Epistolae Lucae Holstenii De Verubus Dianae Ephesiae Ad Minucium XXI.

0365D Francisco cardinali Barberino, optimo studiorum patrono, Lucas Holstenius, felicitatem.

Quum eruditum opusculum Claudii Menetreii domestici olim tui, solertissimi rei antiquariae promicondi, singulari beneficio in publicam lucem proferri jusseris, quo Dianae Ephesiae statuas aenigmatis reconditis 0366D inscriptas luculenter explicavit; non abs te futurum existimavi, si cogitationem de antiquis ejusdem Dianae numismatis pridem mihi subortam eadem opera ad te deferrem. Feci hoc eo libentius, et excusatius, ut spero, quod argumentum Menetreio intactum, nec ulli antiquariorum hactenus observatum complectatur. Tui autem judicii hanc scriptionem facio, quod nemo te rectius intelligat, quam multiplicem 0367A usum accurata antiquitatis cognitio ad reliquum omne studiorum genus ornandum, augendumque praestet. Cum enim recte judicares, nihil in Veterum scriptis tam abstrusum, aut obscurum delitescere, quin lucem aliquam a priscis monumentis mutuari possit, ea tibi causa fuit, cur bibliothecae, quam celeberrimam instruxisti, veterum tabularum, signorum, numismatum, et inscriptionum suppellectilem copiosam adjunxeris; ut universam eruditae antiquitatis memoriam doctorum hominum oculis spectandam subjiceres. Nunc rem ipsam cognosce.

Nummi veteres Dianae Ephesiae effigie signati, quorum nonnullos tabellae adjunctae exhibent, eo a statuis Menetreii industria productis differunt, quod Deam mammarum pondere onustam fulcris quibusdam 0367B sive destinis, quos scipiones nodosos existimes, utrinque subrigant. Eaque in re ita constanter consentiunt omnes, quotquot vidi, vidi autem quam plurimos, ut simulacrum Ephesium olim eodem modo suffultum fuisse omnino affirmandum putem. Neque vero ea de re nos dubitare permittit Minucii Felicis eruditissimi scriptoris locus, ubi Dianae Ephesiae signum mammis multis verubusque extructum commemorat. Sed in isto loco pervertendo Criticorum acumen mirifice hactenus sese exercuit: adeo quidem ut, nisi vindiciae ex libris et monumentis antiquis opportune dentur, posthac futurus sit intestabilis.

Rem clarius explico, ut, quam infeliciter Felix ab editoribus exceptus, habitusque fuerit, penitus perspiciatur. Princeps Romana editio a Fausto Sabaeo ad 0367C Vaticani codicis fidem procurata ita locum, quem dixi, exhibet: Diana interim est alte succincta venatrix; et Ephesia mammis multis et verubus extructa; et Trivia trinis capitibus et multis manibus horrifica. Ita triplex unius Dianae numen notis signisque peculiaribus accurate ex fabulosa gentilium theologia distinxit eruditus scriptor. Lectionem primae editionis religiose servavit Basileensis, et Heidelbergensis Franc. Balduini; tum Romana posterior, quae ex Fulvii Ursini recensione prodiit; nisi quod conjecturam suam vir accuratissime doctus margini appingens, non verubus, sed uberibus legendum moneat. Desiderii Heraldi Parisiensis Advocati editio duplex deinde Romanam lectionem expressit, sed altera veribus una litterula mutata pro verubus exhibet, ex ipso, ut notat, veteri 0367D manuscripto, qui Leonis X munificentia ex Vaticana bibliotheca in regiam migravit. Missus enim fuit codex ille singularis ad Franciscum regem una cum excuso exemplari, quod ejus nomini editores Romani inscripserant. Levis illa mutatio Heraldum perpulit, ut ipse vel uberibus cum Ursino, vel tuberibus cum Josepho Scaligero, legendum censeret; in priorem tamen conjecturam propensior.

Et hi quidem conjecturis eatenus indulserunt, ut textu Minuciano manus interim abstinerent. At caeteri deinceps non aeque fuerunt religiosi. Nam Joannes Wowerius, civis meus, doctrina et judicio alioquin praeclare instructus, Ursini conjecturam ita amplexus est, ut in contextum Minucii pro verissima recipere 0368A non dubitarit. Hujus exemplum postea Rigaltius Lutetiae, et nuperrime, iterata editione, Batavi sunt secuti. Nec parum praesidii huic confidentiae attulisse videtur Justi Lipsii auctoritas, quem correctionem istam ad Taciti Annal. lib. III, comprobasse sciebant. Et hi quidem omnes cum presso vestigio Ursini semitam calcassent, diversam institit Geverhartus Elmenhorstius, homo sane haud indiligens: qui Romanam lectionem mutare non ausus, trajectione verborum locum misere luxavit in editione Hamburgensi majori, ubi Minucii verba ita deformata leguntur: Diana interim est alte succincta venatrix verubus extructa; et Ephesia mammis multis; et Trivia trinis capitibus, etc.

Sed haec leviora sunt prae illis, quae jam ante ad 0368B eumdem Minucii locum commentus fuerat Petrus Faber, celebris legum antistes, libr. III, Semestr. cap. 3. Is acri disputatione lacessens S. Hieronymum, quod Dianam Ephesiam multimammiam a venatrice, quae arcum tenet, alteque succincta est, distinxerit; magno quidem, sed irrito conatu evincere studet, Cererem mammosam Veteres novisse, Dianam mammosam ignorasse. Ideoque Minucii verba, ne Hieronymi causam juvent, distorquendo corrigendoque sic interpolat: Diana interim est alte succincta venatrix Ephesia et mammis multis Ceres extructa. Atqui hoc est, non depravatum castigare locum, quod ipse de se praedicat, sed integrum corrumpere. Abstinuisset utique infelici concertatione tantus vir, si Dianae Ephesiae signum vetus, aut nummos, vel per transennam 0368C inspexisset.

Adjungam superioribus celebrem nunc in Galliis virum, fori hujus antiquarii regem, Joann. Tristanum Is tomo I, exhibet nummum ΚΑΔΟΗΝΩΝ, sive Caduenorum (ita enim Stephano, Plinio, sibique ipsi alibi vocari ostendam), Dianae Ephesiae imagine signatum, eique illustrando vexatum Minucii locum ingenii periculum et ipse facturus adducit. Repudiatis igitur verubus, quam non genuinam Minucii vocem, sed Woweri, omnia alia sentientis, commentum existimat: uberibus quidem legendum censet, sed longe alio, quam caeteri omnes, sensu. Etenim cum inter mammas et ubera aut nullum, aut non nisi ineptissimum discrimen a Grammaticis statui rectissime perspexisset, ideoque vix sine vitio tautologiam istam 0368D accurato et pressae dictionis scriptori tribui posse, perquam ingeniose mammas multas, uberesque Dianae Ephesiae de turgidis multoque lacte distentis censuit explicandas. Quo quidem Ursini, et quotquot ejus vestigia postea legerunt Criticorum depravationem aperte jugulat; Minucii tamen mentem non est assecutus, quod recenti et interpolatae editioni, qua usus videtur, fidem temere adhibuerit.

Caeterum istis omnibus in perspicuo Minucii loco oculos, mentemque glaucoma praestrinxit, quod nequaquam exploratum haberent, quo significatu verua antiquis linguae latinae auctoribus proprie dicta acceptaque fuerint. Cum enim assatoria illa, sive transfixoria, ut Papias vocat, quorum in coquina usus est, 0369A et quae in Gallica Minucii interpretatione merito ridet Tristanus, ad Dianam Ephesiam exstruendam nihil quidquam facere viderent; non nisi de verutis sive jaculis Dianae venatricis Minuciana verua accipi explicarique posse uno omnes, quod miror, consensu censuerunt. Unde factum, ut tot summi et incomparabiles viri ad vocem illam interpolandam certatim conspirarint. Ego vero adversus conjuratum agmen verua ista extra vitium esse affirmo, eaque nec Dianae Ephesiae, nec Minucio subtrahenda pertendo. Nam verua haec, quibus Dianam suam exstruebant Ephesii, non pila aut veruta sunt, sed fulmenta ferrea oblonga, quae brachiis supposita totam mammosi pectoris molem sustinebant.

Cum enim antiquissimum hoc signum ad Aegyptiorum 0369B simulacrorum instar pedibus esset arcte compressis, tantilla basis superimposito corporis ponderi ferendo impar, adminiculis suffulcienda fuit; quibus subtractis universam molem fatiscere et collabi necessum erat. Ea fulcra sive sustentacula, quod ex ferro longius producta essent, Minucius propria et eleganti voce verua dixit, non sequioris, quo vixit, sed Augustaei saeculi usum secutus. Nam Glossarium latinum optimae notae, quod in tribus vetustissimis codicibus Vaticanis exstat, verua virgas et virgulas ferreas interpretatur.

Eamque explicationem veram ac genuinam esse res ipsa me docuit: cujus etiam nunc te meminisse arbitror, Eminentissime Cardinalis, quod juxta mecum oculis eam olim usurpaveris. Anni enim sunt, ni fallor, 0369C quindecim, cum Jesuitarum societas ad S. Andreae in Quirinali, dum novae aedificationis fundamenta moliretur, lapides aliquot Tiburtinos praegrandes ordine quadrato dispositos offenderet: quorum duo ita erant inscripti, uti cum te jubente et adminiculante ex saxo scabro, et male polito excepi:

Haec. Area. Intra. Hancce Definitionem. Cipporvm Clavsa. Veribvs. Et. Ara. Qvae Est Inferivs Dedicata Est Ab Imp. Caesare. Domitiano. Avg. Germanico. Ex. Voto. Svscepto Qvod. DIV. Erat. Neglectvm. Nec. Redditvm. Incendiorvm Arcendorvm. Causa

0369D Cippi illi utroque latere bina foramina, et veruum sive virgarum ferrearum vestigia plumbo circumfusa servabant; quibus olim inter se conjuncti aream interiorem ita clauserant, ne aditus vulgo pateret. Ibi tum reipsa perspexi, egregie falsum esse N. Rigaltium hominem naris emunctissimae, dum ad Finium regundorum scriptores verua ista stipites instar subularum praeacutos explicat, quae nihil acuminis, aut cuspidis habuisse oculis manibusque cognoveram. Eodem vetustatis sensu Marcellus antiquus rei Medicae auctor, sanguinis profluvio ex naribus sistendo praescribit cap. 10: «Veru ferreum candens in aceto assidue extingue. et fumum ejus naribus ducito.» Quis non 0370A videt simpliciter hic et absolute ferri in virgam oblongam producti massam intelligi, qua forma fere omne ferrum rude et infectum vulgo venit.

Verum nihil ad Minucii mentem, et rei, de qua agitur, illustrationem afferri potest aptius versibus Prudentii ex priori contra Symmachum carmine; quibus geminorum fratrum Castoris et Pollucis simulacra describit eo habitu gestuque, quo tunc in sua sibi aede ad viam sacram visebantur. Versus isti sunt:

. . . . Gemini quoque fratres
Corrupta de matre nothi, Ledeia proles,
Nocturnique equites, celsae duo numina Romae,
Impendent retinente veru, magnique triumphi
Nuntia suffuso figunt vestigia plumbo.
Graphice depingit Dioscuros currentium gestu ita effigiatos, 0370B ut extra perpendiculum et basin prominentes spectantibus non sine horrore, ac metu impendere viderentur. Impendent enim, quae supra caput jamjam casura pendent, ut recte ait Valla. Timor autem, et admiratio apud rude et superstitiosum vulgus religionis opinionem conciliabat. Eum metum poeta Christianus ridet, cum nullum esset ruinae, aut fugae periculum; quod veru, hoc est, vectis sive uncus ferreus a tergo infixus eos retineret, pedesque basibus applumbati moveri non possent.

Duplex hoc retinaculorum genus, queis numinum simulacra vel uti vinculis constricta defigebantur, Arnobius similiter libr. VI Nationibus exprobrat: «Si permanendi, inquit, necessitatem patiuntur, quid miserius his esse, aut quid infelicius poterit, quam si eos 0370C in basibus ita unci retinent et plumbeae vinctiones?» Utrumque etiam conjungit lex II Dig. de Sepulchro violato. «Celsus quaerit si neque applumbata fuit statua, neque affixa, an pars monumenti effecta sit, an vero maneat in bonis nostris.» Sed Prudentius quoque Minucii fatum et malam Criticorum manum ut experiretur, ejusdem vocabuli non satis recte observata significatio fecit. Unde jam olim in pervetustis membranis Vaticanae Bibliothecae, retinente solo, pro retinente veru, substitutum videre est: quam lectionem Aldius, aliique ejus fidem secuti expresserunt. Georgius autem Fabricius, cum in suis exemplaribus retinente veru constanter scriptum reperisset, nec tamen proprium vocis usum apud Veteres satis haberet perspectum, ad correctionem, sacram Criticorum anchoram, 0370D confugit. Quocirca cum Dioscuros hastis sive pilis ad decursionem vulgo armari sciret, veru hoc ex rudi et obtuso ferro in verutum cuspide spicavit, et interpolata dictione, impendent retinentque veru, de suo, quo pollebat, ingenio procudit; eaque lectio exinde plerasque recentiores editiones insedit. Tantum vero absum, eam ut probem, ut contra priscam et genuinam mordicus tueri non dubitem, cum rei ipsius perspicuitate, tum veterum librorum auctoritate fretus: in quibus facile principem statuo codicem praestantissimum Urbinatis Bibliothecae, quae nuper Alexandri septimi sapientissimi Pontificis immortali beneficio Vaticanae accessit; in quo ita scriptum reperi.

0371A Haec ad Dianae Ephesiae statuas, nummosque veteres illustrandos scripsi, ut mutua eorumdem ope duo veterum scriptorum loca minus recte hactenus intellecta a Criticorum corruptelis vindicarem: tum vero 0372A ut illustri exemplo ostenderem, antiquitatis studium non metiendum inani delectatione, sed suum illi constare fructum, si recte colatur.