COMMENTARIUS IN CAP. VI.

Hic incipit determinare de possessiva sive de pecuniativa, quae fuit tertia pars oeconomicae : et dividitur in duas partes. In prima parte determinat sufficienter ea quae spectant ad theoricam : sed quia in particularibus et practicis scientiis plus valet usus et exercitium et experimentum quam valeat ratio universalis, ideo in secunda parte determinat ea quae pertinent ad usum et experimentum in particularibus, ibi (cap. 8, a), Quoniam autem quae ad scientiam, etc. In prima parte duo facit. Primo enim determinat omnia quae pertinent ad possessivae et pecuniativae facultatem, secundum omnem vitae diversitatem. In secunda specialiter de pecuniativa determinat, ibi (cap. 7, a), Est autem, genus aliud possessivae, etc. In prima ergo determinat omnes facultates quae possunt praestare auxilium ad vitam

in vita necessariarum, et utilium ad societatem civitatis et domus.

Et videntur verae quidem divitiae ex his constare, nam sufficientia hujus possessionis ad vitam bonorum non infinita est, ut Solon carminibus inquit. Divitiarum nullus est finis constitutus hominibus : at certe constitutus est, ut in aliis artibus : nullum enim instrumentum cujusquam artis infinitum est, neque multitudine, neque magnitudine, divitiae autem sunt multitudo instrumentorum rei familiaris, et reipublicae : quod igitur sit aliqua acquisitio secundum naturam patribus familias, et gubernatoribus Reipublicae, et propter quam causam patet.

et bonam vitam gubernationis domus. Et haec dividitur in duas partes. In prima determinat facultates et modos quibus potest esse auxilium ad domum gubernandam. In secunda adaptat eas, ibi (litt.h), Quicumque quidem sponte naiam, etc. Prima pars in tres dividitur, in quarum prima movet dubitationem unam quae est haec (litt. b), utrum scilicet pecuniativa quae fert auxilium domui, sit pars oeconomicae, vel eadem sibi et subministrativa, vel non. Secundo utrum pars illius vel altera quaedam species, ibi (litt.d), Utrum autem pars quaedam ipsius, etc. Tertio distinguit specialiter omnes modos possessivae quibus fieri potest auxilium ad gubernandam domum,ibi (litt. f), Insuper ei species multae ciborum, etc.

a Dicit ergo : Totaliter autem, id est, universaliter de omni possessione quae fert auxilium ad. gubernationem familiae et de pecuniativa : quia, sicut dicitur in V Ethicorum, pecunia mensura est valo- ris omnium eorum quae veniunt ad commutationem, ex quibus sustentatur domus. De his ergo omnibus contemplabimur secundum subinductum modum, id est, secundum quod invenimus in. moribus hominum scientium gubernare domum et civitatem : sermones enim morales potius ab usu quam a scientia theorica accipiendi sunt.

b Quaeratur ergo primo, utrum possessiva sive pecuniativa eadem sit oeconomicae, vel sit pars quaedam subministrativa ipsius : et si est pars subministrativa illius, quaeratur secundo, utrum subministret sicut subministrat textili, id. est,textrici arti pectinifactiva, id est, instrumentorum ad artem subministrativa : aut subministrat ei sicut subministrat aerariae, id est, arti quae fundit imagines, et dicitur statuifica, ministrando materiam aeris de quo fit statua. Et subdit quare istam divisionem fecit, dicens : Enim, id est, quia non similiter inserviunt illae duae. Et subjungit modum. Non enim similiter serviunt illae, supple, duae mechanicae : sed haec, id est, pectinifactiva organa, id est, instrumenta praeparando deservit textili : alia autem praeparando lanam deservit eidem textili praeparando materiam, et sic deservit praeparando aes statui fico : quia ex illo fundit statuas.

c Ex quo patet solutio quaestionis : et hoc est quod dicit : Quod quidem igitur non eadem oeconomica pecuniativae, palam : hujus quidem enim, scilicet pecuniativae, est acquirere, instrumenta scilicet, et materiam. : hujus autem, scilicet oecomicae est uti. Cujus ratio est et ponit sub interrogatione : Quae enim erit quae utitur omnibus his, quae ad materiam et instrumenta pertinet gubernandae domus praeter oeconomicam ? Quasi dicat, nihil. Ars enim imitatur naturam : et ideo sicut otiosum et vanum est quo non utitur natura, ita otiosum et vanum est quo non utitur ars, et hoc est inconveniens: quia nihil est otiosum et vanum in natura : oportet

igitur quod ista sint adornata ad oeconomicam sicut partes subministrativae.

d Deinde movet secundam quaestionem, ibi, Utrum autem, pars ipsius, etc. Et quaerit hic, utrum ista possessiva sit pars quaedam oeconomicae sive species, vel altera species ab ea. Et habet duas partes : quia primo disputat, secundo solvit, ibi. Quoniam autem non, idem, etc. Disputando sic procedit : primo enim videtur probare, quod pecuniativa sit idem oeconomicae, et arguit sic : Quia quaecumque potentiae habent eumdem actum et finem, eaedem esse videntur : oeconomicae et possessivae est idem actus, scilicet providere unde sit sustentatio domus et familiae : ergo videntur esse eaedem : et hoc dicit per haec verba primo ponens quaestionem, dicens : Utrum autem pars quaedam ipsius, possessiva scilicet oeconomicae, aut altera species, habet dubitationem,e Et procedit ad unam partem per unam rationem sic : Si enim pecuniativi sive possessivi, est, supple, officium., videre unde pecuniae et acquisitio erit, supple, ad gubernandam domum sive familiam, tunc cum hoc sit et possessivae et etiam oeconomicae, videntur esse eaedem. oeconomica et possessiva. Et statim procedit ad oppositum sic : Si autem est hujus quidem, scilicet possessivae acquirere, supple, materiam et instrumenta, hujus autem, id est, oeconomicae, uti et non acquirere, tunc oeconomica et possessiva erunt diversae facultates et artes : quia nulla est facultas quae utatur taliter acquisitis in organis et materia, nisi tantum oeconomica : diversae ergo videntur oeconomica et possessiva. Quod autem hoc verum sit, probat per hoc quod multae species sunt possessivae sive acquisitivae possessionum, cum tantum sit una oeconomica utens omnibus his. Et sumit a diversitate ciborum probationem. Quia illa maxime diversificat animalium et hominum vitas. Unde Aristoteles dicit in.

XVI Animalium, quod " omne animal abundat,ubi abundat suus cibus. " Et hoc est quod subjungit: Possessio autem circa quam est possessiva facultas, multas complectitur partes : ergo et divitiae, quae divitiae sunt possessiones. Primum tamen inter haec secundum naturam est agricultura : primo enim homines de agricultura vivere coeperunt quia terra prima est quae producit fructus ad sustentationem hominum : propter quod in epitaphio Saturni inventum est scriptum. : " Hic jacet Saturnus, qui primus in Italia triticum seminare docuit. " Propter hoc quaestio est, utrum pars quaedam pecuniativae sit, aut alterum, quoddam genus facultatis ad domum pertinens sit facultas illa, quae est circa curam ciborum : quia sine cibis domus non subsistit.

f Et ulterius quia secundum species ciborum multae sunt industriae et facultates animalium acquirendi cibum, utrum secundum omne genus ciborum differant oeconomicae vel. non : et hoc est, quod dicit : Insuper multae species ciborum propter quod et vitae multae et animalium et hominum stent. Cibus autem variat complexionem, complexio autem mores et modos vivendi animalium : complexio enim simile appetit, et In simili delectatur. Et subjungit rationem : Non enim possibile, supple, est, vivere animalibus sine cibo : a cibo enim est esse et augmentari animalibus : et ideo, supple, differentiae ciborum vitas faciunt differentes animalium. Et subjungit differentias dicens : Bestiarum enim, id est, animalium, haec quidem, id est, quaedam sunt gregalia, id est, in congregatione simul manentia : et haec oportet quaerere cibum. qui toti congregationi sufficiat, et industriam sive facultatem habere ad hoc. Alia autem sunt dispersa, solitaria, volantia et gradientia : et haec saeva sunt animalia, quae sibi solis congregant : et secundum hoc oportet ea habere industriam venativam et praedativam, ut sibi sufficiant ad vitam secundum ordinem naturae.

et sic unumquodque animal secundum ordinem naturae sibi debitum secundum quod sibi expedit ad cibum, sic provisionem habet sollicitudine vitae, quomodo scilicet provideat necessaria vitae : et ideo bestiarum sive animalium quaedam sunt animaliphaga, id est, animalia comedentia ( AdminBookmark enim est comedo) ut lupi, leones, et accipitres, et hujusmodi rapacia animalia. Quaedam autem sunt fructiphaga, id est, fructus comedentia et semina, et illa habent sollicitudines et industrias inveniendi fructus et semina. Et in utrisque horum sunt diversa genera : quia in utrisque iis sunt diversa delectabilia, et semina sive fructus : et ideo horum etiam inter se vitae differunt, et diversas habent industrias acquirendi cibum. Multis enim differunt horum vitae. Et similiter hominum secundum diversa delectabilia, et vitae necessaria. Ex omnibus his concludit, quod ex hoc quod quaedam comedunt animalia sive carnes, quaedam etiam fructus, et quaedam utrumque, quod propter hoc ad desidias, id est, otiositates et quietem quam omnia animalia desiderant, et ad delectationes quod unumquodque habeat suum desiderabile, natura ordinavit horum vitas, et determinavit ad uniuscujusque delectabile : et dedit unicuique industriam providendi sibi in iis.

g Et in hominibus est similiter : et ideo subdit, quod propter hoc in hominibus qui otiosissimi sunt et otium diligunt et laborem fugiunt, illi sunt pascuales, id est, multa animalia habentes, sicut filii Ruben et dimidia tribus Manasses, et apud nos Cumani qui laborem fugiunt et otium diligunt, illi pascualibus vivunt, lacte scilicet et carnibus animalium, quae sine labore habentur. Sed quia animalia sine pascuis vivere non possunt, et in uno loco multis animalibus pascua sufficere non possunt, ideo cum animalibus coguntur aliquando transmigrare de loco ad locum propter pascua invenienda, eo quod talium animalium talis usus est eis loco agriculturae. Alii autem ho -

mines ex propria cultura terrae aut animalium, sufficientia ad vitam non habentes, coguntur vivere ex praeda, sed diversimode. Quidam enim ex Iatrocinio - quidam autem ex piscatione, ut quicumque circa stagna ac fluvios et paludes et mare habitant : quidam ex avibus, sicut aucupes : quidam autem ex bestiis silvestribus, sicut venatores : ut plurimum tamen genus hominum ex terra vivit, id est, ex terrae fructibus et domesticis fructibus, animalium scilicet et hortensium et agriculturae.

In fine subdit epilogum dicens : Vitae quidem igitur animalium et hominum fere tot sunt. Et dicit fere, quia in speciali multae sunt valde, in generali autem sunt quae dictae sunt, scilicet ex silvestribus, vel domesticis, vel animaliphagis vel fructiphagis vivere.

h Deinde cum dicit, Quicumque quidem sponte natam, etc, adaptat hos vivendi modos ad vitam humanam : quia de vita humana principaliter intendit : et ponit hic omnia quae ferunt auxilium ad vitam humanam in domo, quae est oeconomia. Et facit duo. Primo enim dicit omnia quae ferunt auxilium in domo ad vivere, et bene vivere secundum ea quae naturaliter faciunt ad supplementum defectus. Secundo ponit aliam speciem quae est ex pecuniativa, et non est ita naturalis, eo quod non est de iis quae necessaria sunt ad vitam, ibi (litt. k), Una quidem igitur species, etc,

Dicit ergo : Quicumque ergo sponte natam vel spontaneam habent elaboralionem, sicut illi, supple, qui terras suas et areas et alia hujusmodi locant ad determinatum censum, qui in omni casu solvunt dominis quod pactum est, et non vivunt per commutationem, id est, transactionem rerum et negotiationem, id est, mercationem, sed ex aliis quaerunt auxilium vitae in domo, illi, supple, auxilium ad domus sustentationem ferunt, id. est, accipiunt alimentum familiae domus, et eis est ad auxi- lium pascimus, scilicet providentia, id est, ex pastura animalium, furativa : et intelligit furativam quamcumque industriam quae occulte et in abscondito lucratur, non eam quae in furto, id est, in latrocinio invito domino contrectat rem alienam : hoc enim modo potest homo lucrari civiliter ea quae ad sustentationem domus pertinent. Est etiam ad hanc pertinens piscativa, id est, lucrum quod accipiunt homines ex piscium captura suorum. Hoc etiam modo deservit venativa, quae scilicet venatur animalia silvestria : vel lucrum undecumque proveniens ad sustentationem domus, sine hoc enim domus non potest pervenire ad vitam nec ad bonam vitam. Alii autem, supple, aeconimi, et, id est, etiam miscentes ex iis, scilicet modis vivendi plures simul, delectabiliter vivunt, plures lucrandi modos permiscentes et supplentes defectuosissimam vitam, humanam scilicet quae omnibus defectibus plena est: quia quanto nobilius est animal homo, tanto pluribus modis indiget : unde supplent vitam quocumque lucro, ad per se sufficientem esse, id est, quod ex iis quae habet apud se sufficiat sibi. Et subdit exemplum dicens : Puta ii qui pascualem simul et furativam, id est, in occulto Incitativam : ii autem, id est, alii, supple, miscentes agriculturam in agris et vineis, et venativam in silvestribus animalibus, ut gubernationi domus subveniant, et circa alias, supple, industrias ad abundantiam domus pertinentes quomodocumque opportunitas, supple, vivendi, compellat hoc modo degunt, ad vivere scilicet, et bene vivere in domo.

i Quia autem haec acquisitio est de necessariis ad. vitam, quae naturalis est, eo quod omnium animalium sollicitudo est de pertinentibus ad vitam : ideo subdit concludens ex praedictis : Talis quidem igitur acquisitio ab ipsa videtur natura data omnibus, supple, animalibus. Et hoc probat per duo signa. Quia quidque natura ordinat ad naturae sustentationem,

hoc naturale est : haec autem ordinatur ad naturae sustentationem : ergo naturalis est. Probatio minoris : sicut secundum primam generationem, id est, quando primo natura producit animalia, omnis natura sufficientia partui producit, donec per seipsum possit pasci et acquirere necessaria id quod generatum est. Et hoc probatur per hoc quod animalia aut ovi flcant : ovificanti a auceni in ipso ovo albuginem habent pro substantia corporis , croceum autem pro nutrimento partus, quod sufficit donec animal egrediatur de ovo et quaerat necessaria sibi. Alia autem animalificant, idest, animalia pariunt, et illis ministrat natura alimentum lactis, quo sustententur donec sibiipsis possint accipere pastum, sicut apparet in omnibus animalibus boum, ovium, .et aliorum. Patet igitur quod natura nos hoc docet, quod nobis et nostris sufficiamus in iis quae pertinent ad sustentationem et vivere et bene vivere.

Et ex corollario ultimorum conclusio patet, quod scilicet vegetabilia et plantae ab ipsa natura ordinata sunt animalium gratia, et alia animalia ordinata sunt a natura, hominum gratia, scilicet bruta. Quod qualiter sit, determinat per partes in speciali : eo quod doctrina in particularibus in practicis scientiis utilior est. Et ideo subdit dicens : Domestica quidem, supple, super bruta animalia sunt, ei propter usum, lanarum scilicet et pellium., ei propter cibum, scilicet lactis et carnium : silvestrium autem, sicut cervorum et hujusmodi, quamvis non omnia, tamen plurima sunt cibi, ei alterius auxilii gratia ad hominem, supple, ordinata, ut gratia vestis, ei alia organa, idest, instrumenta ad vitam, ut corrigiae et fimus, et ex ossibus, dentibus, etc. diversa fiant. Ex omnibus his, supposita quadam propositione generali, scilicet quod natura nihil facit nec imperfectum nec frustra, concludit quod necessarium, propter consequentiam, hominum, gratia hoc fecisse naturam. Ex hoc ulterius concludit, quod ne cessarium propter hoc quod bellica indu stria animalium, qua unum oppugnat alterum, sit hujusmodi acquisitio acquisitiva : et quia praedativa est pans bellicae, et subalternata ei, propter hoc praedativa qua oportet uti et ad bestias et ad homines, talis est acquisitionis ministra, hoc est, eorum quae ad vitam et ad bonam vitam pertinent : propter hoc et praedativa utendum est aliquando. Et determinat in quo casu : Quia quicumque nati sunt subjici, et naturaliter, supple, sunt servi, sicut ante determinatum est, si illi nolunt subjici, cum secundum naturam subjici debeant (hoc enim secundum naturam justum est, ut subjiciantur) illis potest juste moveri bellum : et haec fuit causa primi belli. Ad illos ergo potest quis uti praedativa et bellica in auxilium suae domus.

k Determinatis autem omnibus ad auxilium domus pertinentibus, summatim concludit subdens : Una quidem igitur species secundum naturam possessivae, id est, ad. naturalem possessionem relata ((naturale dicitur hic, sine quo natura esse non potest), quae oeconomicae pars est, quam et qualem oportet existere, est quae dicta est, in possessionibus scilicet et acquisitionibus : quia sine hac nec est vivere nec bene vivere, cum ex natura omnes illa indigeant. Sed quia quaestio est adhuc qualiter illa acquiratur, ideo adhuc qualiter oportet illam acquirere aut existere, ut existant, quarum rerum sit necessaria thesaurizatio ad vitam necessariarum et utilium ordinatarum in communionem civitatis aut domus, quaeri-

tur.

I Et videtur secundum rationem, quod verae divitiae sint ex iis quae dicta sunt, scilicet possessionibus agriculturae, et animalium : possessionis enim talis per se sufficientia est ad bonam vitam. Cum enim habet tantum quantum sufficit pro numero et dignitate familiae, tunc finis est : et ideo sufficientia est talis possessionis ad. bonam vitam, et non est infl- ulta : propter quod reprehendit Solonem qui fecit leges tabularum apud Athenas, quia poetizans dixerit : Divitiarum nullus terminus praefinitus viris ponitur , sicut dicitur Isa,(v, 8) : Vae qui conjungitis domum ad domum, et agrum agro copulatis, etc. Possessionum enim talium finis est sufficientia oeconomi pro numero familiae est dignitate. Et hoc probat supponens unam propositionem, scilicet, in oeconomica arte est sicut in aliis artibus, fabrili scilicet, textili et aliis : nulla ars est quae exigat instrumenta infinita multitudine vel magnitudine, quia per illa nunquam contingeret venire ad finem ar-

tis. Cum igitur oeconomica ars quaedam sit, cujus divitiae sunt organorum multitudo ad oeconomum et politicum ordinata : quia sicut dicit Aristoteles in primo Ethicorum, divitiae organice ad felicitatem deserviunt : et hae divitiae sunt finitae et naturales : patet quod possessiva ad oeconomicam ordinata, finita et naturalis est. Post omnia haec concludit capitulum subdens : Quod quidem igitur possessiva, pars scilicet oeconomicae, secundum naturam oeconomicis et politicis deserviat et subministret, et propter quam causam, palam.