fuerat, cum Rogatianus presbyter et Felicissimus comprehensi, atque ob praeclaram confessionem in vincula ducti sunt. His paulo post alii accessere, quos inter et feminae quaedam et pueri aliquot inveniti sunt, quibus tum Cyprianus per epistolam gratulatus (Epist. LXXXI) auctor quoque fuit, ut Rogatianum et Felicissimum in omnibus sequerentur. Interea Carthaginem redierat proconsul Fortunatianus et 1426D Christianos ad tribunal citari jusserat. Ducebantur magno numero, qui ut coram stetere, excelso animo Christianos se esse professi sunt; exinde alii in carcerem reducti, ubi sententiam judicis opperirentur, quam plurimi exilio mulctati, et solum vertere jussi: e quibus sexaginta quinque Romam pervenerunt, quos Celerinus (Epist. XX inter Cypr.) a Candida et Numeria sororibus hospitio Romae acceptos scribit, quae et ad portum Ostiensem obviam progressae fuerant, ut eos in urbem deducerent. In exulum numero fuit et Aurelius ille adolescens quem postea Cyprianus ob merita ejus lectorem fecit (Epist. XXXIII) : item Statius et Severianus a Celerino memorati (Ibidem, Epist. XX.) , quorum primus ex confessore 1427A martyr Romae creditur obiisse (Pamel. in Cypr., p. 46) . Numerantur cum his et Felix presbyter, et quae uxor ejus fuerat, Victoria, et Lucius: qui quidem primo in conflictu turpiter succubuerant; sed mox admissum scelus detestantes, cum rursum interrogati essent, se Jesum Christum Deum agnoscere et adorare responderunt, et eo nomine bonis spoliati et in exilium acti sunt: quos propterea Caldonius episcopus, qui et ipse rem christianam cum Cypriani presbyteris Carthagine curabat, in communionem recepit, et Cyprianus merito receptos pronuntiavit (Epist. XVIII et XIX) . Accidit etiam, ut mulier quaedam, nomine Bona, ab ipso marito pertraheretur ad sacrificandum: quae, dum manus ejus ab iis, qui sacrificabant, tenerentur, exclamavit aperte (Caldon. in 1427B Epist. XVIII inter Cypr.) : «Non feci, vos fecistis; itaque et ipsa extorris facta est.

V. Hactenus bonorum direptione, exiliis, vinculis, et carceribus in Christianos saevitum erat. Aprili mense tormenta, caedes, martyrias coeperunt. Ac primus, ut videtur, Mappalicus lauream adeptus est, XV kal. maias, cujus nomen sacris adhuc in fastis celebratur: de quo etiam Cyprianus in Epistola (Epist. 8) , ad martyres et confessores, «Vox, inquit, plena Spiritu sancto de martyris ore prorupit cum Mappalicus beatissimus inter cruciatus suos proconsuli diceret: Videbis cras agonem, et quod ille cum virtutis ac fidei testimonio dixit, Dominus implevit. Agon coelestis exhibitus, et Dei servus in agonis promissi certamine coronatus 1427C est.» In ipsa enim quaestione fortissimus ille Martyr expiravit, Luciani confessoris testimonio, qui de hujus et caeterorum Martyrum exitu Romam ad Celerinum scripsit (Epist. 21. Inter. Cypr.) . Porro Mappalici socii fuere Paulus, post tormenta statim extinctus, Bassus in nervo sive pedario ligno exanimatus, itemque Fortunio, postquam in carcerem reductus est: praeterea Fortunata, Victorinus, Victor, Herennius, Credula, Herena, Donatus, Firmus, Venustus, Fructus, Julia, Martialis, Aristo, qui omnes in carcere fame necati sunt. Horum continet laudes Cypriani Epistola (Epist. 8) , ad martyres et confessores, qui etiam tum superstites parem finem exspectabant. «Probata res, inquit, est certamine fratrum glorioso, qui ad tormenta vincenda caeteris duces 1427D facti exemplum virtutis ac fidei praebuerunt, congressi in acie, donec acies succumberet victa. Quibus ego vos laudibus praedicem, fortissimi fratres? robur pectoris vestri et perseverantiam fidei quo praeconio vocis exornem? Tolerastis usque ad consummationem gloriae durissimam quaestionem, nec cessistis suppliciis, sed vobis potius supplicia cesserunt; finem doloribus, quem tormenta non dabant, coronae dederunt.» Corpora vero ipsa martyrum et confessorum, qui in vinculis decesserant, ejusdem Cypriani admonitu (Epist. 37) , rite a clero in tumulis composita: de quo etiam officio ad ecclesiam Carthaginiensem diligenter prescripserunt presbyteri Ecclesiae Romanae, rem id maximam appellantes 1428A (Epist. 3, inter Cypr.) Simul autem Cyprianus et diem consignari voluit, quo quisque coronam tulisset: quamquam habebat ille Carthagine, qui eum de quotidianis rebus certiorem faceret «Denique, inquit, et dies eorum, quibus excedunt, adnotate, ut commemorationes eorum inter memorias martyrum celebrare possimus. Quamquam Tertullus fidelissimus et devotissimus frater noster pro caetera sollicitudine et cura sua, quam fratribus in omni obsequio operationis impertit, qui nec illic circa curam corporum deest, scripserit et scribat ac significet mihi dies, quibus in carcere beati fratres nostri ad immortalitatem gloriosae mortis exitu transeunt, et celebrentur hic a nobis oblationes et sacrificia ob commemorationes eorum 1428B quae cito vobiscum, Domino protegente, celebrabimus.»

VI. Alios hoc anno martyres coelo submissos declarat Cypriani epistola alia ad clerum Carthaginensem, qua Numidicum confessorem in presbyterorum Carthaginiensium collegium a se cooptatum significavit. «Nam, inquit (Epist. 25. v. Boll. t. II, Aug. p. 411) , admonitos nos et instructos sciatis dignatione divina, ut Numidicus presbyter adscribatur presbyterorum Carthaginiensium numero, et nobiscum sedeat in clero, luce clarissima confessionis illustris, et virtutis ac fidei honore sublimis; qui, hortatu suo, copiosum martyrum numerum lapidibus et flammis necatum ante se misit, quique uxorem adhaerentem lateri suo concrematam simul 1428C cum caeteris, conservatam magis dixerim, laetus aspexit. Ipse semiustulatus et lapidibus obrutus, et pro mortuo derelictus, dum posmodum filia sollicito pietatis obsequio cadaver patris inquirit, semianimis inventus et extractus et refocillatus a comitibus, quos ipse praemiserat, remansit invictus.» His vero martyribus annumerandi etiam videntur, quos Graeci adhuc honorant (v. Boll. 10. Apr. p. 860) , Terentius et Africanus cum sociis, in Africa martyrio defuncti sub Decio Aug. quorum postea reliquias Theodosius magnus in aedem Euphemiae, quae in petra dicebatur, Constantinopolim inferendas curavit (Theod. Lect. l. II, n. 62, et infra an. 384. 1) . Quod si caeterae quoque provinciae Cyprianum alterum habuissent, profecto de earum etiam 1428D martyribus aliquid ad nos usque transmissum esset, in quibus ecclesias et episcopos magno numero jam tum fuisse, annotatum est.

VII. Interea nonnulli ex iis, qui in exilium ejecti fuerant, editis magistratuum contemptis, domum redire ausi sunt. Quod ut rescivit Cyprianus, plurimum reprehendit objurgavitque reduces, eo maxime nomine, quia in eam patriam, unde extorres facti essent regressi, fieri poterat, ut apprehensi, non jam ut Christiani, sed quasi nocentes perirent (Epist. 6 et 14) , sed tamen graviore eum molestia affecerunt confessores ipsi in carceribus etiam tum superstites nimia quadam facilitate Christianis in recenti periculo lapsis patrocinantes. Nam hi quidem, cum eos 1429A violatae Deo fidei vehementer puderet, et in Ecclesiam unde ob proditionem exciderant, recipi maxime cuperent, frequentes itabant ad confessiones, eosque rogabant, ut in communionem admitterent, et episcopo quemque suo commendarent. Quidam vero ex illis adeo indulgentes erant, ut probroso cuique sine mora communicarent, datoque libello, quod id ipsum testabantur, episcopum quoque urgebant, ut illum, cum se ad pedes ejus abjecisset, Ecclesiae redderet. Confessorum illorum princeps erat Lucianus quidam, spectatae sane virtutis vir invictaeque patientiae, sed qui Ecclesiae prescripta et Evangelii documenta parum norat. Hic non modo libellos petentibus et suo et aliorum nomine dabat (Cypr. Epist. 22) , sed etiam lapsis absentibus veniam pacemque 1429B obtulerat, ac Celerino, qui ei Numeriam et Candidam sacrificio pollutas commendaverat, rescripserat his verbis: «Secundum praeceptum Paulli,» qui nempe martyr decesserat, et se in lapsos misericordem ostenderat, «et nostrum tractatum, exposita causa apud episcopum, et facta exomologesi, habeant pacem non tantum hae, sed et quas scis ad animum nostrum (Epist. 21. Inter Cypr.) .» Denique ad Cyprianum ipsum epistolam hujusmodi omnium confessorum nomine mittere ausus est (Epist. 16. Inter Cypr) . «Universi confessores Cypriano papae salutem. Scias nos universis, de quibus apud te ratio constiterit, quid post commissum egerent, dedisse pacem et hanc formam per te et aliis episcopis innotescere voluimus. Optamus te cum sanctis Martyribus 1429C pacem habere. Praesente de clero et exorcista et lectore Lucianus scripsit.» Haec vero quam aegre tulerit Cyprianus, nemo non facile intelligat, cum et aliis ferre deberet, quos unice amabat ac venerabatur, et contra Ecclesiae auctoritatem tentata intelligeret, quae ab eo potissimum retinenda esset. Dolebat etiam ac multum angebatur, quod presbyteri quidam, in scilicet, quos in suscipiendo pontificatu competitores habuerat, illam lapsorum impunitatem fovebant, ultro cum ipsis communicantes, et temere omnia nulloque ordine administrabant.

VIII. Quae cum ita essent, rem Cyprianus diutius dissimulandam non duxit, et graves admodum ac prudentiae plenas prescripsit epistolas, ad clerum, ad confessores, ad lapsos, ut singulos de officio admoneret. 1429D Prima ejus ad clerum verba fuere (Epist. 9) : «Diu patientiam meam tenui, fratres charissimi, quasi verecundum silentium nostrum proficeret ad quietem. Sed cum immoderata et abrupta praesumptio temeritate sua et honorem martyrum et confessorum pudorem et plebis universae tranquillitatem turbare conetur, tacere ultra non oportet, ne ad periculum et plebis pariter et nostrum taciturnitas nimia procedat. Quod enim non periculum metuere debemus de offensa Domini, quando aliqui de presbyteris nec Evangelii, nec loci sui memores, sed neque futurum Domini judicium, neque nunc sibi praepositum episcopum cogitantes, quod numquam omnino sub antecessoribus factum est, cum contumelia 1430A et contemptu praepositi totum sibi vindicent?» Rei autem novitatem et praeposteram agendi rationem potissimum perstringit: «Nam, inquit, cum in minoribus peccatis agant peccatores poenitentiam justo tempore, et secundum disciplinae ordinem ad exomologesin veniant, et per manus impositionem episcopi et cleri jus communicationis accipiant, nunc crudo tempore, persecutione adhuc perseverante, nondum restituta Ecclesiae ipsius pace, ad communicationem admittuntur, et offertur nomen eorum, et nondum poenitentia acta, nondum exomologesi facta, nondum manu eis ab episcopo et clero imposita Eucharistia illis datur.» Jam altera epistola ipsos martyres et confessores sic affatur (Epist. 10) : «Sollicitudo loci nostri et timor Domini compellit, 1430B fortissimi ac beatissimi fratres, admonere vos litteris nostris, ut a quibus tam devote et fortiter servatur fides Domini, ab iisdem lex quoque et disciplina Domini reservetur.» Culpam deinde in presbyteros et diaconos rejicit, qui ad eos commeantes modum nullum praescripserint, et Ecclesiae leges atque Evangelii praecepta non exposuerint. «Ea enim, inquit, concedere, quae in perniciem vertant, decipere est; nec erigitur sic lapsus, sed per Dei offensam magis impellitur ad ruinam. Vel ex vobis itaque discant, quod docere debuerant.» Tum lapsos etiam accusat, qui impudentius peterent, quod illis neque modestis neque ex animo resipiscentibus negandum esset: ac modum denique, quem ab ipsis servari maxime oporteret, ostendit. «Hoc autem; inquit, totum potest 1430C fieri, si ea, quae a vobis petuntur, religiosa contemplatione moderemini, intelligentes et comprimentes eos, qui personas accipientes in beneficiis vestris aut gratificantur, aut illicitae negotiationis nundinas aucupantur. De hoc et ad clerum et ad plebem litteras feci, quas utrasque vobis legi mandavi. Sed et illud ad diligentiam vestram redigere et emendare debetis, ut nominatim designetis eos, quibus pacem dari desideratis. Audio enim quibusdam sic libellos fieri, ut dicatur,» communicet ille cum suis «quod numquam omnino a martyribus factum est, ut incerta et caeca petitio invidiam nobis postmodum cumulet. Late enim patet, quando dicitur, ille cum suis: et possunt nobis viceni et triceni et amplius offerri, qui propinqui et affines et liberti ac domestici esse asseverentur 1430D ejus, qui accipit libellum. Et ideo peto, ut eos, quos ipsi videtis, quos nostis, quorum poenitentiam satisfactioni proximam conspicitis, designetis nominatim libello, et sic ad nos fidei ac disciplinae congruentes litteras dirigatis.» Tertia demum epistola lapsos coercere aggressus est, qui ad eum tamquam corpus et Ecclesia publica scribere ausi fuerant (Epist. 27 quae Ignotii M. doctrinae mire consentit.) Exorsus autem ab episcopi auctoritate, cui omnes parere deberent: «Miror, inquit, quosdam audaci temeritate sic mihi scribere voluisse, ut Ecclesiae nomine litteras facerent, quando Ecclesia in episcopo et clero et in omnibus stantibus sit constituta. Absit enim, nec Domini misericordia et potestas 1431A ejus invicta patiatur, ut Ecclesia esse dicatur lapsorum numerus: Cum scriptum sit (Epist. 12.) Deus non est mortuorum, sed vivorum. Omnes quidem vivificari optamus, et ut in statum pristinum restituantur, precibus nostris et gemitibus postulamus. Si autem quidam lapsi Ecclesiam se volunt esse, et si apud illos atque in illis est Ecclesia, quid superest, quam «ut ipsi rogentur a nobis, ut nos ad Ecclesiam dignentur admittere? Post haec hortatur, ut sceleris memores, quo obstricti erant, modestiam ac verecundiam» prae se ferrent, et quosdam e gregalibus suis imitarentur, quos mansuetudo et pudor et religio maxime commendabat. Quod si responsum a se ferre vellent, litteras, quas miserunt, reficerint, distinguerintque, quae quisque peteret, et nomen 1431B item subjicerent singulorum. Nec tamen non iis etiam consuluit, qui dum poenitentiae lege tenerentur, in vitae discrimen incidissent. Diserte enim ad clerum suum scripsit (Epist. 12) , uti «non exspectata praesentia nostra, apud presbyterum quemcumque praesentem, vel si presbyter repertus non fuerit, et urgere exitus coeperit, apud diaconum quoque exomologesin facere delicti sui possint, ut manu eis in poenitentiam imposita, veniant ad Dominum cum pace, quam dari martyres litteris ad nos factis desiderarint.» Quae quidem verba argumento esse videntur qui tum a societate piorum rejecti Ecclesiae ob amissa sua satisfaciebant, privato fere judicio jampridem absolutos, admissione tantum sententiaque solemni eguisse quam et diaconus ex episcopi auctoritate, 1431C presbytero absente, efferre posset, postquam rei criminis ipsi sui veterem maculam detexissent. Quis enim ademptum miseris credat, ut venia peccatorum impetrata, diuturnam poenam aequo animo ferrent ac Deo coram, quod maxime expetendum erat, dum Ecclesiam placabant, proemium sibi aeternum demissione, fletibus, abstinentia compararent (Vide Francolin in Cler. Rom. lib. I. Disp. XI) .

IX. His atque aliis hujusmodi epistolis, plurimum profecit Cyprianus, et animos presbyteris, quos fidos et obsequentes habebat, plane addidit: ut externum quoque presbyterum et diaconum qui lapsos recipiebant, a sacris suis arcere non dubitarent. Id ex Cypriano discimus, qui factum laudavit 1431D «Integre, inquit (Epist. 28) , et cum disciplina fecisti, fratres charissimi, quod concilio collegarum meorum, qui praesentes erant, Gaio Diddensi ( fortasse Idensi) presbytero et diacono ejus censuistis non communicandum, qui communicando cum lapsis, et offerendo oblationes eorum, in pravis erroribus suis frequenter deprehensi, et semel atque iterum, secundum quod mihi scripsistis, a collegis meis moniti ne hoc facerent, in praesumptione et audacia sua pertinaciter perstiterunt.» Eosdem subinde confirmavit epistola presbyterorum Ecclesiae Romanae, qui tum, ut aiunt, vice pastoris gregem custodiebant: modum enim, quem ipsi in Urbe servabant erga lapsos, proponentes hortabantur, ut pari ratione uterentur. Provide autem et 1432A illud admonebant, si forte ex eo hominum numero quidam in morbum incidissent, iis omnino subveniendum esse, dummodo, inquiunt, «et agant poenitentiam facti sui et desiderent communionem (Ep. 2, inter Cypr.) » atque horum auctoritatem secutus. Cyprianus, Clero ipse etiam scripsit (Epist. 13) , «Ut qui libellum a martyribus acceperunt, et auxilio eorum adjuvari apud Dominum in delictis suis possunt, si premi infirmitate aliqua et periculo coeperint, exomologesi facta, et manu eis a vobis in poenitentiam imposita, cum pace a martyribus sibi promissa ad Dominum remittantur.» Sed quod ad caeteros spectabat, ratum illud fixumque fuit, ante Ecclesiae pacem et reditum episcoporum neminem de lapsis admitti oportere. Itaque et ad presbyteros 1432B Romanos illa Cyprianus respondit (Epist. 14) : «Plane caeterorum causas, quamvis libello a martyribus accepto, differri mandavi, et in nostram praesentiam reservari, ut eum pace a Domino nobis data plures praepositi convenire in unum coeperimus, communicato etiam vobiscum consilio disponere singula et reformare possimus.» Tum clero etiam suo ita convenire ostendit (Epist. 13) : «Quum, inquit, irreligiosum est, et ipsis quoque festinantibus perniciosum, ut cum extorres facti et patria pulsi ac bonis suis omnibus spoliati nondum ad Ecclesiam redierint, quidam de lapsis confessores ipsos praevenire, et ante eos ad Ecclesiam introire festinent!»

X. Haec dum agebantur, spes aliqua pacis jam 1432C affulgebat; sed Cypriano inclusus etiam tum, reditus erat odiis Ethnicorum, qui eum maxime ad caedem designaverant. Quare nondum prodire e latebris suis ausus est; at illi tamen liberius Paulo res Ecclesiae curare licuit. Itaque cum aliam a Clero Romano epistolam accepisset (Epist. 30 inter Cypr.) , quam ille Saturus lector attulerat, in eaque expositum esset, quae Romae circa lapsos constituta fuissent, eam ad presbyteros suos Carthaginem misit, iis etiam litteris additis, quas a confessoribus Romanis Moyse et Maximo missas servabat, ut eas describerent vulgarentque. Unde factum est ut in ea re omnium Ecclesiarum maxima brevi consensio existeret. Ecclesiae item suae honori fore arbitratus, si 1432D praestantissimum quemquem e confessoribus in clerum allegeret, cum forte eum presbyteri aliquot convenissent, ipsis praesentibus lectores duos ordinavit (Epist. 33) . Horum prior fuit Aurelius cujus laudes sic ipse persequitur: «Aurelius frater noster, illustris adolescens, a Domino jam probatus et Deo charus, in annis adhuc novellus, sed in virtutis ac fidei laude provectus, minor in aetatis suae indole, sed major in honore, gemino hic agone certavit, bis confessus, et bis confessionis suae victoria gloriosus, et quando vici in cursu factus extorris, et eum denuo certamine fortiore pugnavit, triumphator et victor in praelio passionis.» Alter fuit Celerinus, qui et aviam et patruum et avunculum matyres numerabat (Epist. 34) . Fuerat hic, ut diximus, 1433A in vinculis Romae, libertatem adeptus redierat in Africam, et Cyprianum ipsum latitantem adierat; sic autem lector creatus est, ut divinae voluntatis significatio repugnantem adduceret. Nam sic de eo ad clerum et plebem scribit Cyprianus: «Exultate itaque et gaudete nobiscum litteris nostris, quibus ego et collegae mei, qui praesentes aderant, referimus ad vos Celerinum fratrem nostrum virtutibus pariter et moribus gloriosum clero nostro, non humana suffragatione, sed divina dignatione conjunctum. Qui cum consentire dubitaret Ecclesiae, ipsius admonitu et hortatu in visione per noctem compulsus est, ne negaret nobis suadentibus.» Caeterum majores utrique honores Cyprianus destinabat. «Hos, inquit, lectores interim constitutos 1433B sciatis, quia oportebat lucernam super candelabrum poni unde omnibus luceat, et gloriosos vultus in loco altiore constitui, ubi ab omni fraternitate circumstante conspectui incitamentum gloriae videntibus praebeant. Caeterum presbyterii honorem designasse nos illis jam sciatis, ut et sportulis iisdem cum presbyteris honorentur, et divisiones mensurnas aequatis quantitatibus partiantur, sessuri nobiscum provectis et corroboratis annis suis: quamvis in nullo minor possit videri aetatis indole, qui consummavit aetatem gloriae dignitate.» Erat praeterea inter confessores quosque clarissimus, quem superius commemoravimus, Numidicus presbyter, post ustionem et lapidationem superstes. Hunc Cyprianus in collegium 1433C presbyterorum suorum cooptavit, praefectura quoque regionis suae ei destinata, simul atque Carthaginem adiisset. «Et promovebitur (Epist. 35) , inquit, cum Deus permiserit ad ampliorem locum regionis suae, quando in praesentiam, protegente Domino, venerimus.» Post haec, alia epistola egentium inopiae sibi subveniendum duxit, presbyterosque et diaconosque suos hortatus est, ut viduarum et infirmorum et omnium pauperum curam diligenter haberent: nec minori studio peregrinos commendavit. «Nam et peregrinis, inquit (Epist. 36) si qui indigentes fuerint, de quantitate mea propria, quam apud Rogatianum compresbyterum nostrum dimisi, sumptus suggeratis: quae quantitas ne forte 1433D jam universa erogata sit, misi eidem per Naricum et Colytum aliam portionem, ut largius et promptius circa laborantes fiat operatio.»

XI. Vertente jam anno postremae Cypriani litterae ad clerum fuerunt, quibus eum ad assiduas Deo preces fundendas inflammabat. «Admoneo, aiebat (Epist. 7) , religiosam sollicitudinem vestram, ut ad placandum atque exorandum Dominum non voce sola, sed et jejuniis et lacrymis et omni genere deprecationis ingemiscamus.» Simul malorum instare finem praedicebat, sic a Deo edoctus, quem pro populo suo dies noctesque exoraverat. «Denique, addebat, ad minimum famulum suum, et in delictis licet plurimis constitutum, et dignatione ejus indignum, tamen ille pro sua circa nos bonitate mandare 1434A dignatus est: Dic illi, inquit, securus sit, quia pax ventura est; sed quod interim morula est, supersunt adhuc aliqui qui probentur.» Quibus, opinor, verbis intestina quorumdam conjuratio designabatur, quae jam impendebat. «Si nos, inquit, Dominus humiles et quietos, si nobis in vicem copulatos si circa iram suam timidos, si praesenti tribulatione correctos emendatosque conspexerit, tutos ab inimici infestationibus exhibebit. Praecessit disciplina, sequetur et venia.»