COMMENTARIUS IN CAP. II.

Secundum capitulum, in quo agit de optima politia in comparatione ad felicitatem, habet duas partes. In prima enim disputat hanc quaestionem, scilicet utrum sit eadem felicitas unius hominis et civitatis, vel non eadem : et hoc secundum opinionem eorum qui in exterioribus bonis ponebant felicitatem. In secunda docet solvere secundum veritatem, ibi (litt. p, versus medium), Studiosi autem legislatoris est, etc.

Prima adhuc dividitur in partes duas, in quarum prima ponit opiniones diversorum circa felicitatem. In secunda disputat quamdam quaestionem secundum diversos. Et est quaestio haec, utrum scilicet absoluta vita a communicatione exteriori, sicut est contemplativa, quam vocant philosophicam, vel vita civilis et politica, quae est in ordine communicationum, sit melior et felicior? et incipit, ibi (litt. f), Dubitatur autem ab ipsis, etc.

a Sententia est haec, quod ponit quaestionem, utrum felicitas eadem sit uniuscujusque hominis et civitatis, vel non eadem ? hoc enim post omnia dicta relinquitur dicendum. Et statim determinat quaestionem secundum quosdam, et dicit quod omnes qui de felicitate loquuntur, confitentur quod una et eadem est: quod etiam probat inducendo. Quia quicumque in divitiis ponunt felicitatem et bene vivere in uno homine, isti etiam civitatem totam, quando dives fuerit, beatificant : similiter qui potentiam dicunt summum bonum et imperium super alios

hominum, et publice civitatibus et homi nibus, manifestum est.

sive victoriam, quae vocatur tyrannica vita, isti etiam dicunt quod civitas pluribus principans, felicissima est, sicut et homo. In dominatu enim summam ponunt fortunam, quam dicunt esse felicitatem. Si etiam aliquis recipit unum hominem, et dicit eum esse felicem propter virtutem, ille etiam civitatem studiosorum dicit esse felicem. De his vero qui dicebant summum bonum voluptatem, non inducit : quia, sicut dicit in Ethicis, haec vita pecudum est, nec est digna ut inter vitas humanas computetur. Quia ergo omnium confessio est, quod eadem est felicitas hominis et civitatis, quaecumque illa sit, relinquitur quod de duobus sit inquirendum. Unum est, utrum eligibilior sit vita, quae est per simul politizare et communicare in civitate, vel magis eligibilis sit vita quae peregrina est ab hoc et absoluta ? Secundum est, quam politiam sit ponendum optimam, et qualem dispositionem civitatis sit ponendum optimam ? Haec est sententia.

Littera sic ordinatur: Utrum autem felicitatem eamdem esse dicendum uniuscujusque hominum, supple, singulariter, et civitatis, supple, in communi, vel non eamdem, reliquum est dicere, idest, restat post omnia haec dicendum.

b Et statim determinat quaestionem, ibi, Manifestum autem et hoc, per ante dicta scilicet. Et ostendit quomodo, ibi, Omnes enim utique confitebuntur esse eamdem, uniuscujusque scilicet et civitatis. Et hoc probat inducendo, ibi, Quicumque enim in divitiis vivere bene ponunt in uno, homine scilicet singulari, isti et civitatem totam, si fuerit dives, beatificant, id est, felicem dicunt. Quicumque autem tyrannicam vitam, id est, dominalem cum potentia, maxime ap-pretiantur, tamquam scilicet summum bonum, isti et, id. est, etiam civitatem pluribus principantem felicissimam esse dicent utique. Si etiam aliquis unum, civem scilicet vel virum, propter virtutem recipit, supple, esse felicitandum, et, id est, etiam civitatem feliciorem dicet eam quae studiosorum est, id est, virtuosorum, civium scilicet. Sic ergo quaestio determinata est, quod eadem felicitas est uniuscujusque hominis et civitatis.

c Et subdit, quod duo remanent inquirenda quae dicta sunt in sententia, ibi, Sed jam, duo haec sunt consideranda. Unum quidem, utrum eligibilior vita, supple, sit, quae per simul politizare et communicare civitate, supple, est, vel magis quae peregrina, supple, vita est, et a, politica communione absoluta? Adhuc autem, secundum scilicet quod est inquirendum, quam politiam ponendum, supple, esse optimam, et qualem dispositionem civitatis optimam, supple, esse ponendum. Et subdividit, ibi, Sive omnibus existente eligibili communicare civitate, sive non omnibus, sed quibusdam quidem non, plurimis autem ?

d Et explanat quaestionem ulterius, ibi, Quoniam autem et politici intellectus et theoriae hoc est opus, scilicet communicare pluribus, sed non quod circa unumquodque eligibile : quia quod unicuique est eligibile, vitae monasticae convenit, quae est uniuscujusque secundum seipsum : nos autem nunc, in hac scientia scilicet, hanc eligimus speculationem, quid scilicet sit eligibile civitati et communicationi plurium : id quidem accessorium utique erit, scilicet quid sit eligibile unicuique, hoc autem, quid sit scilicet eligibile civitati, opus methodi hujus, supple, est : hoc enim intendit haec methodus.

e Ex omnibus his ponit conclusionem quaestionis hujus, ibi, Quod quidem igitur necessarium, supple, est, politiamesse optimam hanc, secundum quem, id est, secundum aliquem ordinem, et quicumque, supple, civium, utique optime aget ei vivet beate, manifestum est: secundum enim omnem sufficientiam non vivet beate, nisi in civitate, ut in ante habitis probatum est.

f Deinde cum dicit, Dubitatur autem ab ipsis, etc. ponit disputationem ad duo quae dixit restare inquirenda, scilicet utrum activa vita quae communicativa est multis in civitate, vel contemplativa, quae philosophica est, magis eligibilis sit. Et rationem tangit quare de his disputat dicens, quod honorabilissimi viri ad virtutem, semper has vitas duas praeelegerunt : et non modicum differt utro modo se habeat veritas. Et statim ponit rationes utriusque partis, et necesse est, ut dicit, quod prudens homo ad meliorem vitam totam intentionem coordinet. Et statim ponit rationes eorum qui contemplativam vitam praeeligunt, et ponit tres rationes per ordinem. Prima est, quod dicunt, quod aliis principari primo factum est despoticum, id est, servile et injustum : quia injustum est, quos natura aequales genuit, quod alter alteri dominetur, ut dicit Gregorius. Secunda est, quod esse in communicatione magnum dat impedimentum jucunditati quam homo debet habere circa seipsum. In contrarium autem alii objiciunt : dicunt enim, quod sola vita activa est vita hominis : vita autem hominis ad seipsum non est perfecta nisi politizet secundum virtutem ad alios in communicatione. Postea ponit epilogum, quod illi qui dicunt de activa vita secundum virtutem et contemplativa, talibus rationibus sic dicunt. Et inducit rationem eorum qui dicunt praeeligendam esse vitam tyrannicam. Haec est sententia.

Littera vero planissima est, et sic ordinanda : Dubitatur autem ab ipsis qui confitentur vitam cum virtute esse eligibilissimam, utrum politica et activa vita eligibilis, supple, sit, vel magis absoluta

ab omnibus exterioribus, velut contemplativa quaedam, quam solam, scilicet vitam, quidam aiunt esse philosophicam. Et ratio est: quia Philosophi est intendere rationem veritatis circa singula. Et ponit rationem quare quaerendum est de his, ibi, Fere enim has duas vitas hominum honorabilissvmi ad virtutem videntur praeeligentes ,supple, esse,et priorum, id est, antiquorum, et eorum qui nunc.Et explanat, ibi, Dico autem duas, scilicet politicam, et philosophicam. Et ratio est, quia politici contendunt ad perfectionem virtutis moralis et felicitatem civilem : Philosophi autem contendunt ad perfectionem virtutis intellectualis et felicitatem contemplativam sive intellectualem. Deinde subdit de difficultate quaestionis, ibi, Differt autem non modicum, utro modo se habeat veritas. Et ponit rationem, ibi, Necesse enim, supple, est, bene prudentem ad meliorem, scilicet vitam, coordinare intentionem, et hominum unicuique, supple, est hoc necesse, et communi politiae, supple, est hoc necesse.

g Deinde ponit rationem eorum qui laudant virtutem, et non civilem vitam, ibi, Putant autem ii quidem, qui scilicet laudant virtutem, proximis principari, despotice quidem factum, supple, esse, id est, servili communicatione, sicut in primo hujus scientiae libro ostens et cum injustitia esse maxima : politicae autem vitae esse, quod quidem injustum non habere, id est, quod quidem nihil habet injustitiae : et ideo dicunt vitam principantem aliis esse injustam, et ideo neque politica, neque secundum virtutem. Et inducunt aliam rationem, ibi, Impedimentum autem habere ei quae circa seipsum jucunditati. Et est ratio : quia quidem dum intendit aliis principando, non potest circa seipsum felicitati contemplativae intendere, quae sola habet jucunditatem et delectationem, cui nihil est contrarium, ut probatur in tertio Ethicorum.

h Iis autem e contrario alii existunt opinantes. Et ponit rationem, ibi, Viri enim, supple, uniuscujusque, solam vitam activam esse dicunt et politicam. Et ex hoc arguunt, ibi, In unaquaque autem virtute, cardinali scilicet, supple, dicunt non esse actiones magis solitariis, quam his qui communia agunt, hoc est, quod illae sunt maxime actiones secundum virtutem, quae circa communia sunt, et politizantibus, supple, conveniunt. Et fundant se super hoc quod dicitur in principio Ethicorum, quod " divinum est hoc, scilicet quod est hominis : divinius quod est civitatis, divinissimum autem quod est gentis. " i Deinde ponit epilogum, et concludit hanc partem, ibi, Hi quidem igitur sic existimant, hi autem despoticam et tyrannicum modum politiae aiunt solum esse felicem, et illi sunt qui gloriam et potentiam summum bonum ponunt, ut tyrannice politizent.

Et inducit, quod hic est apud multos legum et politiae terminus. Unde legaliter et dispersim apud diversas nationes positae sunt, sicut in Lacedaemonia et Creta, verbi gratia, disciplina contra adversarios ordinata est et legum multitudo, ut scilicet honoretur, qui adversarium superat, tamquam felix et beatus. Ulterius addit, quod in gentibus omnibus potentia supergrediendi inimicos, semper honorata est, tanquam beatitudo sit in illa : velut inter Scythas et Celtas, et leges quaedam sunt positae provocantes ad virtutem hanc, scilicet subjiciendi inimicos, sicut in Carchedone aiunt, legislatores scilicet, ornatum, id est, coronam ex liliis accipere quotcumque ex militibus in militiis optime militaverunt. Aliud exemplum inducit, scilicet quod aliquan-

do in Macedonia lex erat, qui nullum inimicorum occidisset virum, circumcingi capistro, tanquam vilem et abjectum. Ulterius inducit aliud exemplum, quod inter Scythas, qui sunt gens barbara Scl avorum, in festo quodam, scilicet Dei sui, qui Bacchus erat, scyphum circumportatum singulis, tironibus scilicet, non licebat bibere ei qui nullum occiderat inimicum, eo quod reputabant talem infelicem. Ulterius inducit aliud exemplum, quod inter Iberos, qui sunt gentes quaedam in Hispania positae, et sunt gentes bellicosae, quando aliquis de tironihus patriae vel fortioribus moritur, tot numero obeliscos coinmassant circa sepulcrum, quot peremit inimicorum, in demonstrationem felicitatis ejus. Et post hoc universaliter subjungit, quod alia multa talia legibus sunt comprehensa apud diversas nationes, et apud alios consuetudinibus, et quod hoc non fecissent, nisi tyrannidem et subjectionem inimicorum et potentiam summum bonum reputassent. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur: Ii autem despoticum et tyrannicum modum politiae aiunt solum esse felicem. Et inducunt rationem, ibi, Quia apud quosdam, supple, est, iste et legum et politiae terminus, id est, finis, quatenus despotizent vicinis, id est, subjiciant serviliter vicinos. Et videtur concordare cum legibus quae captos in bello et reservatos ad vitam dicunt esse servos. Et hoc est quod subdit ibi, Propter quod plurimorum legalium dispersim, ut est dicere, positorum apud plurimos, id est, apud diversas nationes, tamen in hoc concordant, si alicubi aliquid ad unum leges respiciunt ut imperent, conjecturant omnes. Omnes enim volunt imperare etiam ut non sibi imperetur. Et dat exemplum, ibi, Sicut in Lacedaemonia et Creta ad, id est, contra adversarios coordinata sunt fere disciplina, id est, consuetudo, et legum multitudo, hoc est, quia omnes ordinaverunt ad hoc consuetudines et leges, ut adversarii tyrannice subjiciantur.

k Et inducit adhuc alia exempla, barbarorum scilicet, ibi, Adhuc autem in gentibus omnibus potentibus supergredi, scilicet inimicos, talis potentia honorata est, supple, tamquam summa felicitas et beatitudo, velut inter Scythas et Persas et Thraces et Cellas. Scythae sunt gens Sclavorum : Celta est quaedam insula maris.

I In aliquibus enim, supple, gentibus, et, id est, etiam leges quaedam sunt provocantes ad virtutem hanc, scilicet subjiciendi inimicos sibi. Et dat exemplum, ibi, Sicut in Carchedone aiunt accipere ornatum, idest, coronam ex Iiliis quotcumque militiis militaverunt, supple, ad subjectionem inimicorum.

Et inducit aliud exemplum, ibi, Erat autem et aliquando circa Macedoniam lex, ubi regnavit Alexander Macedo, eum qui nullum occidisset inimicorum virum, circumcingi capistro, in vituperium scilicet, tamquam esset exprobrabilis et infelix.

Et inducit adhuc aliud exemplum, ibi, Inter Scythas autem, Sclavos scilicet,non licebat bibere in festo quodam, scilicet Bacchi, scyphum circumportatum, quem Anglici Vuisheile vocant, nos autem garsel, et est bibere ad aequales potus, ei qui nullum occidisset inimicum.

Inter Iberos autem, id est, Hispanos qui sunt gens bellicosa, tot numero obeliscos commassant circa sepulcrum, imagines eorum scilicet ponentes, quot utique peremerint inimicorum.

Et universaliter subdit, ibi, Et alia multa utique apud alios sunt talia, haec quidem legibus comprehensa, haec autem consuetudinibus. Et vult, quod ex his omnibus inferatur, quod nisi nationes illae reputarent victoriam super inimicos summum bonum et felicitatem, ista non facerent.

m Deinde cum dicit, Quamvis videbitur valde, etc. arguit contra inductam opinionem, quae dicit, quod despotizare et tyrannice principari super alios, sit felicitas.

Et ponit sex rationes.

Prima ratio est, quod non potest esse politicum et legale sive lege feribile, quod est illegale et injustum : sed principari volentibus et nolentibus despotice, id est, serviliter, est illegale sive injustum : ergo non potest esse politicum.

Secunda ratio sumitur a simili. Quia sicut medici opus non semper est sanare, et sicut gubernatoris non semper est portum attingere, et sicut rhetoris non semper est persuasisse, sed sicut dicitur in Topicis, si de contingentibus nihil omiserint, sufficienter dicemus eos habere finem in se ad minus, etsi non in alio: ita politici non semper est principari, sed si disponendo cives optime ad virtutem, doceat qualiter principandum est in civitate, sufficienter habet finem : ergo non debuit diffiniri optima politia ad principandum secundum actum et nolentibus et volentibus, sicut ad eligibilissimum bonum.

Tertia ratio sumpta a regula justitiae, quae est, Quod tibi non vis fieri, alteri ne feceris : nullus autem vult quod sibi alius despotice principetur, quinimo debet verecundari quod aliquis faciat quod sibi nec justum nec expediens esse videtur.

Quarta ratio, quod inconveniens est, si despotizare non est secundum naturam, quod unus sit despotizans, et alius non despotizans: ergo optima politia non debuit poni in despotizando, quia non est secundum naturam. Et dat simile: Quia sicut non omne animal venabile est ad hostiam Diis immolandam, sed silvestre animal ad hoc venabile est solum : ita non omnis homo est ad hoc quod sibi aliquis despotice principetur, sed solum servus, liber autem non. Et qui sint tales, dictum est in primis sermonibus, id est, in primo hujus scientiae libro. Cum ergo politia in civitate optima sit ordo communicationis liberorum, optima politia non potest despotice imperare.

Quinta ratio est, quod ea quae sunt ad finem, non debent poni finis: usus autem armorum et bellicorum est ad optimam politiam instituendam vel defendendam : ergo non debet poni optima politia.

Sexta ratio est sumpta ab actu optimi legislatoris, quod est quod consideret cives secundum diversitatem generis civium, et secundum alias quascumque communicationes secundum quas convivunt, et consideret qualiter in illis communicationibus participabunt vita bona, et contingente sibi felicitate secundum communicationem qua convivunt. Quia alia est communicatio carnificum, alia est piscatorum, et sic de aliis : et hoc opus legislatoris est ad eligibilissimam vitam : ergo eligibilissima vita non est in despotico principatu. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur: Quamvis videbitur utique valde inconveniens esse forte volentibus considerare, supple, secundum rationem. Et dicit quid, Si hoc est opus politici, posse speculari qualiter principetur et despotizet, supple, aliquis, vicinis et volentibus et non volentibus. Et tangit medium primae rationis, ibi, Qualiter enim utique erit hoc politicum aut lege feribile, quod neque legale est ? Et assumit : Non legale autem, supple, est, non juste solum, sed etiam injuste principari : imperare autem est,id est, contingit, et, id est, etiam non juste : et debet suppleri : ergo non est legale : et si non est legale, ergo non potest esse eligibilissimum opus, quod est felicitas. Et assumit medium secundae rationis ad hoc idem probandum. Neque enim, medici est suasisse et sanasse, neque gubernatoris portum attigisse. Et repetit: Hujus quidem, scilicet medici, eos qui curantur, supple, ex. infirmitate ; hujus autem, scilicet rhetoris, eos quibus persuadetur : illius autem nautas, supple, duxisse ad portum. Et vult quod subintelligatur quod dixit in Topicis, quod si unusquisque eorum nihil de contingentibus omiserit, quin om-

nia disponat in suo ordine ad finem eligibilissimum, tunc optime agit opus suum. Et adversatur quod illi non ita faciunt, ibi, Sed videntur multi despoticam putare esse politicam, et quod quidem singuli sibi non aiunt esse justum neque expediens, hoc non verecundantur ad alios studentes : quod maxima injustitia est, Unde Act. (xv, 10) dixit Petrus: " Ut quid tentatis aliis imponere onus, quod neque nos, neque patres nostri portare potuimus ? " Et ostendit, quod in proposito casu directe simile fit, ibi, Ipsi quidem, enim apud se juste principari quaerunt, ad alios autem nihil curant justorum,n Et procedit ulterius ostendens hoc esse injustum, ibi, Inconveniens autem, supple, est, si non natura hic quidem despotizans est, id est, serviliter dominans, hic autem non despotizans : et hoc est in omnibus quos natura aequales genuit. Ex his arguit subdens : Quare si quidem habet hoc modo, non oportet omnibus tentare despotizare, sed despotibus, id est, servis. Et dat simile, ibi, Sicut neque venari, supple,oportet ad salcitiam (salcitiae autem dicuntur salsae assaturae qua condiuntur, et salsae sunt, ut delectabilius comedantur), vel hostiam, diis scilicet offerendam, homines, supple, venentur, sed ad id quod est ad hoc veniabile. Et dicit quodnam est illud : Est autem venabile quodcumque silvestre fuerit esibile animal Et vult quod inferatur, quod similiter despotico principatu non subjiciatur quilibet homo, sed servus.

o Et supponit aliam rationem, ibi, At vero erit utique et secundum seipsam una

civitas felix, quae politizat videlicet bene, et supple, cum nulli subjicitur, et nullum subjicit despotico principatu. Et hoc probat subdens : Si quidem contingit civitatem habitari alicubi secundum seipsam, distinctam scilicet ab aliis, legibus utentem studiosis, cujus coordinatio politiae non ad bellum, supple, est, neque ad imperandum erit aduersariis : quia per se habitat, et tamen felicitatem attingit. Et hoc probat, ibi, Nihil enim existit tale, quod sit scilicet civitati contrarium et contra quod pugnet.

p Ex omnibus his concludit, ibi, Palam ergo, quia omnes quae ad bellum curas, bonas quidem ponendum, supple, esse, non autem tamquam finem omnium summum, sed illius gratia has, curas scilicet bellorum. Propter quod etiam grammatice loquendo bellum dicitur quasi minimum bonum : quia ipso pax quaeritur, quae magnum bonum est : et in quantum est ad hoc ordinatum, habet rationem boni, ut dicit Augustinus. Quaeritur enim pax bello, ut in pace quilibet suo eligibilissimo bono perfruatur, sicut dicit Assuerus (Esther xiii, 2) : " Placuit nequaquam abuti potentiae magnitudine, sed in mansuetudine gubernare subjectos ut majori cunctis mortalibus pace fruerentur ."

Deinde cum dicit, Sudiosi autem legislatoris, etc. ponit opus studiosi legislatoris, ut ex illo ostendat falsitatem istius opinionis, et solvat quaestionem: et dicit: Studiosi autem, legislatoris est, considerare civitatem, et genus hominum, nobilium et ignobilium scilicet, et omnem aliam communicationem, supple, qua communicant in civitate cives. Et quid consi- derandum sit, subdit, ibi, Vita bona qualiter participabunt, et contingente sibi felicitate, quilibet scilicet secundum suam communicationem. Ad hoc tamen, exigitur diversitas statutorum legalium, et hoc legislativae est videre (legislativa dicitur scientia sive potentia legalis, quae considerat quibus, quales, et qualiter leges ponantur), si aliqui exstiterint vicini, quali ad quales studendum, est aliqua legis scilicet positivae arte, aut qualiter devenientibus secundum leges ad quoscumque utendum, id est, ad quamcumque rem, qua debet uti civitas in se, vel ad vicinos communicantes civitati. Et haec scientia docetur non ab Aristotele, sed in Codice et in Digesto veteri et novo et in Instituta et Infortiato cum tribus partibus. Hoc enim magis fundatur institutione imperiali, quam persuasione rationis. Et ideo subdit, ibi, Sed hoc quidem posterius utique sortietur congrua consideratione ad quem finem oportet optimam politiam tendere.

q Deinde cum dicit, Ad eos autem qui confitentur, etc. incipit solvere omnes inductas dubitationes, et ostendere in quo quis verum vel falsum dicit : et habet tres partes. In prima respondet ad eos qui dicunt politicam vitam esse liberi,non subjecti politicae ordinationi. In secunda respondet ad eos qui despoticam ordinationem dixerunt esse felicitatem. In tertia respondet ad eos qui dixerunt politicam rationem esse ejus qui omnino liber est et nullius alterius. Unde filii non dicunt esse politicam actionem, neque servi, neque uxoris. Haec est sententia in generali, in particulari autem patebit in expositione litterae.

Dicit ergo : Ad eos autem qui confitentur quidem vitam quae cum virtute, supple, est, esse eligibilissimam, differentes autem, supple, sunt, de usu ipsius supple, virtutis,dicendum nobis ad utrosque ipsos, id est, respondendum. Et ostendit qualiter differunt in usu, ibi, Hi quidem enim reprobant politicos principatus. Et dicit rationem, ibi, Putantes, id est, quia putant vitam liberi alteram quamdam esse a politica, et omnium esse eligibilissimam, id est, quia putant quod vita hominis liberi sit omnium eligibilissima : et liberi vita est, quae nulli subjacet, sed sui causa est. Hi autem, id est, alii, hanc, scilicet politicam, optimam esse dicunt. Et ponit utramque rationem unam, ibi, Impossibile enim, supple, est, nihil agentem agere bene : bonam autem actionem, et felicitatem esse idem, supple, dicunt utrique : felicitas enim, ut probatur in primo Ethicorum, ((civilis est operatio secundum propriam et connaturalem virtutem hominis, non impeditam et perfectam : " et hoc dicunt utrique, et qui liberam, et qui politicam vitam dicunt esse optimam. Et hoc est quod sequitur.

r Quia haec quidem utrique dicunt recte, hoc autem sicilicet aliae opiniones de despotica vita quod optima sit, non recte, supple, dicunt. Sed quia isti etiam dividuntur, ideo distinguit eos, ut respondeat singulis, ibi, Hi quidem enim, supple, dicunt, quod liberi vita melior, supple, sit, quam despotica : hoc enim verum, supple, est. Et dat rationem, ibi, Neque enim servo in quantum servus, supple,est, uti venerabile. Et hoc probat, ibi, Jussio enim quae de necessariis, supple, est, nullo participat honestorum. In hoc ergo recte dicunt.

s Et ostendit in quo non recte, ibi, Putare autem omnium principatum esse despoticum, non rectum. Et ostendit per rationem, ibi, Non enim minus distat liberorum principatus ab eo qui servorum,

quam rursum quod natura liberum a natura servo. Et quia haec sufficientissime dicta sunt in primo hujus scientiae libro, mittit ad illum subdens,ibi,Determinatum autem est sufficienter de ipsis in primis sermonibus , et ibi etiam dictum est, quod despotica scientia nihil habet venerabile.

t Quia autem adhuc remanet respondere de contemplativa et activa vita, ideo subdit, ibi, Magis autem laudare sine actione esse, quam agere, non verum. Et dat rationem, ibi,Felicitas enim actio est, civilis scilicet. Et adhuc inducit aliam rationem, ibi, Adhuc autem multorum et pulchrorum finem habent quae justorum et temperatorum actiones.u Et quidem forte utique existimabit aliquis, supple, talibus actionibus felicem, et sic activa melior et utilior est, quam contemplativa, licet pulchrior sit contemplativa. Ex his concludit, ibi, His itaque determinatis , supple, fit quod dominans esse omnium optimum, et ideo in VIII Ethicorum dicit,quod " regnum et monarchia optimae sunt politiae. " Et hujus addit rationem, ibi, Sic enim utique plurimarum et pulcherrimarum dominus erit actionum : quia rex omnium erit, qui optimarum erit actionum dominus, ut dicitur in VIII Ethicorum.

Et ex hoc concludit, quod nihil est despoticum in talibus, id est, servile, ibi, Quare non oportet potentem principari, sic scilicet, parcere proximo : quia in nullo laedit eum, sed magis auferre, supple, laedentem, et neque patrem pueros, supple, oportet putare, iteque pueros patrem, neque totaliter amicum nullum amicum reputare, neque ad hoc curare, id est aliquam curam habere. Et ponit rationem, ibi, Quod enim optimum, eligibilissimum, supple, est : bene autem agere optimum : dominans autem in optimis actionibus est pro patre et domino et amico.

x De omnibus his concludit, ibi, Hoc quidem igitur vere dicunt, illi scilicet qui dicunt dominans in optimis actionibus esse eligibilissimum et optimum et melius quam dominans in contemplatione vel contemplativa vita. Et addit, forte, ratione incertitudinis.

Deinde eum dicit, Si quidem existit privantibus, et vim inferentibus, quod entium eligilissimum,etc. ponit rationem in contrarium : et dividitur haec pars in duas partes. Primo enim ponit rationes tres contra illud. Secundo redit, et solvit dubitationem superius inductam, hanc scilicet cum felicitas sit actio, quod videtur, quod contemplativa vita nullam habet felicitatem, eo quod nullam habeat actionem, ibi (litt. z), Sed si haec dicimus bene, etc.

Ratio primae partis est haec, bona actio non est nisi viri et non emolliti sicut est mulier, neque est stulti sicut sunt pueri, sed perfecti sicut est pater, neque est ejus qui non habet liberam voluntatem sicut est servus, sed ejus qui AdminBookmark est sicut est dominus. Sicut enim ante dictum est in primo hujus scientiae libro, despotica scientia est uti servis, quando scilicet dominus bene scit servis uti : nihil horum habet tyrannus : tyrrannis enim transgressio est, et non politia. Si ergo transgreditur tyrannus in tyrannide, numquam tantum posterius diriget dominando hominibus tyrannice, quantum jam virtutem trangressus est in ipsa tyrannide, despotice scilicet imperando : quia scilicet utitur civibus ut servis.

Secunda ratio est, quod bonum et justum civilia sunt similia et aequalia secundum geometricam proportionem, ut scilicet libero fiat quod aequatur libero, et servo quod aequatur servo secundum proportionem : sed quod non aequale nec simile fiat similibus et aequalibus, est praeter naturam : est autem nullum quod praeter naturam, bonum : ergo hoc non est bonum quod libero fiat ut servo, vel servo ut libero.

Ex hoc ulterius concludit, et potest

esse tertia ratio, quod si quis in. tota multitudine civium secundum virtutem melior est, et secundum potentiam activam optimis, civibus scilicet, huic bonum est obsequi, et huic justum est obedire. Et ponit causam, quia optimum cui obediendum est, non solum oportet esse optimum secundum virtutem, sed etiam secundum potentiam activam, ut possit agere optime. Et vult quod ex omnibus his concludatur, quod cum nihil horum sit in despotico sive in tyrannico principatu, quod felicitas esse non potest in tali principatu. Haec est sententia.

Littera autem sic est ordinanda : Si quidem existit privmitibus, id est, spoliantibus, et vim inferentibus: si enim hoc quod est privans inferens sicut tyrannus, potest habere optimas actiones, eo quod illi dicunt quod dominari multis et providere, optima actio sit, propter hoc quod divinissimum opus est, id quod est gentis, ut paulo ante dictum est : sed. tamen non est verum quod tyranni bona actio sit in dominatu : unde sequitur, quod entium eligibilissimum, supple, tunc dicunt vero qui in despotico principatu ponunt felicitatem et in tyrannico.

Sed quia hoc non est verum, objicit in contrarium, ibi, Sed forte non est possibile existere, supple, hoc. Et non dicit forte, eo quod dubium sit, sed quia secundum opinionem est : non enim est verum nisi secundum eos, qui in potentia et in gloria ponebant felicitatem, sicut dicitur de Nabuchodonosor (Judith,I,4), quod in hoc beatum se putabat, si omnem terram subjiceret sibi, et gloriabatur quasi potens in potentia exercitus sui, et in gloria quadrigarum suarum. Et ponit adhuc rationem, ibi, Non enim adhuc bonas actiones contingit esse ei qui non differt tantum, quantum vir a muliere, et ideo emollitus et fractus mollitie non habet bonas actiones : aut pater a

natis, et ideo stultus et puerulus bonas actiones habere non potest, quia sicut dicitur in I Ethicorum, non differt aetate vel moribus puerulus, non enim ab aetate defectio est,sed a passione : aut AdminBookmark a servis : et ratio est, quia qui liberum non habet consensum, actiones bonas habere non potest. Ex omnibus his vult quod inferatur, quod civibus in despotico principatu existentibus et subjectis, quibus utitur princeps ut servis, non potest esse operatio secundum verum actum felicitatis : et cum eadem sit felicitas hominis et civitatis, civitas talis non potest feliciter politizare.

Et hoc intendit per hanc conclusionem quam infert,ibi, Quare qui transgreditur, sicut tyrannus vel despotice imperans, nihil utique tantum diriget posterius, secundum virtutem scilicet et felicitatem, quantum jam iratis gressus est virtutem. Et hoc probat subdens : Similibus enim bonum et justum in parte, id est, bonum et justum civilis in parte proportionali existunt similibus secu.nd.um proportionem geometricam. Et dat rationem, ibi, Hoc enim aequale et simile est. Et vadit in oppositum, ut per oppositum concludat propositum,ibi, Non aequale autem aequalibus, et non simile similibus, supple, distribuere,civili scilicet distributione, praeter naturam, supple, est : et ideo despotico principatu imperare liberis civibus, est attribuere liberis quod servis qui inaequales sunt : et ideo praeter naturam est.

Et arguit ulterius, ibi, Nullum autem eorum, quae praeter naturam, supple, sunt, bonum, supple, est. Et intendit quod concludatur ex hoc : principatus igitur despoticus non est bonum.

y Et ex hoc ulterius concludit : Propter quod et si aliquis alius principatus fuerit melior secundum virtutem, et secundum potentiam activam optimis , id est, in optimis, huic, scilicet principatui, bonum est assequi, civitatem scilicet, et huic obedire, justum, supple, est. Et subdit, ostendens quod talis principatus consistit in duobus, in virtute scilicet, et in potentia activa, ibi, Oportet autem non solum virtutem, sed potentiam existere, secundum quam erit activus optimorum, id est, quod tunc civitatem felicem agit, quando et virtute est dispositus ad optimas operationes in tota multitudine civium, et tantae potentiae, quod potest repellere contrarium.

z Deinde cum dicit, Sed si haec dicimus bene, etc. determinat ea quae dicta sunt superius de activa et contemplativa vita, et solvit dubitationem, et circa hoc duo facit. Primo improbat quod dicunt de felicitate, quod sit actio secundam activam vitam. Secundo improbat quod dicunt, quod meditationes sive providentiae sint activae quae sunt gratiae evenientium ex agere, ibi (inferius in eadem litt. z), Sed activam non necessarium, etc.

Sententia haec est : Duo enim dicunt illi, scilicet quod felicitas est actio secundum activam vitam : sed. hoc est falsum, quia supponunt quod actiones secundum virtutem non sunt, nisi quae sunt ad alterum : et aliud etiam est falsum quod ponunt, scilicet quod meditationes sive providentiae solae sint activae, quae sunt gratia evenientium ex agere, quinimo multo magis actiones quae sunt per se perfectae, sicut theoriae et meditationes, quae sunt gratia suiipsius, quia in se sunt perfectae et bonae, et si non sint ad alterum, sunt perfectae theoriae et meditationes : actio enim finis est, actio scilicet virtutis, et hoc verum est. Dicit enim, quod maxime illos dicimus agere, qui sunt domini extrinsecarum actionum : quia actiones eorum sunt manifestae, et meditationes et theoriae eorum qui ordinant extrinseca, sicut principes et consiliarii, dicuntur architectoritae, id est, principales, eo quod ordinationes sunt aliorum. Et falsificat dictum eorum, qui dixerunt quod civitates secundum se po-

sitae, et non aliis imperantes, essent sine actione : hoc enim est falsum : quia secundum partes quae sunt in civitate, sunt multae actiones, in quibus contingit optime agere secundum virtutem et felicitatem. Adhuc non est homo qui non habeat proprias actiones praeter communes, et quilibet hominum habet vocationem cogitandi et meditandi de illis : ex quo patet quod contemplativa non est omnino absoluta ab actione : et sic potest esse felicitas secundum contemplativam sicut secundum activam. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Sed si haec dicimus bene, supple, quae dicta sunt de actionibus secundum virtutem, ei felicitatem bonam operationem, ponendum, supple, est secundum praedicta, et communiter omnis civitatis utique erit, et secundum unumquodque, supple, civium, optima vita, supple, erit, quae activa.

Secundo, ibi, Sed activam non necessarium, etc. hoc posito obviat falso quod supponebat, ex quo sequebatur inconveniens, et dicit: Sed activam non, supple, est, necessarium esse ad alteros, sicut putant quidam, supple, et non recte, quia secundum quamlibet virtutem contingit hominem in se habere optimam operationem : neque meditationes solas has esse activas, quae evenientiuni gratia fiunt ex agere, id est, ex ordine actionum. Et intendit dicere, quod probavit in X Ethicorum, quod " non sunt solae theoriae de agibilibus, sed contemplationes theorematum sunt actiones intellectus, quibus nihil est contrarium : " sicut dicit ibidem, quod " delectatio est vera secundum propriam et connaturalem virtutem non impeditam.

Et hoc est quod dicit, ibi, Sed multo magis, supple, dicendum est, actiones eas quae per se perfectae, et eas quae ipsarum gratia, id. est, talium actionum, theorias, supple, est dicendum, et meditationes. Et dat rationem, ibi, Bona enim actio finis, supple, est. Unde sicut dicit in X Ethicorum : " Cum solus intelle- eius sit homo, actio intellectus finis hominis est : contemplatio autem theorematum actio intellectus est : et in tali actione finis hominis est et felicitas secundum naturam. " Et. hoc est quod concludit, ibi, Quare actio aliqua etiam in contemplativa vita finis est. Et respondet ad id quod vulgariter dicuntur actiones esse eorum qui exteriora agunt, ibi, Maxime autem agere dicimus ei dominos extrinsecarum actionum : quia scilicet illae, sicut ante dictum est, magis manifestae sunt, et sunt circa bonum commune, quod divinius est quam proprium, et architheorias , supple, dicimus, intelligentibus, idest, inter intellectuales meditationes, quae sunt de communibus bonis, propter eamdem causam : quia semper est melius bonum commune quam privatum.

aa Et respondet ad id quod dixerunt de civitatibus seorsum positis, quia aliis non imperant, ideo sine actionibus esse. Et dicit hoc falsum esse, ibi, At vero neque sine actione esse necessarium civita-

tes secundum se locatas, et ita vivere eligentes. Et dat rationem, ibi, Contingit enim secundum paries, civitatis scilicet, et, id est, etiam hoc accidere, activas scilicet esse. Et dat rationem, ibi, Multae enim communicationes ad invicem partibus civitatis sunt, secundum quod communicant et societates multis actionibus, ut in praehabitis dictum est saepe. Similiter autem hoc existit et circa unumquemque hominum, scilicet quod multas habet actiones bonas. Et ponit rationem, ibi, Vacationem enim, supple, qua quilibet sibi vacat, utique Deus habebit bene (Deum vocat eum qui principatur in po.liteumate) et totus mundus, supple, habebit bene vacationem, quibus non sunt extrinsecae actiones praeter proprias quae ipsorum, scriptoriae : quilibet enim potest intendere propriis, et bene.

bb Postea ponit epilogum de toto capitulo, subdens : Quod quidem igitur eamdem vitam necessarium sit esse optimam unicuique homini et communiter civitatibus et hominibus, manifestum est.