Annus Christianus CCLVII. Cypriano Episcopo Carthaginiensi.

1468B

I. Rursum Augusti consules facti, Valerianus IV. Gallienus III. quos jam barbarorum conspirationes et Persarum motus ad bella evocabant. In Urbe tamen manebant, qui Valeriani adversus Christianos odium susciperent, crudelitatem explerent. Et numerabantur jam Romae martyres qui primi praerepta laurea, viam caeteris ad coelum sanguine suo consignaverant. At in Africa unae hactenus privatorum litterae terrorem augebant, nec publice quidquam nunciatum fuerat: ut satis temporis habuisse episcopi videantur, quod populo ad constantiam cohortando, animisque divinorum mysteriorum tributione confirmandis impenderent. 1468C Nam hoc in primis curae erat, et hanc maxime causam lapsorum recipiendorum attulerat olim Cyprianus, ne hosti ingruenti inermes objicerentur. «Nam quomodo,» aiebat (Epist. 54 ad Cornel.) , «docemus aut provocamus eos in confessione nominis sanguinem suum fundere, si eis militaturis Christi saguinem denegamus? Aut quomodo ad martyrii poculum idoneos facimus, si non eos prius ad bibendum in Ecclesia poculum Domini jure communicationis admittimus?»

II. Sed ipsa demum Augustorum edicta ad Aspasium Paternum proconsulem allata Carthaginem sunt, quibus praecipiebatur (In Act. Procos. Marty. Cypr. de Paterno V. Lup. Epist. sev. M. § III. p. 8) . «Eos, 1468D qui Romanam religionem non colerent, debere Romanas caeremonias recognoscere.» Nec dubium est Paterno praescriptum fuisse, ut episcopos primum atque presbyteros totumque clerum aggrederetur, et quos ex iis repugnantes invenisset, illico relegaret. Nam et deinde cum ad caedem et sanguinem ventum est, primos episcopos et collegium eorum morti destinatos apparet (Cypr. Epist. 82) . Idcirco Carthagine Cyprianus ante alios in arenam descendit, exemplo multis futurus, quo pacto de hoste triumpharent. Hanc sane laudem illi tribuunt Nemesianus et socii confessores, in Epistola qua litteris ejus suavissimis respondent (Epist. 78. Inter Cypr.) : «Scis et ipse,» inquiunt «charissime, nostrum optabile votum esse, quod te videamus doctorem et amatorem nostrum 1469A ad coronam magnae confessionis pervenisse. Nam quasi bonus et verus doctor quid nos discipuli secuti apud praesidem dicere deberemus, prior apud acta proconsulis prononciasti, et tuba canens, Dei milites coelestibus armis instructos ad congressionis praelium excitasti, et in acie prima pugnans spiritali gladio diabolum interfecisti, agmina quoque fratrum hinc et inde verbis tuis composuisti, ut insidiae inimico undique tenderentur et cadaveris ipsius publici hostis nervis concisi calcarentur.» quo mense in custodiam ductus fuerit Cyprianus, a majoribus non accepimus. Sed et ipsum III. kal. septembres productum, in secretario ante proconsulem stetisse, acta proconsularia testantur. Atque hic quidem, postquam Cyprianum in conspectu 1469B habuit, «Exquisivi ergo,» inquit, «de nomine tuo: quid mihi respondes?» Huic vero Cyprianus, quem assidui labores et diuturna disciplina ad eam pugnam instruxerant, «Christianus sum,» respondit, «et episcopus: nullos alios deos novi, nisi in unum et verum Deum, qui fecit coelum et terram, mare et quae sunt in eis omnia. Huic Deo nos Christiani deservimus, hunc deprecamur diebus ac noctibus, pro nobis et pro omnibus hominibus, et pro incolumitate ipsorum imperatorum.» Et cum eum proconsul rogasset, num in eadem voluntate perseveraret, subjecit, «Bona voluntas, quae Deum novit, immutari non potest.» Itaque paternus, qui hominis constantiam nosset, missis ambagibus, «poteris, 1469C ergo,» inquit, «secundum praeceptum Valeriani et Gallieni exul ad urbem Curubitanam proficisci?» Cui Cyprianus, «proficiscor,» ait, Hic proconsul mandata se habere proefatus non solum de episcopis, verum etiam de presbyteris, «volo ergo,» inquit, scire ex te, qui sint Presbyteri, qui in hac civitate consistunt. Ad quae Cyprianus, legibus vestris bene atque utiliter censuistis, delatores non esse. Itaque detegi et deferri a me non possunt. In civitatibus autem suis invenientur.» Instabat tamen proconsul, «Ego,» inquiens, hodie in hoc loco exquiro.» At Cyprianus contra «Cum disciplina,» inquit, «prohibeat, ut quis se ultro offerat, et tuae quoque censurae hoc displiceat; nec offere se ipsi possunt, sed a te exquisiti invenientur.» His acquievit Paternus, ac 1469D se presbyteros inventurum dixit. Sed alia quoque ab Augustis sibi mandata esse adjecit. «Praeceperunt etiam,» ait, «ne in aliquibus locis conciliabula fiant nec caemetria ingrediantur. Si quis itaque hoc tam salubre praeceptum non observaverit, capite plectetur.» At Cypriani responsum fuit, «Fac quod tibi preceptum est.» Atque hic finis confessionis ejus fuit; nam exinde proconsul cum in exilium deportari jussit.

III. Curubim, oppidum in Mercurii promontorio situm, pervenit Cyprianus post idus septembres, habuitque inter domesticos comites exulem voluntarium Pontium diaconum (Pont. in vita Cypr. n. 12) , qui postea vitam ejus scripsit, cum frustra mortis socius esse concupiisset. Quae prima Curubi nox a Cypriano 1470A exacta est, visum ei dormienti oblatum, quo certa illi spes facta martyrii fuit. Nec ille socios rem celavit, immo accurate omnia, Pontio teste, exposuit his verbis (Idem, ibid) : «Apparuit mihi,» inquit, «nondum somni quiete sopito, juvenis ultra modumenormis; qui cum me quasi ad praetorium duceret, vide bar mihi tribunali tum sedentis proconsulis admoveri. Is ut in me respexit, adnotare statim coepit in tabula sententiam, quam non sciebam; nihil enim de me solita interrogatione quaesierat. Sed enim juvenis, qui a tergo ejus stabat, admodum curiosus legit quidquid fuerat adnotatum, et quia inde verbis proferre non poterat, nutu declarante monstravit quid in litteris tabulae illius haberetur. Manu enim expansa et complanata ad spatae modum, ictum solitae 1470B animadversionis imitatus, quod volebat intelligi, ad instar liquidi sermonis expressit. Intellexi sententiam passionis futuram. Rogare coepi et petere continuo, ut dilatio mihi vel unius diei prorogaretur, donec res meas legitima ordinatione disponerem. Et cum preces frequenter iterassem, rursus in tabula coeperat nescio quid adnotare. Sensi tamen de vultus serenitate judicis mentem quasi justa petitione commotam. Sed et ille juvenis, qui jamdudum de passionis indicio, gestu potius quam sermone prodiderat, clandestino identidem nutu concessam dilationem, quae in crastinum petebatur, contortis post invicem digitis significare properavit. Ego, quamvis non esset lecta sententia, etsi de 1470C gaudio dilationis acceptae laeto admodum corde gauderem; metu tamen interpretationis incertae sic tremebam, ut reliquiae formidinis cor exultans adhuc toto pavore pulsarent.» At vero eventus ostendit, diem illum, qui ei rebus ordinandis concedebatur, annum esse, quo exacto Cyprianus martyrium suum eodem die, qui fuit XVIII kal. octobres, consummavit. Res autem, quas ille ante ordinare cupiebat, ad egentium solatium et confessorum curam et Ecclesiae summam pertinebant: quas idem partim per epistolas, partim eorum opera, qui ad eum frequentes itabant, maximo omnium bono expedivit.

IV. Jam vero dum Curubi Cyprianus exsulabat, non Carthagine solum, sed aliis passim in urbibus episcopi, presbyteri, diaconi ad tribunalia rapiebantur, 1470D quos judices, simul atque Christianos se esse professi erant, ad metalla damnabant: quae id temporis fodinae marmoris erant, quale in Numidia potissimum effodi solebat, unde tot adhuc in urbe Numidicae Columnae sunt, quas hospes miratur (Vid. J. Castalion. in Lamp. Grut. t. IV, p. 5) . Exstant vero quae eam acerbitatem testentur, litterae Cypriani scriptae «Nemesiano, Felici, Lucio, alteri Felici, Licteo, Polliano, Victori, Jaderi, Dativo coepiscopis, item compresbyteris et «diaconibus et caeteris in metallo constitutis:» quorum etiam aerumnas sic describit, ut proximae felicitatis comparatione elevare conetur. «O pedes,» inquit (Epist. 77) , «feliciter vincti, qui non a fabro, sed a Domino resolvuntur! O pedes feliciter vincti, qui in itinere salutari ad Paradisum diriguntur! O pedes 1471A in saeculo ad praesens ligati, ut sint semper apud Dominum liberi! O pedes compedibus et traversariis interim cunctabundi, sed celeriter ad Christum glorioso itinere cursuri! Quantum vult hic vel invida crudelitas vel maligna nexibus vos suis et vinculis teneat, cito a terris et poenis istis ad coelorum regna venietis. Non fovetur in metallis lecto et culcitris corpus, sed refrigerio et solatio Christi fovetur. Humi jacent fessa laboribus viscera, sed poena non est cum Christo jacere. Squalent sine balneis membra situ et sorde difformia, sed spiritualiter intus abluitur, quod foris carnaliter sordidatur. Panis illic exiguus, at non in solo pane vivit homo, sed in sermone Dei. Vestris algentibus deest, sed qui Christum induit, et vestitus abundanter 1471B et cultus est. Semitonsi capitis capillus horrescit, sed cum sit caput viri Christus, qualecumque illud caput deceat necesse est, quod ob Domini nomen insigne est.» Dolere autem eos angique suspicatus, quod in ergastulo illo sacris operari non possent, eam quoque molestiam luctumque abstersit: Sed nec,» inquit, «in illo, fratres dilectissimi, aliqua potest aut religionis aut fidei jactura sentiri, quod illic nunc sacerdotibus Dei facultas non detur offerendi et celebrandi sacrificia divina. Celebratis immo atque offertis sacrificium Deo et pretiosum pariter et gloriosum, et plurimum vobis ad retributionem praemiorum coelestium profecturum:» et quae deinceps. Porro invicti illi confessores apud «Metallum 1471C Siguense» commorari se dicunt (Epist. 80 inter Cypr.) ; id est prope Sigum Numidiae oppidum inter Macomadiam et Cirtam: et ipsi sane episcopi omnes Numidici erant, et concilio Carthaginensi biennio ante interfuerant, Nemesianus Tubuniensis, Felix Bagajensis, Tucius Tebestinus, Felix Bamaccorensis, Licteus Gimellensis, Pollianus Milevitanus, Victor Octavensis, Jader Midilensis, Dativus Badiensis, quos omnes in commentario, quem Annalibus praeposuimus, recognoscere possis.

V. Hactenus in episcopos et clerum ethnicus furor eruperat. Verum brevi in populum quoque facile redundavit. Nam quia, ut Aspasius proconsul Carthagine eduxerat, sanctione sua Augusti vetabant, ne conciliabula fierent, ne ve quis coemeteria ingrederetur, 1471D multos eo nomine accusati necesse fuit, et illustri confessione defunctos in custodiam duci. Quo pertinent quae Cyprianus episcopus confessoribus ad Metallum Siguense scribit: «Denique exemplum,» inquit (Epist. 77, v. Boll., t. III sept. p. 483) , «vestrum secuta multiplex plebis portio confessa est vobiseum pariter, et pariter coronata est, connexa vobis vinculo fortissimae charitatis, et a praepositis suis, nec carcere nec metallis separata. Cujus numero nec virgines desunt, quibus ad sexagenarium fructum centenus accessit, quousque ad coelestem coronam gloria gemina provexit. In pueris quoque virtus major aetate, annos suos confessionis laude transcendit, ut martyrii vestri beatum gregem et sexus et aetas omnis ornaret.» Haec Cyprianus Curubi ad 1472A confessores scripserat, quae maximo illis solatio fuere. Caeterum non litteras ille tantum, sed suppetias etiam ferendo dederat, quas ii sane se recepisse, epistola ad Cyprianum missa (Epist. 78 inter Cypr.) , peramenter profitentur. «Agunt ergo,» inquiunt, «tibi nobiscum damnati maximas apud Deum gratias, Cypriane dilectissime, quod litteris tuis laborantia pectora recreasti, fustibus vulnerata membra curasti; compedibus pedes ligatos resolvisti, semitonsis capitis capillaturam adaequasti, tenebras carceris illuminasti, montes metalli in planum deduxisti, naribus etiam fragrantes odores imposuisti; et tetrum odorem fumi exclusisti. Fecit autem et prosecutum ministerium tuum et Quirini dilectissimi nostri, quod per Herennianum hypodiaconum et Lucianum 1472B et Maximum et Amantium acolytos distribuendum misisti, quaecumque necessitatibus corporum defuerant expediri.» Quis ille Quirinus fuerit, qui studium suum cum Cypriano jungebat, ut confessoribus largius subveniretur, minus exploratum est: nisi ille habendus sit, cui Cyprianus libros Testimoniorum adversus Judaeos inscripserat: quem civem Carthaginensem satis locupletem et Cypriani veterem amicum fuisse crediderim. Illud quoque obscurum est, qualem confessores illi exitum habuerint. Majorem partem in ergastulo obiisse, veri mihi simili videtur. Nam cum Cyprianus pecuniam eo rursum submisisset, tres tantum episcopi responderunt, Felix, Jader, Pollianus (Epist. 80 inter Cypr.) , nulla de 1472C sociis mentione facta, quod antea ad eum de illorum morte fortasse scripserant. Caeterum exstant et Lucii episcopi litterae ad Cyprianum gratias et suo et fratrum nomine agentis (Epist. 79 inter Cypr.) , quod muneris aliquid ad eos cum Quirino transmisisset. Quare suspicari etiam licet, confessores numero auctos in plura subinde ergastula divisos esse, ac propterea in eorum litteris nomina episcorum desiderari, quod semel amplius non essent. At quicumque demum tantorum confessorum vitae sit finis impositus, jam ab Adonis temporibus Ecclesiae Romanae IV Idus septembres memoriam eorum honorat, et «gloriosae confessionis agonem consummasse» testatur. Ad haec ipsa tempora referendum puto Timotheum diaconum, qui in Mauritania diu carceri inclusus, deinde igne ambustus, 1472D martyrium fecit. Multis nunc laudibus non Latini modo, sed etiam Graeci, efferunt in fastis suis XIV kal. januarias.

VI. Quod reliquium est, in tanto Africae tumultu stationem suam Cyprianus Curubi sic agebat, ut animo, cogitatione, officiis, opera adesse videretur, ubicumque Christianos calamitas premeret, et adversariorum odia in discrimen adducerent. Et epistolas quidem ejus per paucas habemus, sed ab eo permultas per Africam universam scriptas esse fatendum est, cum litteras ab eodem in Italiam quoque missas constet (in Act. MM. Oxon. p. 53) ad Augustinum et Felicitatem, qui Capuae id temporis defuncti sunt. Idem et opusculum ad martyres emisisse putatur, aliud ab eo, quod superius commemoravimus, 1473A «de Exhortatione Martyrii» appellatum. Nam Pontius, qui de eo meminit, aliud indicare se ostendit, cum addit (in Vita Cypr. n.) , «quis denique tot confessores frontium notatarum secunda inscriptione signatos; et ad exemplum martyrii superstites reservatos, incentivo tubae coelestis animaret?» Certe in epistolis Cypriani, quae exstant, stigmatici non memorantur: quae fortasse nota confessoribus serius inusta est, postquam opere intermisso, domum quisque suam redire jussi sunt.