COMMENTARIUS IN CAP. XIV.

Dictum est enim in ante habitis, quod tria consideranda erant in isto ultimo tractatu, scilicet principatus divisio, quod jam habitum est, et principatuum institutio, et hoc etiam habitum est: et reliquum trium quod judicativum est in praetorio, de quo oportet jam pertractare. Et dividitur haec pars in tres partes. In prima dat modum tractandi. In secunda distinguit octo praetoria, ibi(litt. b), Sunt autem numero octo, etc. In tertia dicit quot praetoria, ad quam politiam pertinent, ibi (litt. c), De politiis autem dicamus, etc.

Sententia primae partis haec est, quod reliquum est dicere quid judicativum sit in praetoriis : et quod hoc determinandum est secundum eamdem hypothesim, id est, positionem, qua alia duo praecedentia determinata sunt: et quod differentia, praetoriorum est in tribus terminis, scilicet quod sumantur ex quibus sumendi sunt judices praetorii, et de quibus, scilicet causis, et quomodo, utrum scilicet sorte vel eligendi sint.

a Dicit ergo primo : Reliquum autem trium dicere, supple, restat, quod judicativum de praetoriis. Et dicit modum qualiter tractandum de eis, ibi, Sumendum autem ei horum modos, praetoriorum scilicet, secundum eamdem hypothesim. Et ponit modum, ibi, Est autem differentia praetoriorum, in tribus terminis (et enumerat terminos) ex quibus,

bus. Secunda vero paucorum potentiae, quaecumque ex quibusdam de omnibus. Tertia optimatum et civilia, quaecumque partim ex omnibus, partim ex quibusdam.

scilicet judicibus, ei de quibus, scilice causis, et quomodo, scilicet institutis judicibus. Et hoc est quod subdit explanando, ibi, Dico autem ex quibus quidem utrum ex omnibus, aut ex quibusdam De quibus autem, quot species praetoriorum. Quomodo autem, utrum sorte aut electione, electis judicibus. Inter haec primo dicit species praetoriorum, ibi, Primo igitur dicamus quot species praetoriorum.

b Deinde cum dicit, Sunt autem numero octo, etc. distinguit octo praetoria, enumerando species praetoriorum : et dicit : Sunt autem octo, scilicet species . Una quidem, scilicet prima, correctiva, transgressionum scilicet: alia autem, supple, species secunda, si quis injuste laeserit aliquid communium : alia, scilicet tertia, quaecumque in politiam, id est, contra civilem communicationem, ferunt, id est, committunt aliquid. Quarta, supple, species, ei principibus et idiotis, supple, communis, quaecumque de dximxi fiocitionibus altercantur, quod scilicet alteri damnum unus fecerit, sive princeps, sive idiota. Quinta, species scilicet, de propriis commutationibus, quando scilicet unus vendit alteri quod emit ab altero. Et determinat hoc ad legem. Et hoc est: Et habentibus magnitudinem, ut scilicet si decipiat eum ultra dimidium justi pretii, tunc enim vocatur ad judicem. Et praeter hoc, scilicet est sextum, quod liomicidiale, et quod peregrinum, id est, si compellit eum peregrinari in exsilium, Et quia homicidium potest fieri multis modis : aliquando enim est incertum et casuale, sicut dicit Dominus Deu-

teronom.(XIX, 5) :" Si duo iverint in silvam ad secanda ligna, et uno secante, evaserit ferrum, de manibus, et interfecerit alium, in cujus mortem nihil iste machinatus fuerat: ille enim non est reus homicidii . " Et propter hoc determinat subdens, ibi, Homicidialisqiudem igitur species, sive inter eosdem judices, sive inter alios, agatur scilicet (hoc ideo dicit, quia aliquando interfector est de foro unius judicis, et interfectus de foro alterius), sed, supple, praetorium est de iis, homicidiis scilicet, quae ex praemeditatione, supple, fiunt, quando unus scilicet machinatus est in mortem alterius : et de involuntariis, id est, homicidiis quae involuntaria sunt, et casualia : et quaecumque, scilicet homicidia confitentur, actor scilicet et laesus, altercantur autem de justo : dicit enim laesus se injuste esse laesum : alter autem dicit quod juste laeserit, sicut si vim vi repellendo cum. moderamine inculpatae tutelae occiderit: hoc enim omni homini licet, et est de jure naturali. Et quia tria genera homicidii computavit, addit quartum, ibi, Quartum autem, supple, genus homicidii est, quaecumque, scilicet homicidia, fugientibus de carcere communi in descensu feruntur homicidia, et dicuntur fieri homicidia. Et dat exemplum, ibi, Velut Athenis dicitur, quod in puteum compulit judex, supple, quosdam descendere, qui ibi mortui sunt. Et est simile quod adhuc fit, quod quidam in duris carceribus occiduntur. Accidit autem talia in praesenti tempore pauca, supple, esse, et in magnis civitatibus. Et causa hujus potest esse, quod homines modo sunt mansuetiores et civiliorcs quam antiquitus, et in magnis civitatibus majores quam in parvis. Haec igitur sunt septem praetoria.

Et addit octavum de peregrinali: et dividit hoc in duo. Ponit ergo primo peregrinala, ibi, Peregrinalis eadem, supple, praetorii, unum quidem, supple, est, extraneis ad extraneos, quando scilicet unus extraneus cogit exsulare alium extraneum. Aliud, supple, peregrinale, extraneis ad ipsos, scilicet cives, quando scilicet extraneus civem vel civis extraneum compellit exsulare. Ista ergo sunt octo praetoria. Et patet, quod sumitur numerus eorum secundum numerum causarum magnarum, in quibus appellatur ad praetorem.

Secundo ponit nonum parvum adjunctum omnibus his,ibi,Adhuc autem preter omnia haec de parvis commutationibus, supple, est praetorium. Et ponit exemplum, ibi, Quaecumque punclualia, id est, secundum pauca momenta staterae decipit alium, et quinque drachmarum, et paulo amplioris ponderis, scilicet decipit alium. Et ponit rationem, ibi, Oportet enim, et, idest, etiam de his fieri judicium. Sicut enim in V Ethicorum dicitur, de omni inaequali damni et lucri recurrunt ad judicem tamquam ad justum animatum : non incidunt autem, supple, altercantes de parvis commutationibus, in judicum multitudinem : quia inferior potest sufficienter sententiare, et non oportet quod a sententia lata per eum ad superiorem appelletur.

Postea subdit, quod in praesenti satis dictum est de istis, ibi, Sed de his quidem dimittatur, et de homicidialibus, et de peregrinalibus, supple, etiam dimittatur.

c Deinde cum dicit, De politicis autem dicamus, etc. ostendit quid de istis, ad quam politiam pertinent, scilicet quid ad democratiam, quid ad oligarchiam, et quid ad aristocratiam. Et facit combinationes omnium eodem modo, quo prius, scilicet quod vel omnes de omnibus judicant, et hoc sorte, vel electione instituti: vel omnes de quibusdam, vel quidam de quibusdam, et hoc de eisdem, vel diversis : et utrumque ex electione scilicet, vel sorte.

Dicit ergo primo : De politiis autem dicamus, de quibus non factis bene, seditiones fiunt et politiarum motus, id est, transmutationes.

d Et ponit divisiones in combinatione sicut prius, ibi, Necesse itaque aut omnes de omnibus judicare, divisis, supple, quantum ad modum institutionis, electione, aut sorte, aut omnes de omnibus, ii quidem sorte, ii autem electione : et hoc fit quando sorte constituti judicant quaedam, et electi per consensum judicant alia. Et ponit aliam divisionem, ibi, Aut de quibusdam eisdem, supple, judiciis, hos quidem sorte, supple, contingit judicare, hos autem electione. Et ideo hoc dicit, quia in eadem causa saepe judicum verba variantur. Et subdit generaliter modos, qui circa istam partem dicti sunt, ibi, Isti quidem igitur modi quatuor numero, supple, sunt, lot autem et alteri qui secundum partem, quatuor scilicet. Et enumerat etiam istos modos, ibi, Rursum enim ex quibusdam, non omnibus scilicet, et judicantes de omnibus, causis scilicet, electione, aut ex quibusdam de omnibus sorte: aut hoc quidem sorte, hoc autem electione : aut quaedam praetoria de iisdem, causis scilicet judicant, ex sorlialibus et electis. Et sub-

dit generaliter, ibi, Isti quidem igitur sicut dicti fuerunt, supple, tot, modi dictis. Adhuc autem eadem combinata, : quatuor enim sunt, quando omnes de omnibus, aut omnes de quibusdam, et semper ad quaelibet, vel sorte, vel electione. Et hoc est quod sequitur, ibi, Dico autem puta, ii quidem ex omnibus, ii aidem ex quibusdam, ii autem ex ambobus. Et dat exemplum, ibi, Velut si praetorii essent, supple, judices, ii quidem ex omnibus, ii autem ex quibusdam, et aut sorte, aut electione, aut ambobus, sorte scilicet et electione.

Deinde cum dicit, Quot quidem igitur contingit, etc. subjungit epilogum, dicens : Quot quidem igitur contingit esse modis praetoria, dictum est.e Et ponit brevem adaptationem ad politias. Horum autem, praetoriorum scilicet, prima quidem deinotica, id est, democratica : et est ibi figura. Et dicit quae, ibi, Quaecumque ex omnibus aut de omnibus, illa scilicet communiter respiciunt principatum populi. Secunda autem, praetoria scilicet, oligarchica. Et dicit quae, ibi, Quaecumque ex quibusdam de omnibus. Et in talibus est respectus ad quasdam personas eximias potentia vel divitiis. Tertia autem, praetoria scilicet, aristocratica et politica, simul scilicet. Et dicit quae sint illa, ibi, Quaecumque ii quidem ex omnibus, supple, judicant, et quantum ad hoc est politicum : ii autem ex quibusdam, et quantum ad hoc est aristocraticum : quia illa fiunt ex potentia quorumdam virtuosorum. Et in hoc terminatur sententia quarti libri.