COMMENTARIUS IN CAP. XII.

In isto secundo capitulo istius partis, quod est duodecimum in numero aliorum, determinat Aristoteles de principantibus et subjectis secundum quod se habent ad felicitatem. Et habet duas partes. In prima ostendit differentiam principantium a subjectis. In secunda quaerit qualiter haec differentia sumatur in hominibus, qui per naturam similes sunt, ibi (litt. f), Dictum est autem prius de ipso, etc.

a In prima igitur parte tria dicit, quorum primum est, quod oportet considerare si eosdem oportet principari et subjici, vel diversos per vitam, ita ut modo principetur unus, et postea alius : quia secundum divisionem hanc necesse est variari disciplinam principantium et subjectorum. Et statim ponit rationem sub conditione acceptam, quod oportet eosdem semper principari per vitam. Et conditio illa est: quia si principantes oportet tantum differre a subditis, quantum Dii et Heroes ab hominibus : Heroes enim sunt scmidii et semiviri: et sicut dicit in IV Ethicorum de Hectore, " heroibus competit habere virtutes heroicas, subditis autem virtutes communes, " ut scilicet principantes confestim secundum corpus multam habeant excellentiam, sicut

liberis hominibus pulchrum est ministrare : ad pulchrum enim et non pulchrum non tantum differunt actiones propter seipsas, quantum in fine et gratia cujus.

Scylax dicit de regibus Indiae, quod " ipsa specie corporis omnibus praeferuntur.)) Et sicut dicit Porphyrius, ((species Priami digna est imperio : " tunc non est dubium, quin melius sit tales semper principari per totam vitam, et alios semper subjici. Si autem hoc non facile invenire in hominibus, propter multas causas, tunc non est dubium quod rationabile est, quod illi qui aequales sunt in natura, aequaliter participent principatum unus post alium. Justum enim in talibus similibus est aequale, et polititia non potest diu stare, quae non est secundum justum. Et dat rationem : quia omnes diffusi per regionem volentes insolescere tenent se cum subditis, et impossibile est quod tot principantes sint in politeumate, quod tantae multitudini possint resistere : et sic subditi movebunt seditionem, et dissolvetur politia. Indubitatum autem est, quod principantes oporteat differre a subditis secundum virtutem. Oportet igitur quod quaeratur a legislatore, qualiter contingat quosdam principari, et quosdam subjici sine indignatione aliorum. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur: Quoniam autem omnis politica communitas constat ex principantihus et subjectis, hoc jam considerandum, supple, est. Et subdit quid : Si alios oportet esse principantes et subjectos aut eosdem per vitam, id est, quamdiu vivunt. Et ponit rationem, ibi, Palam enim, quod consequi oportebit, et, id est, etiam disciplinam secundum di-visionem hanc. Quia sicut alia est virtus principis, alia subjecti, ita necesse est aliam et aliam disciplinam esse.

b Et ponit rationem super conditionem fundatam, ibi, Siquidem igitur fuerint tantum differentes alteri ab alteris, id est, principantes a subjectis, quantum Deos et Heroes aestimamus ab hominibus differre, confestim primo secundum corpus multam habentes excellentiam, deinde secundum animam, ut indubitata sit et manifesta excellentia principis respectu subjectorum, palam quia melius semper eosdem, hos quidem principari, hos autem subjici secundum semel, scilicet per totam vitam.

c Et statim conditione tali non existente, vadit in oppositum, ibi, Quoniam autem hoc non facile accipere, supple, est, neque est sicut inter Indos ait Scylax esse reges tantum differentes a subjectis, manifestum, supple, est, quod propter multas causas necessarium, suppie, est, omnes similiter, id est, aequaliter communicare eo quod est secundum partem principari et subjici, ut scilicet omnes possint principari pro tempore, et subjici pro tempore. Et dat rationem, ibi, Quod enim aequale, supple, est, idem similibus, supple, est: unde cum omnes sint similes dignitate naturae, aequaliter debent se habere ad principandum. Et ponit rationem, ibi, Et difficile, supple, est, manere politiam constitutam praeter id quod justum. Saepius autem in praehabitis dictum est, quod aequale justum est. Et dat rationem quare talis politia non manet, ibi, Cum subditis enim existunt omnes volentes insolescere qui per regionem : omnis enim volunt esse liberi, liberi autem proprium est facere quod vult, ut in quarto libro dictum est : lateque multitudine esse eos qui in politeumate, id est, in dominio politiae principantes,

ut sint valentiores his omnibus, unum aliquod impossibilium est.d Et statim vadit in oppositum, ibi,

At vero quod oportet principantes differre a subditis, indubitatum est.e Ex hoc infert, quod legislatorem oportet quaerere de hoc qualiter utrumque servetur, scilicet differentia inter principantes et subditos, et aequalitas. Et hoc est: Qualiter igitur haec erunt, et qualiter principabantur , oportet considerare legis latorem.

fDeinde cum dicit, Dictum est autem prius de ipso, etc. solvit inductionem dictam sicut soluta est superius, quod scilicet principantes et subjecti debent esse aliquo modo aequales, et aliquo modo inaequales, natura scilicet aequales, aetate autem inaequales, ut scilicet juvenes subjiciantur, et senes principentur. Et assignat ex hoc duas utilitates provenientes. Una est, quod ex hoc non indignantur juvenes contra senes, scientes quod et ipsi principabuntur cum ad aetatem maturam pervenerint. Alia est, quod rationabile est quod nemo principetur nisi qui primo subjectus didicit qualiter principari debeat, et ex his quae passus est, obediendo discat qualiter sibi sit obediendum ab alio, praecipue cum talis subjectio non sit despotica vel servilis, sed liberorum. Propter quod etiam differunt opera penes fines operum, et in praeceptis quae sunt ad felicitatem virtutis, honestum est ministrare etiam juvenibus liberis: quia talia praecepta sunt ad honestum, despotica ad inhonestum, quia servile. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Dictum est autem prius de ipso, in ante habitis scilicet ejusdem libri. Et subdit quomodo: Natura enim dedit electionem faciens eidem generi, humano scilicet, hoc quidem ju-nius, supple, esse, hoc autem senius : quorum hos quidem subjici decet, juvenes scilicet, hos autem principari, senes scilicet. Et ostendit utilitatem, ibi, Indignatur autem nullus secundum aetatem subditus, neque putat esse valentior, quam scilicet ut subjiciatur tali subjectione finali. Et de hac inducit aliam rationem., ibi, Aliterque et futurus suscipere talem honorem, cum sortitus fuerit adveniente aetate. Unde in III Topicorum Aristoteles : " Nemo eligit juvenes duces : quia non constat eos esse sapientes. " Et Roboam (III Reg. XII) secutus consilia juvenum, scidit regnum. Hoc posito, solvit quaestionem, ibi, Est quidem ergo ut eosdem principari, et subjici, in natura scilicet, dicendum. Est autem ut alteros, aetate scilicet alteros, natura autem eosdem.

g Et ex hoc concludit ulterius, ibi, Quare et disciplinam est ut eamdem necessario, supple, esse, est autem ut alteram esse, supple, sicut differunt disciplina senum et regentium, et disciplina juvenum. Et hoc confirmat per antiquum dictum, ibi, Futurum enim bene principari, subditum fuisse primo aiunt oportere, ut scilicet ex iis quae ipse passus est obediendo, discat qualiter imperandum sit alteri.

h Et quia posset aliquis dicere, quod

subdi esset despoticum et servile, occurrit per distinctionem subjectionis, ibi, Est autem principatus, sicut in primis dictum est sermonibus, id est, in primo libro hujus scientiae, hic quidem principantis gratia , id est, ad utilitatem domini, hic autem subditi, supple, gratia, id est, ad utilitatem subditi: horum autem hunc (quidem despoticum, id est, servilem esse dicimus, primum scilicet, hunc autem liberorum, secundum scilicet, quia iste subjicitur propter seipsum, non propter alium.

i Et assignat rationem, ibi, Differunt autem quidam praeceptorum, non operibus, id est, in substantia operum, sed eo quod alicujus gratia, id est, in finibus.

Et ex hoc concludit, ibi, Propter quod multa eorum, id est, de numero eorum, quae videntur esse ministerialia opera, et, id est, etiam juvenum, id est, de numero juvenum, liberis honestum ministrare. Et dat rationem, ibi, Ad honestum enim, talia scilicet ministeria ordinantur. Et subdit hujus rationem repetens, ibi, Ad honestum enim et non honestum non sic differunt actiones secundum se, ut in fine et eo quod cujus gratia : multae enim actiones secundum se non sunt honestae, sicut ministrare, quae tamen relatae ad finem et cujus gratia, honestatis nomen accipiunt, sicut sunt ministeria principum, quae omnia ad honestatem sunt ordinata, sicut etiam dicit Gregorius, quod " servire Deo regnare est. "