Annus Christianus CCLIV. Cypriano, Episcopo Carthaginiensi.

I. Consules dicti Augusti. P. Licinius Valerianus 1455B iterum: P. Licinius Gallienus. His consulibus, quietae res Christianorum fuere; at respublica turbari barbarorum incursionibus coepit, et defectione provinciarum periclitari. Africa tamen in officio manebat; nec ulla Ecclesiae molestia, nisi a domesticis hostibus afferebatur. Ex his fuit opulentus quidam civis Carthaginiensis, assecla Felicissimi, qui conviciis Cyprianum quotidie appetebat, fingebatque in eum falsa multa et probrosa, auctorem eum omnium malorum appellans, et quam posset bonorum animos ab eo abalienans. Nomen huic erat Florentius Pupianus, quem Cyprianus «fratrem» vocat, quia Christianus erat; neque eum presbyterum aut episcopum fuisse, indicia ulla demonstrant. Multa enim vero a Pupiano patienter perpessus Cyprianus, ut ab eodem litteras quoque 1455C accepit irreligiosas plane atque maledicas, hominem tandem refutare aggressus est, epistola gravissima ad eum scripta, in qua et dignitatem auctoritatemque suam, quam ille infringebat, acriter tuetur, adversarium et schismatis patrocinatorem, extra Ecclesiam esse declarat. «Unde,» inquit (Epist. 69) , «scire debes episcopum in Ecclesia esse, et Ecclesiam in episcopo; et si quis cum episcopo non sit, in Ecclesia non esse, et frustra sibi blandiri eos, qui pacem cum sacerdotibus Dei non habentes obrepunt, et latenter apud quosdam communicare se credunt, quando Ecclesia, quae catholica et una est, scissa non sit neque divisa, sed sit utique connexa, et cohaerentium sibi invicem sacerdotum 1455D glutino copulata.» Ultima verba sunt: «Habes tu litteras meas, et ego tuas; in die judicii, ante tribunal Christi utrumque recitabitur.»

II. Alium habebat ad versarium Cyprianus toti Ecclesiae catholicae infestum, Novatianum scilicet, qui longe jam plures, quam in Africa habuisset, extra Africam sectatores numerabat, nec e plebe solum, sed etiam e clero. Ex his facile princeps erat Martianus episcopus Arelatensis, multum indignantibus reliquis Galliarum episcopis, quos una professio Stephano Pontifici maximo catholica consensione jungebat. Quare ut multi apud Stephanum ipsum de ea re 1456A questi fuerant (Cyprian. epist. 67) , sic Faustinus episcopus Lugdunensis, qui et dignitatem ecclesiae Carthaginensis nosset, et Cypriani doctrinam summa cum virtute conjunctam non ignoraret, ad hunc quoque adversus Marcianum scripsit, et ab eodem impetravit, ut ipse etiam graves omnino litteras et vehementes mitteret ad Stephanum, et loco movendum Marcianum, ac successore dato Ecclesiae prospiciendum ostenderet. Pauca sane praefatus Cyprianus de Novatianorum duritie ac severitate implacabili, sic Stephanum aggreditur: «Quapropter facere te oportet plenissimas litteras ad coepiscopos nostros in Galliis constitutos, ne ultra Marcianum pervicacem et superbum et divinae pietatis ac fraternae salutis inimicum collegio nostro insultare patiantur, quod necdum videatur a nobis abstentus, qui jampridem jactat et praedicat, quod Novatiano studens, 1456B et ejus pervicaciam sequens a communicatione se nostra segregaverit, cum Novatianus ipse quem sequitur, olim abstentus et hostis Ecclesiae judicatus sit.» Tum hujus damnatione fusius commemorata, instare pergit: «Dirigantur, inquit, «in provinciam et ad plebem Arelate consistentem a te litterae, quibus abstento Marciano alius in locum ejus substituatur, et grex Christi, qui in hodiernum ab illo dissipatus et vulneratus contemnitur, colligatur.» Denique et de episcopo suffecto commoneri se maxime postulat: «Significa,» inquit, «plane nobis quis in locum Marciani Arelate fuerit substitutus, ut sciamus, ad quem fratres nostros dirigere, et cui scribere debeamus.» Porro morem Cypriano gessisse Stephanus, et Marcianum deturbasse putandus est, neque enim vetera diptycha Ecclesiae 1456C Arelatensis (apud Mabill. Ann. t. III, p. 432.) Marcianum referunt: Sed quis ei suffectus fuerit, minus liquet. At Cypriano ne hoc quidem satis fuit, sed Novatiano ipsi repugnandum duxit, ne latius malum disseminaretur, et opusculo, quod «ad Novatianum haereticum» inscripsit, perversam ejus doctrinam et inexorabilem animum, divinarum Litterarum testimoniis usus, mire exagitavit.

III. Interea Hispanae quoque ecclesiae auctoritatem consiliumque Cypriani requirebant: Quo tempore episcopi ex Africa Carthaginem convenerant numero triginta sex (Cyprian. epist. 68) . Ignotum erat nemini apud Hispanos, Basilidem episcopum ad legionem et Asturicae, item Martialem episcopum Emeritae, libellis 1456D idololatriae commaculatos, et nefandorum facinorum conscientia vinctos loco excidisse. Itaque successores utrique jam dati fuerant, Basilidi Sabinus, Martiali Felix, qui et ad Cyprianum legati venerant. Sed Hispanos turbabat dejectorum episcoporum audacia veterem honorem sibi vindicantium: Nam ejus rei causa Basilides Romam etiam profectus fuerat, et «Stephanum,» ut Cyprianus testatur, «fefellerat, ut exambiret reponi se injuste in episcopatum, de quo fuerat jure depositus.» Nec minus fallacia usus erat Martialis, ut locum et ipse teneret, unde ejectus fuerat. Lectis igitur ecclesiarum litteris et 1457A legatis in concilio auditis, rescripsit Cyprianus ex collegarum sententia, omnia ordine et jure gesta videri, nec Stephani auctoritate per dolum interposita, ambitiosorum abolita, sed cumulata esse delicta. Deinde utriusque complexus scelera, sic clerum et plebem ambarum ecclesiarum alloquitur: «Quapropter, cum, sicut scripsistis, fratres dilectissimi, et ut Felix et Sabinus collegae nostri asseverant, atque alius Felix de Caesar-augusta fidei cultor ac defensor veritatis litteris suis significat, Basilides et Martialis nefando idololatriae libello contaminati sint, Basilides adhuc insuper, praeter libelli maculam, cum in infirmitate decumberet, in Deum blasphemaverit, et se blasphemasse confessus sit, et episcopatum pro conscientiae suae vulnere sponte deponens 1457B ad agendam poenitentiam conversus sit, Deum deprecans, et satis gratulans, si sibi vel laico communicare contingeret: Martialis quoque praeter Gentilium turpia et lutulenta convivia in collegio diu frequentata, et filios in eodem collegio exterarum gentium more apud prophana sepulchra depositos et alienigenis consepultos, actis etiam publice habitis apud procuratorem ducenarium obtemperasse se idololatriae, et Christum negasse contestatus sit; cumque alia multa sint et gravia delicta, quibus Basilides et Martialis implicati tenentur, frustra tales episcopatum sibi usurpare conantur; cum manifestum sit, ejusmodi homines nec Ecclesiae Christi posse praeesse, nec Deo sacrificia 1457C offerre debere; maxime cum jampridem nobiscum et cum omnibus omnino episcopis in toto mundo constitutis, etiam Cornelius collega noster, sacerdos pacificus ac justus, et martyrio quoque dignatione Domini honoratus decreverit, ejusmodi homines ad poenitentiam quidem agendam posse admitti, ab ordinatione autem cleri atque sacerdotali honore prohiberi.» His demum Cypriani et concilii ejus litteris evulsus Hispanis scrupulus, qui eos stimulabat, repudiatique episcopi, quibus reditum ad honoris sui sedem interclusum esse constaret.

IV. At alia jam urgebat causa, ob quam Cyprianus provinciae proconsularis episcopos convocarat. Litteras enim a Numidicis episcopis acceperat, quibus 1457D sententiam ejus rogabant, «de iis qui apud haereticos et schismaticos baptizari videntur, an ad Ecclesiam catholicam, quae una et vera est, venientes baptizari debeant.» Res enim illic in controversiam vocata tum esse ab iis videtur, qui morem caeterarum ecclesiarum norant, ac propterea antiquis Agrippini episcopi Carthaginiensis decretis standum non putabant. Enimvero eam opinionem Cyprianus animo imbiberat, penitusque insitam habebat, sacrum Baptisma apud haereticos et schismaticos, quod extra Ecclesiam essent, nullum esse posse. Itaque consuetudinis, quae obtendebatur, vim levem atque imbecillam agnoscebat, et veritati cedere eam oportere affirmabat. Igitur ut ea quaestio in concilio agitari coepit, qua erat apud omnes auctoritate, facile singulos in sententiam perduxit suam, rescriptumque est Numidicis episcopis 1458A in haec verba (Epist 70) : «De qua re quamquam et ipsi illic veritatem et firmitatem catholicae regulae teneatis, tamen quoniam consulendos nos pro communi dilectione existimatis, sententiam nostram non novam promimus, sed jampridem ab antecessoribus nostris statutam et a nobis observatam vobiscum pari consensione conjungimus, censentes scilicet, et pro certo tenentes neminem foris baptizari extra Ecclesiam posse, cum sit Baptisma unum in sancta Ecclesia constitutum.» Et quae deinceps. Vix concilium dimissum fuerat, cum eadem controversia ex Mauretania ad Cyprianum delata est. Quaerebat nempe Quintus, episcopus Burugiatensis, quid sentires «de his qui apud haereticos et schismaticos baptizari videntur.» Cui Cyprianus 1458B (Epist. 71) : «Quid nuper, inquit, in concilio plurimi coepiscopi cum compresbyteris, qui aderant, censuerimus, ut scires, ejusdem epistolae exemplum tibi misi.» Neque hoc contentus, multa addidit, quae ad sententiam suam tuendam mirifice valere arbitrabatur. «Nescio etenim,» inquit, «qua presumptione ducuntur quidam de collegis nostris, ut putent, eos, qui apud haereticos tincti sunt, quando ad nos venerint, baptizari non oportere; eo quod dicant unum Baptisma esse, quod unum scilicet ideo est, quia Ecclesia una est, et esse Baptisma extra Ecclesiam non potest.» Atque alia hujusmodi. Sub idem fortasse tempus ex eadem Mauretania Rogatianus episcopus Novensis apud Cyprianum 1458C de diacono suo quaestus erat, «quod immemor sacerdotalis loci, et officii ac ministerii sui oblitus, contumeliis et injuriis eum exacerbasset.» Laudavit Cyprianus viri modestiam, qui queri de eo maluerit, quam auctoritate usus in eum animadvertere: Sed indulgentiae tamen modum ponendum duxit. Oportet,» inquit (Epist. 65) , «diaconum, de quo scribis, agere audaciae suae poenitentiam, et honorem sacerdotis agnoscere, et episcopo praeposito suo plena humilitate satisfacere.» Et affert idem criminis vindicandi gravissimam causam. «Haec sunt enim,» inquit, «initia haereticorum, et ortus atque conatus schismaticorum male cogitantium, ut sibi placeant, ut praepositum superbo tumore contemnant. 1458D Sic de Ecclesia receditur, sic altare profanum foris collocatur, sic contra pacem Christi, et ordinationem atque unitatem Dei rebellatur.»

V. Pacata vero tempora et disputandi otium res alias in controversiam adduxere, praeterquam quod ipsa quaestio de Baptismo subdifficilis multis ac subobscura videbatur. Quapropter concilium iterum ante anni exitum cogi necesse fuit, ad quod episcopi advenire septuaginta et unus partim e provincia proconsulari, partim e Numidia. Multa vero in eo tum «prolata atque transacta.» testatur ipse Cyprianus (Epist. 72) ; sed duo potissimum sunt, quae idem designat atque explicat; primum, de quo et in superiore concilio actum fuerat, «eos qui sint foris extra Ecclesiam tincti et apud haereticos et schismaticos profanae aquae labe maculati, quando ad nos atque ad 1459A Ecclesiam, quae una est, venerint, baptizari oportere.» Alterum est, «si qui presbyteri aut diaconi, qui vel in Ecclesia catholica prius ordinati fuerint, et postmodum perfidi ac rebelles contra Ecclesiam steterint, vel apud haereticos a pseudo-episcopis et Antichristis contra Christi dispositionem profana ordinatione promoti sint, et contra altare unum atque divinum sacrificia foris falsa ac sacrilega offerre conati sint, eos quoque hac conditione suscipi, cum revertuntur, ut communicent laici, et satis habeant, quod admittuntur ad pacem, qui hostes pacis exstiterint; nec debere eos revertentes ea apud nos ordinationis et honoris arma retinere, quibus contra nos rebellaverint.» Porro caput utrumque communi concilii consensu sancitum constat. 1459B Sed de utroque etiam ad Stephanum Pontificem maximum potissime scribendum, et cum ejus, ut aiunt, gravitate ac sapientia conferendum censuerunt. Exstant synodi litterae, in quibus eadem sancita dicuntur, et de epistolis etiam fit mentio quas ad Quintum in Mauretaniam et ad episcopos Numidiae scriptas superius indicavimus. «Baptismum autem,» inquiunt (Ibid. epist., ad Stephan.) , «non esse, quo haeretici utuntur, nec quemquam apud eos, qui Christo adversantur per gratiam Christi posse proficere, diligenter nuper expressum est in epistola, quae ad Quintum collegam nostrum in Mauretania constitutum super ea re scripta est; item in litteris, quas collegae nostri ad coepiscopos in Numidia praesidentes ante fecerunt: Cujus 1459C utriusque epistolae exempla subdimus hic.» Caeterum illa maxime commemoranda sunt, quae synodi litterae postrema habent: Quippe manifestum inde fit, totam illam controversiam de Baptismo ad catholicae profesionis summam minime pertinuisse, et contraria sentientes aeque Catholicos habitos esse. Scimus,» inquiunt, «quosdam quod semel imbiberint, nolle deponere, nec propositum suum facile mutare, sed salvo inter collegas pacis et concordiae vinculo quaedam propria, quae apud se semel sint usurpata retinere. Qua in re nec nos vim cuiquam facimus aut legem damus, quando habeat in Ecclesiae administratione voluntatis suae arbitrium liberum unusquisque praepositus, rationem actus sui Domino redditurus» (V. Somier., in Anast. Bianch. t. II, p. 220) .

1459D VI. His ad Stephanum litteris Cypriani et Patrum omnium nomine missis, dimissum concilium est. At episcopi ad ecclesias suas reversi, Africam totam contentionibus impleverunt: dissentientibus episcopis, qui in ecclesia sua Romanam consuetudinem invenerant, quorum e numero aliquos de ea re ad Stephanum scripsisse credibile est. Fuere etiam qui Cypriani testimonio doceri cuperent, eaque de causa, accuratas ad eumdem litteras darent. In his eminet ignotae urbis episcopus Jubaianus, quem tamen Numidiae primatem putare possis (V. Schelstr. Ant. Eccl. t. II, p. 281. Hunc Zonaras Jovinianum appellat) : Cum ad eum deinde et ad coepiscopos ejus rescripsisse Cyprianus dicatur. Hic vero sic ad Cyprianum 1460A e provincia sua scripsit, ut exemplum quoque libelli adderet sive Roma accepti, sive in Africa emissi, quo in libello sententia ejus refutebatur. Quamobrem officii sui putavit esse Cyprianus, ut fusius Jubaiano rescribens, rationes quoque proferret, quibus adversariorum argumenta refelli arbitrabatur. Ejus enim responsum in omnium manus venturum intelligebat. Sed in quaestione, quae tum subobscura erat, hoc in Cypriani animo insederat, ab haereticis, quia mali essent, nihil boni proficisci posse: nec minus illis negatum esse, ut baptizarent, quam ut peccata absolvendo remitterent: vim vero ipsam Baptismi, quae nihil a ministro penderet, minus considerabat. Haec fere summa est epistolae ad Jubaianum, quam tamen ipsam sic concludit; ut se disputare potius, 1460B et sententiam suam tueri voluisse, quam prescribere quidquam ac definire significet. «Haec tibi,» inquit, «breviter pro nostra mediocritate rescripsimus, frater charissime, nemini praescribentes aut praejudicantes, quominus unusquisque episcoporum quod putat faciat, habens arbitrii sui liberam potestatem. Nos, quantum in nobis est, propter haereticos cum collegis et coepiscopis nostris non contendimus, cum quibus divinam concordiam et dominicam pacem tenemus.» Quia demum cognoverat, multos esse ex episcopis, secum non sentirent, multos, quid adversarium ferre non possent, ob eamque rem animorum aliquod factum esse dissidium, huic se malo remedium opposuisse testatur. «Servatur,» inquit, «a nobis patienter et leniter charitas 1460C animi, collegii honor, vinculum fidei et concordia sacerdotii. Propter hoc etiam libellum nunc» de bono patientiae, «quantum valuit nostra mediocritas permittente Domino et inspirante conscripsimus, quem ad te apro mutua dilectione transmisimus.» Exstat vero adhuc et hominum teritur manibus egregium sanctissimi viri opusculum, quod ita ille perscripsit, ut neminem omnino ex adversariis suis vel levissima significatione perstringeret, et quantum in ea virtute boni esset, omnibus cumulatissime explicaret.