Annus Christianus CCLIII. Cypriano Episcopo Carthaginiensi.

I. Consulatum inierunt C. Vibius Volusianus Aug. iterum, M. Valerius Maximus. Vexatos rursum Romae Christianos, Lucii martyrium declarat, quo Cypriani 1450B vaticinium impletum est. Lauream enim ille adeptus fertur nonis martiis, post quem Ecclesia Romana pontificatum Stephano detulit. Nec minus in Africa eodem tempore contra Ecclesiam saevitum esse, indicat Cypriani liber ad Demetrianum, sive is proconsul, sive proconsulis assessor fuerit, hostem certe christiani nominis acerrimum et crudelissimum, eumdemque sophistam ineptum atque maledicum conviciatorem. In eo enim libro Cyprianus varia poenarum genera, quas tum Christiani subirent, sic enumerat (Ad Demet. p. 516. Voy. Bolland. t. IV, sept. p. 289) : «Innoxios, justos, Deo caros domo privas, patrimonio spolias, catenis premis, carcere includis, gladio, bestiis, ignibus punis; nec saltem 1450C contentus es dolorum nostrorum compendio, et simplici ac veloci brevitate poenarum. Admoves laniandis corporibus longa tormenta, multiplicas lacerandis visceribus numerosa supplicia, nec feritas atque immanitas tua usitatis potest contenta esse tormentis: excogitat novas poenas ingeniosa crudelitas.» Nec vero alium in annum liber ille Cypriani referri potest, cum et Pontius (In vita Cypr. n. 7) scriptum ostendat post librum «de Oratione Dominica,» et Cyprianus ipse pestilentiae tempus designet (ad Demetr. p. 508 et 514) , quae hoc anno Africam invasit. Nam veterem illam calumniam Demetrianus in primis renovabat, quidquid adversi usquam existeret, quamcumque respublica calamitatem accepisset, Christianos jure accusari, eorumque causae; qui numina contemnerent iratos Deos poenas violatae majestatis ab omnibus mortalibus repetere. Quam 1450D utique calumniam Cyprianus eo libro refutare aggressus hoc anno est, qui maxime reipublicae infaustus fore videbatur: Commemoratisque barbarorum incursionibus et sterilitate et fame, quibus malis jamdiu orbis Romanus afflictabatur, non Christianorum culpa, sed sceleribus Ethnicorum, quae in dies crescebant; illa quoque adjecit (Ibid. p. 514) : «Pestem et luem criminaris, cum peste ipsa et lue vel detecta sint vel aucta crimina singulorum, dum nec infirmis exhibetur misericordia, et defunctis avaritia inhiat ac rapina. Iidem ad pietatis obsequium timidi, ad impia lucra temerarii, fugientes morientium funera, et appetentes spolia mortuorum; ut 1451A appareat, in aegritudine sua miseros ad hoc forsitan derelictos esse, ne possint dum curantur evadere.»

II. Enim vero si quid Ethnici adversus Christianos de credulitate sua in tanta illa omnium trepidatione remiserunt; at alius utique campus iis patuit, in quo virtus eorum excurrere cognoscique posset. «Erupit post modum,» inquit Pontius (In ead. vita, n. 9) , «lues dira et detestabilis morbi vastitas nimia, innumeros per diem populos a sua quemque sede abrupto impetu rapiens, continuatas per ordinem domos vulgi trementis invasit. Horrere omnes, fugere, vitare contagium, exponere suos impie, quasi cum illo peste morituro etiam mortem ipsam aliquis posset excludere. Jacebant interim in tota civitate non jam copora, sed cadavera plurimorum, et misericordiam 1451B in se transeuntium contemplatione sortis mutuae flagitabant.» Hic tum Carthaginis frequentissimae urbis aspectus erat: nec in tanta hominum clade tamque miserabili squalore atque luctu, inter Ethnicos inveniebatur, qui curam suorum susciperet, opemque implorantibus subveniret. At non haec Christiani spectare immisericordes potuere, aut tot miseros in illa inopia et solitudine vel alienissimos sine subsidio esse passi sunt: quos etiam Cypriani oratio ad summa illa pietatis et misericordiae munia inflammaverat. Nam convocatam antea plebem egregiis Evangelii documentis instituerat: «Non esse mirabile (Pont. in vita Cypr. p. 9) , si nostros tantum debito charitatis obsequio foveremus: eum perfectum posse fieri, qui plus aliquid Publicano vel Ethnico 1451C fecerit; qui malum bono vincens, et divinae clementiae instar exercens, inimicos quoque dilexerit: qui pro persequentium se salute, sicuti Dominus monet et hortatur, orarit» tum illa etiam addiderat: «Oriri Deus facit jugiter solem suum, et pluvias subinde nutriendis seminibus impertit; exhibens cuncta ista non suis tantum, sed etiam alienis; et qui se Dei etiam filium esse profitetur, cur non exemplum Patris imitatur? respondere nos decet natalibus nostris, et quos renatos per Deum constat, degeneres esse non congruit, sed probari potius in sobole traducem boni patris aemulatione bonitatis.» Quid plura? vel desides animi Cypriani verbis excitati, mirabili omnium juvandorum studio exercere. «Distributa 1451D sunt ergo,» inquit Pontius (In vita, n. 10) , «continuo pro qualitate hominum atque ordinum ministeria. Multi, qui angustia paupertatis beneficia sumptus exhibere non poterant, plus sumptibus exhibebant, compensantes proprio labore mercedem divitiis omnibus cariorem.»

III. Verum inter has curas animadvertens Cyprianus, haud deesse, qui magnitudine calamitatis abjecti conciderent, et quae summo Dei omnium Domini consilio et voluntate fiebant, patienter tolerare, et aequo animo ferre nescirent: ne hos quidem oblitus, optimum aegritudini eorum remedium paravit, libro ad eorum institutionem prescripto, cui «de mortalitate» titulum fecit. Ostendere enim nisus est, permulta esse bona, quae ex ipsa morte in Christianos 1452A redundarent. «Quid aliud» aiebat ( De mortal.), in mundo quam pugna adversus diabolum quotidie geritur, quam adversus jacula ejus et tela conflictationibus assiduis dimicatur? cum avaritia nobis, cum impudicitia, cum ira, cum ambitione congressus est, cum carnalibus vitiis, cum illecebris saecularibus assidua et molesta luctatio est. Obsessa mens hominis et undique diaboli infestatione vallata, vix occurrit singulis, vix resistit. Si avaritia prostrata est, exurgit libido; si libido compressa est, succedit ambitio; si ambitio contempta est, ira exasperat, inflat superbia, vinolentia invitat, invidia concordiam rumpit, amicitiam zelus abscindit. Cogeris maledicere, quod divina lex prohibet, compelleris jurare, quod non licet. Tot persecutiones 1452B animus quotidie patitur, tot periculis pectus urgetur: et delectat hic inter diaboli gladios diu stare, cum magis concupiscendum fit et optandum ad Christum subveniente velocius morte properare?» Atque hoc ille primum in bonis numerabat, tot malis carere, aevumque beatum atque aeternum vita hac misera et caduca mutare. Sed illa etiam, quibus tum corpora afflictabantur, Christianis mala non esse docebat. «Hoc,» inquit (Ibid.) , «quod nunc corporis vires solutus influxum venter eviscerat, quod in faucium vulnera conceptus medullitus ignis exaestuat, quod assiduo vomitu intestina quatiuntur, quod oculi vi sanguinis inardescunt, quod quorumdam vel pedes, vel aliquae membrorum partes contagio morbidae putredinis amputantur, quod 1452C per jacturas et damna corporum, prorumpente languore, vel debilitatur incessus, vel auditus obstruitur, vel coecatur aspectus, ad documentum proficit fidei. Contra tot impetus vastitatis et mortis inconcussi animi virtutibus congredi, quanta pectoris magnitudo est, quanta sublimitas inter ruinas generis humani stare erectum, nec cum eis, quibus spes in Deum nulla est, jacere prostratam.» Jam et tot mortes beneficii loco habendas esse contendebat. «Improvidi,» inquit (Ibid. p. 155) , «et ingrati sumus, fratres dilectissimi, ad divina beneficia, nec quid nobis conferatur, agnoscimus. Excedunt ecce in pace tutae cum gloria sua virgines, venientis Antichristi minas et corruptelas et lupanaria non timentes: 1452D pueri periculum lubricae aetatis evadunt, ad continentiae atque innocentiae praemium feliciter perveniunt: tormenta jam non timet delicata matrona, metum persecutionis, et munus cruciatusque carnificis moriendi celeritate lucrata. Pavore mortalitatis et temporis accenduntur tepidi, constringuntur remissi, excitantur ignavi, desertores compelluntur, ut redeant, Gentiles coguntur, ut credant, vetus fidelium populus ad quietem vocatur, ad aciem recens et copiosus exercitus robore «fortiore colligitur, pugnaturus sine metu mortis, cum praelium venerit, qui ad militiam tempore mortalitatis accedit.» Hortatur postremo, ut mortem alacres contemnerent, et quo venturi essent laeti cogitarent. «Patriam,» inquit (Ibid.) », nostram Paradisum 1453A computamus: parentes Patriarchas habere jam coepimus. Quid non properamus, et currimus, ut patriam, nostram videre, ut parentes salutare possimus? Magnus illic nos carorum numerus exspectat, parentum, fratrum, filiorum frequens nos et copiosa turba desiderat, jam de sua incolumitate secura, et adhuc de nostra salute sollicita. Ad horum conspectum et complexum venire quanta et illis et nobis in commune laetitia est! Qualis illis coelestium regnorum voluptas sine timore moriendi, et cum aeternitate vivendi quam summa et perpetua felicitas.»

IV. Sic jam philosophari didicerat Cyprianus, et haec sapientia, quam eloquentiae junctam habebat, subsidio tum atque solatio multis mortalibus fuit. 1453B Late enim vagata pestilentia est, et provincias passim in annos plures modo remissior, modo gravior vexavit. Caeterum hoc anno Christiani, quos hinc lues terrebat, inde feralia principum edicta exanimabant, relevati ex parte sunt, depulso periculo, quod religioni eorum ac fidei conflabatur. Maio enim mense nuncii venere, Gallum et Volusianum a militibus sublatos esse, eorumque loco C. Julium Aemilianum imperare, quem origine Maurum esse fama erat (Vict. in epitom.). Tertio autem aut quarto post mense, cum et hic ab exercitu occisus fuisset, nunciatum est, imperium penes P. Licinium Valerianum esse, qui diu virtutis laude floruerat, ac tum Christianorum studiosissimus ferebatur. Mox et pestilentiae 1453C modus aliquis positus videtur: nam conventus ab eo celebratos apparet.

V. Sed tristis omnino causa erat, quae Cyprianum ad clerum populumque convocandum impellebat. Litteras nempe ab episcopis Numidicis acceperat, barbaros magno numero in provinciam illam irrupisse, agros vastasse, captivos multos in his, et virgines in servitutem adduxisse. Rogabant autem episcopi illi numero octo et Cyprianum et totam ecclesiam Carthaginiensem, ut pecuniae aliquid captivorum redimendorum causa suppeditarent. Exstant vero adhuc Cypriani ad eos litterae, antiquam illam charitatem mutuique amoris magnitudinem spirantes, quae olim Christianos omnes tantopere commendabat; atque ex his quid Cyprianus, quid Ecclesia praestiterit, 1453D compertum habemus. Primum ut lecta epistola episcoporum fuit, fletum omnium et lamentationem fuisse, apparet. «Cum maximo,» inquit (epist. 60) , «animi nostri gemitu et non sine lacrymis legimus litteras vestras, fratres charissimi, quas ad nos pro dilectionis vestrae sollicitudine de fratrum nostrorum et sororum captivitate fecistis.» Commiserationem autem benignitas illico ac liberalitas consecuta est, nam, ut addit Cyprianus, «omnia secundum litteras fraternitas cogitans et dolenter examinans, prompte omnes et libenter ac largiter subsidia nummaria fratribus contulerunt, semper quidem secundum fidei suae firmitatem ad opus Dei proni, nunc tamen magis ad opera salutaria contemplatione tanti doloris accensi.» Summa autem collatae 1454A stipis fuere duo millia et quingenti scutati nummi. Sic enim Cyprianus designat: «Misimus, inquit, sestertium centum millia nummorum, quae istic in ecclesia, cui de Domini indulgentia praesemus, cleri et plebis apud nos consistentis collatione collecta sunt, quae vos illic pro vestra diligentia dispensabitis.» Porro et illud Cyprianus episcopis notum esse voluit, quid quisque contulisset, et quare id vellet, praefatus est: «Ut autem,» ait, «fratres nostros ac sorores, qui ad hoc opus tam necessarium prompte ac libenter operati sunt, ut semper operantur, in mente habeatis in orationibus vestris, et eis vicem boni operis in sacrificiis et precibus repraesentetis, subdidi nomina singulorum; sed et collegarum quoque et consacerdotum nostrorum, qui et ipsi 1454B cum praesentes essent, et suo et plebis suae nomine quaedam pro viribus contulerunt, nomina addidi; et praeter quantitatem propriam nostram, eorum quoque summulas significavi et misi: quorum omnium secundum quod fides et charitas exigit, in orationibus nostris et precibus vestris meminisse debetis.» Quo in loco intelligimus, ecclesiarum ex Africanarum morem fuisse, ut si quae uspiam calamitas ecclesiam aliquam afflixisset, huic caeterae communi studio quam possent opem afferrent. Sed in litteris Cypriani duo praeterea admiranda sunt, primum quod postulationem episcoporum beneficii loco habuerit, alterum quod eos in auxilio implorando, quoties opus fuerit, ut numquam desides essent, commone fecerit. 1454C «Maximas,» inquit, «vobis gratias agimus, quod nos vestrae sollicitudinis, et tam bonae ac necessariae operationis participes esse voluistis, ut offeretis nobis agros uberes, in quibus spei nostrae semina mitteremus, exspectaturi messem de amplissimis fructibus, qui de hac coelesti et salutari operatione proveniunt.» Tum de periculo, quod eos urgere iterum posset, adjecit: «Et optamus quidem nihil tale de caetero fieri, et fratres nostros Domini majestate protectos, ab ejus modi periculis incolumes reservari. Si tamen ad explorandam nostri animi charitatem, et examinandam nostri pectoris fidem tale aliquid acciderit, nolite cunctari nuntiare haec nobis litteris vestris, pro certo habentes, ecclesiam nostram et fraternitatem istic universam, ne haec ultra fiant, precibus orare: 1454D si facta fuerint, libenter et largiter subsidia praestare.»

VI. His defunctus officiis, Cyprianus e re christiana fore duxit, si animos jam misericordia commotos atque etiam tum calentes, libro de eo argumento in lucem emisso, foveret magis atque inflammaret. Itaque sub idem tempus opusculum aureum edidit quod « de Opere et Eleemosynis inscriptum est, summis eos laudibus prosecutus, qui benigne de bonis suis ecclesiae suppeditarent, unde egentium inopiae subveniretur. Ex quo etiam discimus, jam tum sacris in aedibus cavos stetisse cippos sive thesauros, in quos stipem quisque conjiceret: et morem item obtinuisse, ut panis et vinum ad sacrificium offerretur. Nam matronas quasdam, quae haec negligerent, sic perstringit (De op. et eleem. p. 569) : «Locuples 1455A et dives est et Dominicum celebrare te credis quae Corban omnino non respicis, quae in Dominicum sine sacrificio venis, quae partem de sacrificio, quod pauper obtulit, sumis.» Fuisse etiam jam tum addictos singulis almae urbis regionibus diaconos, qui egenorum nomina nossent, inopiamque levarent, credibile est. Certe in synodo, quam multis post annis sub Bonifacio actam accepimus (apud Hard. Conc. tom. II, p. 1082) , cietur Gaudiosus «diaconus regionis quintae:» ut exemplo urbis Romae Cyprianus in primis diaconos, ejus modi creasse, iisque miserorum e plebe curam detulisse putandus sit, quam sub presbyteris gererent.