COMMENTARIUS IN CAP. I .

Ptolemaeus in Almagesto dicit, quod non est mortuus, qui scientiam vivificavit : nec fuit pauper, qui intellectui dominatus est, sive qui intellectum possedit. Ratio autem dicti est quod dicit AJfarabius in libro de Intellectu et Intelligibili , quod omnes Philosophi radicem immortalitatis vere posuerunt in intellectu adepto : secundum enim illum intellectum extendit se anima rationalis ad principia incorruptibilis veritatis : nec potest esse quod mortale sit, quod subjectum est incorruptibilis veritatis. Quia dicit Aristoteles in VI Ethicorum, quod unumquodque quod in. aliquo est, est in eo secundum potestatem ejus cui inest, et non secundum potestatem ejus quod inest : et ideo si incorruptibilis veritas est in intellectu adepto, oportet quod et ipse incorruptibilis sit. Haec etiam causa quare talis pauper esse non potest : quia cum pauper sit non sibi sufficiens, et talis ex possessione et superpositione et pulchrorum et bonorum omnium sibi sufficiat ad. utramque felicitatem, politicam scilicet et contemplativam, pauper esse nunquam potest. Dicit autem Isaac in libro de Diffinitionibus, ''quod Plato diffiniens Philosophiam dixit, quod prima diffinitio est suiipsius cognitio. Est autem hominis consideratio triplex secundum

Justitia vero civile quiddam est. Nam jus est ordinatio civilis societatis. Judicatio autem, justi judicium.

naturam, scilicet in seipso, in domo, et in civitate. In seipso cognoscitur, in passionibus, operationibus et comteniplalione, et sic cognitio hominis determinata est in Ethicis, ubi determinavit Aristoteles de virtute morali et contemplativa, et felicitate morali et contemplativa. Sed quia alia est virtus hominis, et alia virtus civis, ut dicit Aristoteles in VI Ethicorum, et in unoquoque extremum in bono, est virtus ejus, ut dicit idem in IV Ethicorum, ideo ad. perfectionem hominis in virtute, quia homo est animal naturaliter conjugale et civile, ideo post perfectionem Ethicorum, quibus docetur virtus hominis in seipso, et utraque felicitas, moralis scilicet et contemplativa, oportuit suscipere hoc negotium, ut perfecte traderetur moralis scientia : et hoc est causa suscepti operis. Subjectum autem sive materia est communicatio oeconomica et communicatio civilis secundum ordinem recti et justi, in qua ostenditur homo perfectus secundum virtutem secundum quam naturaliter est homo animal conjugale, et secundum quam homo naturaliter est animal civile. In hoc enim est sufficientia moralis doctrinae, quando ostensum est qualiter homo est in virtute perfecta secundum se, et in domo, et in civitate. Et ex hoc patet ordo hujus scientiae ad scientiam Ethicorum, et etiam hujus doctrinae sufficientia. Passiones autem quae probantur de hoc subjecto, sunt ordines recti et justi, quibus communicat homo iis qui sunt in domo, vel iis qui sunt in civitate secundum omnem urbanitatem monarchiae, aristocratiae , democratiae, quae sumuntur secundum medietatem arithmeticam, vel geometricam, ut dicit Aristoteles in V Ethicorum, in commutando vel distribuendo. Et sic dicit Tullius,quod ((principia omnia illa quibus concluduntur passiones de subjecto, proficiscuntur a tribus, scilicet a pari, a pacto, et judicato, " ut scilicet fiat secundum par rei inter communicantes, ne alter scilicet velit habere plus in lucro et minus in damno. Hoc enim, ut dicit Aristoteles in V Ethicorum, principium iniquitatis est. Et ut teneantur pacta, secundum scilicet quod intervenit inter communicantes duos vel plures : quia leges confirmant pacta. Dicit autem Tullius in fine I Rhetoricae, quod. " lex est jus scriptum asciscens honestum, prohibensque contrarium. " Proficiscuntur etiam a judicato : quia in talibus, quod a principe ex. consilio senatus et seniorum scientium leges et jura majorum decretum est, legis habet vigorem. Sic igitur patet de subjecto hujus scientiae et passionibus et principiis.

Divisio autem est., quod in prima parte hoc est, in primo libro docet hominem perfectionem secundum communicationem virtutis oeconomicae : a secundo autem ulterius docet perfectionem secundum virtutem politicam sive civilem. Prima pars in duas dividitur, in quarum prima praemittit partem procemialem, in qua ostendit qualiter et per quae devenitur ad hanc scientiam. In secunda de oeconomica exsequitur quod proponit, et hoc incipit in cap. 2, ibi, Quoniam autem manifestum ex quibus partibus, etc. Primum capitulum dividitur in duas partes, in quarum prima ostendit ex quibus, et per quae venitur in hanc scientiam. In secunda venatur quatuor conclusiones, in quibus ostendit excellentiam istius scientiae, scilicet quod est secundum communicationem perfectissimam, naturalissimam, secundum naturam primam, et optimorum bonorum gratia institutam :

et hoc incipit, ibi (littera r), Quae autem ex pluribus vicis communitas, etc.

Prima igitur pars in qua ostendit per quae, et qualiter devenitur ad scientiam istam, habet tres partes. In prima proponit quamdam generalem propositionem, per quam ostenditur finis istius scientiae, ad quem deveniendum est secundum hoc opus sapientis, quod est non mentiri de quibus novit. Secundum hoc enim omnis sapiens praestituit sibi finem ad quem cum venerit, scit esse perfectum opus suum : propter hoc enim dicitur finis, quia in hoc stat studium et opus efficientis. Secundo secundum aliud opus sapientis quod est mentientem manifestare posse, ponit errorem quorumdam circa hoc et arguit eum, ibi (litt, c),Quicumque igitur existimant, etc. In tertia ponit distincte communicationes et partes earum, ibi (litt. I), Ex his quidem igitur duabus communitatibus, etc.

a In prima parte dicit sic : Quoniam omnem civitatem, etc. usque, ibi, Institutam, id est, videntes quod omnis civitas est in communicatione, et instituta est ut civibus suis attingat extremum boni communicationis, quod est virtus ejus. Quod probatur ex. hoc quod omnes homines, et omnia quaecumque sunt, omnia quaecumque operantur, operantur boni alicujus gratia. Unde in I Ethicorum dicit Aristoteles quod " bonum est, quod omnia optant. " Et addit Dionysius, " et propter illud agunt, quidquid agunt. " Et ratio dicti est, quod unumquodque secundum virtutem sibi propriam, sive in se, sive in communicatione ad alterum, desiderat venire ad extremum boni quod sibi debetur, secundum virtutem secundum quam operatur. Ex hoc concludit, quod omnes sic operantes in omnibus operibus suis, bonum aliquod conjecturant. Et dicit conjeclurant, quia haec scientia utens est, non docens : eo quod usus magis attenditur quam doctrina. Quia sicut dicit in Ethicis, ad acquisitio-

nem virtutis tria exiguntur, scilicet scire, velle, et perseverare in operibus difficilibus : et scire quidem parum prodest, velle autem et perseverare multum. Con- jecturant ergo bonum ad quod cupiunt pervenire, ex circumstantiis et agentium et actuum, et principiis paris, et pacti et judicati, secundum quod est optima communicatio et optimorum bonorum causa, secundum quod attingi potest vilius hominis, quae est extremum in bono, secundum quod homo est naturaliter conjugale animal et civile.

b Et si hoc est in omnibus, tunc multo magis est in principalissima communicatione omnium. Principalissima autem omnium, est quae omnes alias est complectens communicationes, in quibus homo potest devenire ad ultimum suae virtutis, et extremum in bono, secundum quod animal naturaliter conjugale et naturaliter civile. Omnes autem complectens, civitas est, et communicatio politica. Ergo illa est optima, et conjecturat bonum optimum communicationis humanae. Et intendit ulterius quasi ex corollario concludere, quod huic scientiae maxime intendendum est, per cujus doctrinam positam in usu devenitur ad optimum bonum hominis, quod est in communicatione. Quia sicut dicit in I Ethicorum : " Bonum quidem est quod est bonum hominis, melius autem quod est civitatis, divinissimum vero quod est gentis. " Ita bonum est monastici hominis, quod traditur in Ethicis, melius autem oeconomicae communicationis, et optimum quod est civitatis.

c Deinde subjungit arguens errorem qui est circa hoc, ibi, Quicumque igitur existimant, etc. Et circa hoc sex facit. Primo enim ponit errorem, .secundo tangit errantium rationem, ibi (litt. d),Multitudine enim et paucitate, etc. Tertio distinguit ut ex distinctione pateat error, ibi, Quoniam quidem ipse, etc. Quarto arguit ibi (litt. e), Haec autem non sunt

vera. Quinto dat arguendi artem omnes tales errores,ibi, Manifestum autem erit. Sexto procedit secundum artem illam ostendendo qualiter, et per quae devenitur ad finem, ibi (litt. f), Necesse itaque primum, etc.

Enumerando igitur errores dicit sic : Quicumque igitur existimant politicum et regale et oeconomicum ei despoticum idem, non bene dicunt. Et subjungit rationem eorum sic : Multitudine enim et paucitate putant differre, sed non specie horum unumquodque. Et explanat subdens : Puta siquidem paucorum, ab uno patre descendentium, tunc principantem in hac communicatione dicunt esse patremfamilias : si autem plurium, quod scilicet sit inter descendentes ab uno patre, et familias eorum, in servis et ancillis, tunc principalem in tali communicatione dicunt esse oeconomum : si autem sit plurium adhuc, ut scilicet sit inter concives in civitate, vel conregnales in regno, tunc dicunt esse politicum, aut regale. Et hoc dicunt, quia decepti sunt, quia putant quod nihil differant magna domus, et parva civitas, et tamquam nihil differant regale et Politicum, Et quandoquidem aliquis praeest alicui communitati sine genti propria potestate, tunc dicunt esse regale. Rex enim est principatum tenens super gentem propria potestate. Quando autem aliquis principatur civitati, secundum rationem disciplinae, hoc est, legibus et plebiscitis et statutis communitatis secundum partem, hoc est, secundum particularem civitatem, et subjectus regi, qui eum in parte suae sollicitudinis constituit, tunc dicunt esse Politicum.e Inde arguit hunc errorem subdens : Haec autem non sunt vera, etc. Et ratio communis est : Qlia quaecumque communicationes diversa bona specie conjecturalt, non solum quantitate, sed etiam specie differunt : oeconomica, Politica, et regalis communicationes, diversa bona specie conjecturant : ergo non solum

differunt quantitate, sed etiam specie. Qualiter autem ad hoc deveniatur subdit, artem docens, ibi, Manifestum autem, erit, quod dicitur, intendentibus, hoc est, subtiliter considerantibus secundum subjectam methodum, id est, propositam artem. Est enim via communis, ut dicit Aristoteles in III Physicorum, quod " compositum non cognoscimus, nisi cum scimus ex quibus, et quot, et qualibus est : " et ideo ad cognitionem veram istarum communicationum, utrum scilicet quantitate sola, vel etiam specie differant, necesse est hoc compositum quod est communicatio Politica, usque ad incomposita dividere et simplicia : hae enim minimae sunt partes totius ex quibus cognoscitur compositum. Sic necesse est civitatem ex quibus componitur, scilicet dividere in componentia : considerantes scilicet uniuscujusque propriam naturam et virtutem, videbimus etiam magis de iis quibus quidem differunt ab invicem, et videbimus etiam si quid artificiale contingit accipere circa unumquodque dictorum secundum seipsum, utrum scilicet quantitate differant et solum, vel etiam specie. Generaliter enim verum est, quod si quis ex principio res nascentes viderit, hoc est, composita ex suis componentibus, iis, scilicet quemadmodum in civilibus, optime contemplabitur, et in omnibus aliis compositis.

f Et subdit exsequendo secundum artem datam, omnes particulares communicationes oeconomicam et civilem communicationes componentes. Et prima est mariti et uxoris, quae convenit homini secundum quod conjugale animal, per naturam inditam ei communiter cum omnibus animalibus et plantis, secundum quam inditum est unicuique appetere tale, alterum relinquere posse, quale est ipsum : hoc enim est esse divinum quod omnia appetunt propter conservationem speciei. Haec est igitur communicatio prima extremum in bono habens conservationem speciei : hoc igitur est bonum specie differens istius communicationis.

g Secunda autem communicatio est inter principans et natura subditum, propter salutem individui : et haec est inter dominum et servum, quae communicatio despotica vocatur Graece, Latine autem dominalis . Quia sicut maritus et uxor sine invicem non possunt esse ut attingant bonum virtutis conjugalis, ita servus et dominus sine invicem esse non possunt, ut attingant bonum despoticae, in communicatione oeconomicae, quod est in conservatione vivere, et bene vivere familiae. Et hoc probatur si distinxerimus secundum naturam dominum, et secundum naturam servum, secundum naturam rationem domini, et secundum naturam rationem servi. Dominus enim est, qui secundum mentem sapientia et prudentia praeditus, convenienter praeordinat et disponit ea per quae familia, quae ad domum pertinet, optime potest devenire ad suae virtutis optimum et extremum. Servus autem est per naturam, qui tali mente non est praeditus, potest tamen suscipere praeceptum, et instructionem domini, et viribus corporis exsequi omnia quae pertinent ad vivere, et bene vivere communicationis oeconomicae.

h Ex quo patet, quod natura et naturali virtute distinguuntur foemina et servus, maritus et dominus, et quod specie differunt virtutes communicationis conjugalis et communicationis despoticae, et non quantitate sola. Hoc etiam probatur alia ratione. Quia licet ars imitetur naturam, non tamen aequat eam, ita quod aliquid factum ab arte, in communicatione ad alterum contendat, conjecturando bonum aliquod per communicationem. Cujus probatio est, quod natura nihil tale facit, quale aeris figuratores, qui faciunt Delphicum gladium etiam paupere rogante, non in communicatione aliqua ad alium gladium, sed faciunt unum gladium ad unum hominem, qui

se defendit In eo. Et hujus ratio est, quod unumquodque organorum, id est, instrumentorum, sicut gladius et securis et hujusmodi talia, sic optime perficiet opus suum ad quod factum est : hoc autem non posset facere, si ad plura deputaretur. Et ita est de servo et domino, et uxore et marito, quod unumquodque optime perficiet opus suum, quando est ad hoc, cui naturaliter communicat : et sicut bona illa, ad quae sunt, differunt specie : sic et communicatione illae differunt specie.

i Hoc autem ulterius probatur per eos qui legibus non utuntur et communicationibus secundum legem justitiae ordinatis : et illi sunt qui dicuntur barbari. Licet enim hoc nomen, barbarus, factitium sit, ut dicit Strabo , ab imitatione soni impositum, eo quod sermones litterate et articulate non exprimunt, sed confuse quasi barbar loquentes : tamen pro certo barbarus est, qui legibus ad ordinem communicationis non utitur : propter quod in multa peccata incidunt, confundentes communicationes, et corrumpentes ordinem justitiae in ipsis : et ideo apud ipsos foemina et servus eumdem habent ordinem,k Et causa hujus est, quia barbari intellectum et rationem dispositam et ordinatam prudentia et justitiae legibus, qui natura sive naturaliter principans est et ordinans unumquodque ad speciem sibi debitae communicationis, non habent, et ideo fit communicatio ipsorum confusa, non haberis ordinem recti et justi, uxoris ut semae, et ministri ut servi, Propter quod dicunt Poetae, quod Graeci sapientes in. ordine communicationum debent barbaris principari, intendentes quod idem sit barbarum et natura servum : quia sicut servus ordinem et dispositionem faciendorum non habet in seipso, sed exspectat a domino, propter quod

etiam servus est alterius, sicut argumentum et organum motum ab alio : ita barbarus destitutus intellectu ordinante, secundum legem justitiae et communicationis, ordinem spectat a Graeco sive a sapiente. Graeci enim et aegyptii primo sapientiam inquisierunt, et ordinem justitiae, secundum leges. Ibi enim, sicut dicit Aristoteles in I Metaphysicorum , " concessa est in scholam intrare sacerdotum gens, et ibi primo mathematicae scientiae constiterunt et ordo legum, " per Critiam quidem in aegypto, et per nepotem ejus Solonem in Graecia apud Athenas, qui primus ibi invenit leges tabularum, ut dicit Plato in Timaeo, Ex isto exemplo, Aristoteles vult sic argui : " Si confusio et indistincto communicationum in barbaris tantum eis fecit damnum, ut una communicatione utantur pro alia, patet manifeste quod communicationes oeconomicae, Politicae, regales, non differunt quantitate solum, sed. specie. " I Sic ergo improbato errore qui est circa materiam propositam, in tertia parte primae partis capituli, quae incipit, ibi, Ex his quidem igitur duabus communitatibus, etc. distincte ponit communicationes et partes earum. In primo fundat se super talem divisionem, quod communicationum, alia est constituta in omnem diem, inter eos scilicet quos omni die oportet communicare secundum ordinem et legem justitiae : alia vero non diurnalis, inter eos scilicet qui non omni die communicant sibi invicem. Prima ex duabus constituitur, scilicet despotica, quae est inter dominum et servum, nuptiali, quae est inter maritum et uxorem. Et hoc probat per Hesiodum, qui in hoc recte dixit, quod ex his duabus communitatibus constituitur prima communicatio domus, quae in omnem diem est : quia illi qui sunt in eadem familia domus, necesse est quod omni die communicent sibi et in cibo et in igne et in aliis

quae ad usum vitae pertinent. Recte dixit Hesiodus poetizans , quod in omni domo necesse est esse primum entem, id est, patremfamilias sive dominum qui praeeminet aliis : et necesse est in ea esse mulierem, quae matrimoniali commucatione communicat, de qua in Proverb. : Consideravit semitas domus suae, et panem otiosa non comedit . Et Aristoteles in I Rhetoricae : " Mulieris bonum est esse operosam : " et necesse est esse in ea bovem aratorem, qui possessiones arando moveat ad cultum, ut provocentur ex iis fructus qui pertinent ad usum domus, et sine quibus communicantes sibi in eadem domo oeconomica communicatione nec vivere nec bene vivere possunt, bos enim pro pauperibus est pro ministro.m Ex his concludit, intentam conclusionem subinferens, ibi, In omnem quidem diem constituta communitas secundum naturam domus est, in eis, scilicet in tribus sibi invicem communicantibus. Et dicitur quod est secundum naturam : quia natura non salvatur sine ea : hoc enim naturale est, sine quo natura non subsistit. Et hoc probat per quemdam Philosophum qui Charondas dicitur, qui tales quotidiana communicatione communicantes in domo vocat AdminBookmark , ab AdminBookmark quod est cum, et AdminBookmark quod est pulmentum, quasi compulmentales : eo quod tales eisdem pulmentis et eadem mensa utuntur. Inducit etiam alium, Epimenidem scilicet Okrem, id est, de Okra civitate natum, AdminBookmark id est, in eodem fumo vel eodem is:ne communicantes, ab AdminBookmark quod est unum, et AdminBookmark quod est fumus, eo quod in eodem fumario sibi communicant.

n Deinde distinguit secundam communicationem quae fundatur supra secundum membrum supradictae divisionis,

quae est communicatio non. diurnalis. Et dicit : Ex pluribus autem domibus communicatio prima, id est, immediata, procedens ex prima diuturnali communicatione, quae est usus (genitivi casus) non diuiurnalis gratia, id. est, propter usum non diuturnalem instituta, est vicus,o Maxime autem videtur secundum naturam vicus vicinia domus esse,vel domorum, quos, scilicet tali communicatione communicantes, quidam, id est, Antiqui vocant collactaneos, quasi de eodem lacte et eodem semine parentum exeuntes, pueros et puerorum pueros, id est, filios et nepotes. Graece autem collactanei vocantur AdminBookmark , scilicet uno lacte enutriti : sicut etiam in astronomia quae Graece dicitur galaxia, Latine vocatur lactea. Ratio dicti est est in VIII Ethicorum, ubi dicitur tam in textu quam in commento, quod sicut filius exit de corpore patris et matris, secum trahens sufficiens sibi ad substantiam corporis : ita debet exire de domo parentum, ut secum ducat de facultate parentum, quod sufficit ad necessitatem domus : et ideo filius constituit domum juxta domum patris, et nepos juxta illum, et pronepos et abnepos juxta illos : et sic facta est vicinia. Vicinorum auteni habitatio, vicus dicitur. Et inter eos est secunda communicatio non diuturnalis, sed opportunis temporibus et constitutis ad utilitatem communitatis sibi invicem communicantes.

p Et hoc probat, quia quando talis incepit multiplicatio domuum sive domorum, et crescere in vicum, et vici crescere in civitatem, omnes civitates regebantur uno qui rex dicebatur ad omnem communionem. Et hoc ulterius probatur ex hoc quod nunc adhuc gentes ita reguntur ad communicationes necessarias et naturales : reguntur enim

ex subjectis regi. Domus autem, id est, familia ad domum pertinens regitur a senissimo, quia illi praesumuntur esse sapientes. Unde Aristoteles III Topicorum : " Nemo eligit juvenes duces, etc: " propter quod et viciniae quae ad eamdem cognationem pertinent, et dicuntur Graece AdminBookmark , ab eodem senissimo reguntur, et illi obediunt. Et hoc probat per Homerum sic dicentem : Leges statuit unusquisque pueris et uxoribus. Qui autem legem statuit ad ordinem communicationis, vice regis est. Et dispersim enim, ei sic antiquitus habitabant : hoc enim, ut dicit alia translatio, seminale est et antiquum, quia a conseminalibus descendit et ab antiquo est observatum.

q Quod autem senissimi sit regere in parentela, probat per exemplum : quia omnes deos dicunt regi : et est apud comicos, quod regibus (sicut Priamo et Hecubae) adaptant personas deorum superinduentes eis species sive figuras deorum in sceptris, quae directionem significant secundum leges et justitiam : et cultum figurae, quae significat honestatem virtutis. Et sicut aptant eis figuras deorum, sic et attribuunt eis vitas deorum, in regimine scilicet. Et sic patet quod communicatio vici non est communicatio domus, sed diversae sunt species inter se. Et communicatio domus generatione prima est, et est naturalis homini secundum naturam qua homo conjugale animal est : et communicatio vici secunda communicatio est : et est item naturalis homini secundum quod homo per philanthropiam conjungitur suis. Dicit enim in VIII Ethicorum, quod " pater propinquior est filio quam filius patri: " eo quod pater aliquid sui habet in filio, filius autem nihil sui habet in patre.

r Exilis autem duabus communicationibus generatur tertia, de qua in secunda parte capituli tractat Aristoteles, quae incipit, ibi, Quae autem ex pluribus vicis, etc, de qua quatuor investigat. Primo, quod est sufficientissima, ibi, Quae autem, etc Secundo quod est naturalissima, ibi (litt. s), Propter quod omnis civitas, etc. Tertio quod secundum naturam est prima, ibi (litt. x), Et prius itaque civitas, etc Quarto quod optimorum bonorum gratia est instituta, ibi (litt. y), Qui autem primus instituit, etc. Primum probat tali ratione, supponens quod omnis communicatio instituta est ad sufficientiam vitae et bonae vitae secundum justitiam ordinatae. Ex hoc sic procedit : quaecumque communicatio quae colligit omnes alias et complectitur, illa sufficientissima et perfectissima est : politica communicatio, sive civilis, colligit omnes alias : ergo sufficientissima et perfectissima est. Majorem reputat per se notam. Ad probationem minoris sic procedit dicens : Quae autem ex pluribus vicis communitas sic est, perfecta civitas est jam, id est, ex ipso civitas est, omnis habens terminum, id est, complementum (eo quod omnis res completa in termino) per se sufficientiae : colligit enim omnes communicationes alias quae ad vitam, et bonam vitam hominis institutae sunt, ut consequens est dicere. Quia scilicet consequens rationem est, quod ex quo colligit omnes alias, quod perfectissima sit et sufficientissima. Sic ergo probata est prima conclusio, ex qua sicut ex corollario sequitur ulterius, quod inducit : Facta quidem igitur vivendi gratia, scilicet est, existens, est autem, supple civitas, gratia bene vivendi : bene enim vivere est ad commodum et ordinem justitiae vivere. Propter quod dicit Avicenna in suo libro de Animalibus, quod vita hominis solius est pejor quam esse potest : unde ut nullum desit commodum, facta est ex vicis civitas in quibus sunt habitationes diversorum artificum, scilicet coriariorum, fullonum, fabrorum, pannificum, in quibus necesse est quod cives communicent ad bonam vitam.

s Deinde procedit ad ostendendam secundam conclusionem, scilicet quod haec communicatio naturalissima est, ibi, Propter quod omnis civitas, etc. : quare ad hoc inducit quatuor rationes. Prima est, quod finis omnium quae sunt ad finem, naturalissimus est illi cujus finis est : civilis communicatio finis est omnium communicationum quae sunt ad finem hominis secundum hominis naturam. Et hoc probat, quia finis ultimus uniuscujusque naturalissimus est, sicut hominis, equi, domus : communicatio civilis, finis omnium aliarum est, et optimum, cum omnia alia ordinentur ad ipsam : ergo naturalissima est. Majorem hujus rationis supponit quasi per se notam. Minorem probat : quia civilis communicatio finis est, eo quod quale sit unumquodque, ex ratione perfecta finis demonstrat, eo quod finis accipitur secundum ultimam differentiam et convertibilem, ut dicit in I Metaphysicorum : finis autem uniuscujusque, sicut hominis, equi, et domus, natura est ipsius. Et hoc dicit Aristoteles, ibi, Finis enim, ipsa scilicet communicatio est illarum, scilicet communicationum. Finis autem semper natura est (et est natura ablativi casus) : nihil enim est ita naturale sicut finis uniuscujusque : quia in hoc est complementum, unde in vita hominis nihil est ita naturale sicut communicatio civilis, quia finis est et communicationum omnium complementum : hoc enim dicimus naturam uniuscujusque, in quo complementum sui est. Ad idem inducit hoc quod dicit: Adhuc quod cujus gratia, etc. Per se sufficientia, in communicatione civili, finis est et optimum : ergo naturalissima homini.

t Ex iis igitur manifestum est, quod de numero eorum quae sunt natura (ablativi casus) homini, id est, quae sunt naturalia homini, civitas est, et com-

municatio civilis, sive politica. Ad idem secundo procedit demonstrandum ex natura hominis, dicens quod homo natura animal civile est. Quod probat per contrarium : quia qui incivilis est, aut est incivilis propter naturam deficientem, aut proficientem in aliquid melius quam natura hominis sit et non propter fortunam, quae (sicut dicit Aristoteles in II Physicorum ) est natura praeter rationem faciens impetum : quod esse non potest nisi ex superioribus naturae alicujus, quae dominatur in complexione causarum, quae ordinant et disponunt facta hominum, secundum quod factum dicitur a Boetio in libro de Consolatione , quod " est rebus mobilibus adhaerens dispositio, per quam providentia suis quaeque nectit ordinibus. " Unde si propter naturam et non propter fortunam, quae mobilis est, est incivilis, id est, impotens ad civilem communicationem, aut pravus est, si scilicet deficit ab hujusmodi natura, aut melior est quam homo, si proficit in aliquid divinum, et humana communicatione non indiget. Et hoc confirmat per dictum Homeri, qui de pravo dicit : Maledictus insocialis, illegalis, sceleratus. Et subjungit rationem: Simul enim est ille maledictus talis, natura talis, id est, qui destituta natura est talis : et ille talis est belli affectator, veluti sine jugo et fraeno rationis existens, sicut corruptus ex ratione in feritatem. Et talis est transcorporatus in ferinam bestiam lupi vel leonis, ut dicit Plato : sicut videmus in volatilibus, ut dicit Aristoteles in I libro de Animalibus, quod " aves rapaces et iracundae, sicut aquilae, accipitres, et falcones, semper solae sunt, et fugiuntur et inclinantur ab aliis avibus, propter hoc quod corrumpunt naturalem communicationem avium et societatem. " u Quod autem hoc innaturale sit homini, probat consequenter inducens et ostendens, quod homo est animal naturaliter civile, ibi, Quod autem civile animal homo, scilicet sit, et plus omni ape et omni animali gregali, id est, in cujus genere principans constituitur unum, sicut grues unam sequuntur ordine litterato, palam est scilicet ex dicendis. Supponitur enim generalis propositio, quae regulariter vera est, quod natura nihil facit frustra (7 Physicorum), et quod non deficit in necessariis, nec abundat superfluis : constat autem quod per ordinationem naturae solus homo supra caetera animalia habet sermonem significativum, per quem, ut dicit Plato in Timaeo, homo communicet homini suos conceptus et affectus, et alia quidem animalia vocem habent per quam significant sibi delectabile vel tristabile : unde vox illa nec litterata nec articulata est. Usque enim ad hoc pervenit natura brutorum animalium quod habeant sensum delectabilis et tristabilis : at ultra hoc non pervenit, ut sibi suos significent conceptus. Sermo autem articulatus et litteratus, qui hominis est, est in ostendendo conferens et nocivum, et per consequens justum et injustum. Communicatio enim in his et ostendere hoc sermone litterato et articulata in comparatione ad alia animalia bruta hominibus proprium est. Communicatio enim boni et mali, justi et injusti, et addit Avicenna, verecundi et inverecundi, turpis et honesti notitiam et conceptionem talium habere solis hominibus proprium est : solus enim homo insensibili cognitione cum sensu talium accipit notitiam et discretionem. Horum autem communicatio justitiae legibus ordinata, facit domum in communicatione oeconomica, et facit civitatem in communicatione politica. Ergo communicatio politica et oeconomica naturalissimae sunt homini. Sic ergo habentur duae conclusiones, quod politica communicatio naturatissima et perfectissima est hominis.

x Deinde cum dicit, Et prius itaque civitas, etc, procedit ad demonstrationem tertiae conclusionis, scilicet quod prior est secundum naturam. Et ad hoc inducit unam rationem : sicut dicitur in Praedicamentis : " Prius natura est, a quo non convertitur consequentia : " sed posita civitatis communicatione ponitur communicatio domus, non e converso : ergo prior est secundum naturam communicatio civitatis quam domus. Major patet et per se nota est, quod superius in inferiori est actu et intellectu, et non e converso : et ideo ablato superiori, aufertur, et non e converso. Ad probationem autem minoris procedit sic, ponens primo conclusionem intentam, ut sciatur ad quid deveniatur per rationem inductam, et haec est : Et prius est civitas secundum naturam quam domus, et etiam quam unusquisque nostrum. Et hujus rationem subjungit : Totum enim prius necessarium esse parte. Et hujus causa est, quia pars trahit rationem a toto, et non e converso. Et illam subjungit dicens : Interempto enim toto non est pesneque manus, nisi aequivoce, quod non habet rationem perfecti pedis neque perfectae manus. Velut si quis dicat lapide am manum esse manum, vel lapideum pedem esse pedem. Omnia enim talia diffiniuntur virtute et actu, quem habent in toto : quare jam. non talia existunt, quando scilicet nec virtutem habent nec actum quem habent in toto : et non sunt eadem dicenda secundum formam et rationem : et si dicantur talia nomine, hoc erit aequivoce. Et hoc concludit ulterius inferens : Quod quidem igitur civitas natura prior, etc. Et rationem communem quam induxit de toto et parte, adaptat ad propositum, subinferens : Si enim non per se sufficiens est unusquisque, ad vitam scilicet et bonam vitam, ille segregatus a communicatione civili, similiter aliis partibus, segregatis scilicet a suis totis se habebit, quod scilicet non dicetur homo, vel domus, nisi aequivoce : quia virtutem et actum hominis non

habent, sicut nec pes lapideus, nec manus. Ex hoc ulterius Infert, quod non potens communicare civili communicatione, aut nullo indigens, et propter hoc nihil communicans, nulla pars est civitatis. Et ex corollario infert, quod tunc aut bestia est, aut Deus : bestia, si pravitate defecit a natura hominis : Deus, si, sicut Didimus Bragmanorum rex, probitate Philosophiae sic profecit, quod ne impediretur a frequentantibus, nulli communicare voluit. Sicut dicitur de Diogene ab eodem Didimo, quod exiens de palatio solum scyphum ligneum in. sinu portavit, quo aquam hauriret ab bibendum : et cum fugeret ad solitudinem, et videret pastores bibere haustu manus, projecit scyphum quem portaverat, dicens : ((Nescivi quod natura scyphum milii paraverat. " Et Alexandro multa promittenti si secum rediret ad palatium, cum in solitudine esset, et observaret cursum astrorum, respondit quod nihil simile offerre posset delectationi Philosophiae.

y Ex omnibus his conclusionem infert intentam, dicens : Natura quidem igitur impetus in omnibus, scilicet hominibus est, ad talem communitatem, id est, politicam communicationem, cum sit perfectissima et naturalissima.

Deinde procedit ad manifestationem quartae conclusionis, quod scilicet haec communicatio maximorum bonorum causa Instituta est. Et hoc probat per duo. Unum est quod regulariter verum est, quoniam si aliquid opponatur ad aliud quod magis, et maxime ad maxime : unde si homo communicans isti civitati, optimus est, non communicans,malus est, et minus communicans pejor est, et nullo modo communicans pessimus est. Et hoc est quod dicit : Qui autem primus instituit, etc. Et hoc probat ratione inducta subdens : Sicut enim perfectum, etc. Perfectum autem est, quod attingit ultimam perfectionem communicatione civili, quae optima est et naturalissima. Sic e contrario, separatum a lege et justitia civili acceptum animal homo, pessimum est omnium animalium. Cujus ratio est, quia injustitia saevissima est, quando habet arma et est armata ad iniquitatem : in homine autem est : habet enim in homine callens ingenium ad nocendum et astutiam ad machinandum omne malum : homo enim nascitur habens arma ingenii et astutiae : unde nascitur animal prudentia, id est, calliditate, et virtute, id est, robore nocendi et vi praeditum, quibus ad contraria justitiae communicationis civilis utens, sive abutens, separatur a lege et justitia : propter quod scelestissimum et silvestrissirnurn efficitur, quando est sine virtute et scientia fraenantibus ipsum, quasi effraene efficitur et proclive ad venerea et voracitatem, et pessimum, ad omnia vitia pronum. E contra autem justitia efficitur civile : et hoc probatur per primos impositores nominum : illi enim ab antiquo dicebantur AdminBookmark : AdminBookmark enim dicuntur civilis communitatis homines : et hoc nomine vocantur, quia per justitiam communicant, et AdminBookmark civilis communicationis ordo est. Afxatoc autem justi judicium est. Per omnia autem hoc intendit, quod istis scientiae maxime intendendum est, quae omnium perfectissima est et naturalissima et prima secundum naturam et optimorum bonorum, justi causa instituta, et sine qua homo omnium animalium pessimum est. Et sic finita est pars prooemialis.