COMMENTARIUS IN CAP. II.

In hoc secundo capitulo inquirit utrum eadem sit virtus civis et boni hominis. Secundo movet dubitationem circa hoc et determinat,scilicet in sequenti capitulo, ibi (cap. 3, a), Circa civem autem, etc

Prima pars dividitur in quatuor, in quarum prima ostendit, quod non est eadem virtus civis et boni hominis uni-

gradus ductus sit. Quamobrem recte dicitur, neminem bene imperare posse, qui non ipse prius sub imperio fuerit.

Sed horum diversa est virtus, et oportet bonum civem scire, ac posse praeesse et subesse. Et haec est virtus civis, scire recte se habere in utraque parte, et boni viri quidem in utraque, quamquam alia est species ejus prudentiae et justitiae quae praeest : nam ejus qui subest, ac si liber sit, non una profecto virtus esset, ut puta justitia alia, species habere, cum praeest, alias cum subest. Quemadmodum viri et mulieris alia temperantia, et fortitudo. Nam videretur utique timidus esse vir, si ita fortis esset ut foemina fortis, et mulier inhonesta videretur, si sic honesta foret ut vir honestus. Administratio quoque domus, alia mulieris, alia viri. Nam viri est acquirere, mulieris servare. Prudentia vero propria virtus est praesidentis. Nam caeterae quidem virtutes videntur communes, tam eorum qui praesunt, quam eorum qui subsunt. At prudentia non est virtus ejus qui subest, sed opinio vera. Qui enim subest, ut is est qui fistulam facit : qui vero praeest, ut is qui utitur fistula. Utrum igitur eadem sit virtus viri boni, et civis studiosi, vel alia, et quomodo eadem, et quomodo alia, ex his patet.

versaliter. In secunda solvit quamdam dubitationem quae videtur esse instantia, ibi, (litt. d), Sed forte erit alicujus, etc. In tertia determinat qualiter servi et ministerialis se habent ad civilem principatum, ibi (litt. g, circa initium), Dico autem alterum posse, etc. In quarta ostendit, quod non bene principatur civiliter, qui subjectus principi in subjectione et obedientia principari non didicit, ibi (litt. g, circa medium), Sed est quidem principatus, etc. Ad primum adducit quatuor rationes. Prima incipit in principio capituli.

Secunda, ibi (litt. a, circa finem), Siquidem igitur sunt plures, etc. Tertia, ibi (litt. b), Quin imo et secundum, alium modum, etc. Quarta, ibi (litt. c), Quoniam ex dissimilibus est civitas, etc.

In prima ratione tria facit. Primo enim movet quaestionem. Secundo dicit quid exigitur ad determinationem, ibi (litt. a, circa initium), At vero siquidem, etc. Tertio ponit simile, et concludit propositum, ibi (litt. a, circa finem), Siquidem igitur sunt civis plures politiae, etc.

a Dicit ergo primo : His autem quae dicta sunt, habitum, id est, consequens est considerare utrum eamdem virtutem, supple, ponendum sit, boni viri et civis studiosi, vel non eamdem ? Ratio quaestionis est, quia, sicut dixit in II Ethicorum, virtus est extremum in bono, licet sit in medietate quoad operationem et passionem quoad nos determinata ratione : et ideo omnis habitus quo perficitur homo secundum partem intellectivam vel operativam, necesse est quod habeat aliquid summum et extremum in bono ad quod perficit : et cum habitus illi secundum officia et operationes differant, necesse est etiam quod virtus differat. Et hoc est: " Sicut in membris hominis quia necesse est aliam esse virtutem oculi, aliam manus, aliam pedis. Virtus autem boni hominis est, quia disponit ad actum felicitatis secundum prudentiam,eo quod, sicut dicitur in primo Ethicorum, bonum hominis felicitas est : nec habet prudentiam perfecte, ut dicit in quarto, qui non habet omnem virtutem. " At vero, siquidem oportet hoc sortiri inquisitione,id est,rationis investigatione, eam quae civis, supple, virtutem, typo quodam primo sumendum. Tota enim ista scientia typica est et typo et signis tradenda : quia demonstratio in ea haberi non potest, sicut nec in rhetoricis. Et statim supponit typum a simili sumptum ad negativam partem quaestionis, ibi, Sicut igitur nauta unus aliquis communium est: multa enim sunt opera na-

vigationis, omnia ordinata ad ipsius navigationis finem, qui est salus navis et directio, quibus omnibus praeest unus nauta qui. perfectus est secundum virtutem navigandi, quem Calypsum nominat in II Ethicorum, et particulares ministri sunt sub illo secundum particulares potentias, navigationi subministrantes. Et hoc est: Sicut igitur naida, etc., ita et civem dicimus, supple, perfectum ad actum civilitatis. Nautarum autem quamvis dissimilium existentium potentia. Et ostendit quomodo dissimilium, ibi, Hic quidem enim est remigator, impellens scilicet navim per motum remi, hic autem gubernator, scilicet dirigens per gubernaculum, hic autem prorarius, scilicet removens, proram ab occurrentibus oppositis, hic autem aliam quamdam talem habens denominationem, a puppi scilicet vel carina : palam, quod diligentissima uniuscujusque ratio, propria virtutis erit: sicut enim si diligenter accipiantur et subtiliter, diversae sunt potentiae propriae prorarii, rcmigatoris et gubernatoris ad actus : ita necesse est quod ultima in bono uniuscujusque potentiae et actus sint diversa, et illa sint virtutes eorum : sed quia haec ordinantur ad unum, ideo subdit : Similiter autem et communis quaedam congruet omnibus. Salus enim navigationis opus est ipsorum omnium. Et ponit rationem, ibi, Hoc enim desiderat unusquisque nautarum, supple, in quocumque sit officio : unde ad illud est virtus omnium. Et adaptat : Similiter igitur civium quamvis dissimilium existentium in diversis officiis, opus est communitatis, supple, unum, quod communitas salva sit. Et hujus dat rationem, ibi, Communitas autem est politia : propter quod quidem necessarium est esse civis virtutem ad politiam ordinatam, sicut nautatum ad salutem navis.

Ex. his concludit propositum, ibi, Siquidem igitur sunt plures politiae species, palam quod non contingit studiosi civis unam esse virtutem perfectam, sed alia et alia erit secundum gradum civilitatis. Bo-num autem virum dicimus esse secundum virtutem perfectam ad hominis bonum quod est felicitas. Ex his infert propositum : Quod quidem igitur contingit civem existentem, studiosum scilicet secundum rationem civilitatis, non possidere virtutem secundum quam est studiosus vir, manifestum , scilicet est.

b Deinde cum dicit, Quin imo et secundum alium modum, etc. ponit ad idem secundam rationem, et dicit: Quin imo et secundum alium modum est, id est, contingit dubitantes venire ad eamdem rationem de optima politia. Et ponit eam, ibi, Si enim impossibile est ex omnibus studiosis existentibus esse civitatem, oportet autem unumquemque secundum ipsum opus benefacere : hoc enim a virtute, supple, propria est quod unusquisque opus suum bene faciat. Ex hoc arguit, ibi, Quoniam impossibile similes esse omnes cives. Probatum enim est in primo, quod civitas nisi sit in ea sufficiens communicatio, in omnibus non est perfecta : non utique erit virtus una civis et viri boni. Et explanat, ibi, Eam quidem enim quae est studiosi civis, supple, virtutem, oportet omnibus inesse, id est, unicuique secundum suum officium sibi competit. Eam autem, supple, virtutem quae viri boni, supple, ad felicitatem, impossibile est, si non omnes necessarium bonos esse, scilicet virtute morali, qui in studiosa civitate cives. Et hoc esse non potest, quia non omnes possunt studere virtuti morali et operibus civilibus intendere.

c Deinde cum dicit, Adhuc quoniam ex dissimilibus est civitas, sicut animal ex anima et corpore, et anima ex ratione et appetitu, et domus ex viro et muliere, et posessio ex domo et servo : eodem modo et civitas ex omnibus his et adhuc ex aliis dissimilibus speciebus. Et vult quod inferatur, quod sicut omnia quae ex dissimilibus speciebus in officiis componuntur, diversas habent virtutes, id est, ul-

tima potentiarum in bono secundum officia et gradus officiorum in quibus sunt: ita civis et bonus homo diversas habeant virtutes. Et hoc est : Necesse est non unam, civium omnium esse virtutem, sicut neque chorizantium summi, qui ultimum in sjmphonia chorizantium attigit, et adstantis. Adstans dicitur qui imitatur eum. Sicut enim ante dixit, in symphoniis secundum diversam compositionem melodiarum diversae virtutes sunt : et ita sunt in politiis.

Et infert conclusionem generalem ex omnibus his, ibi, Quod quidem igitur non eadem, supple, virtus sit civis et boni viri, manifestum ex his, scilicet est.

d Deinde cum dicit, Sed forte erit, etc. ponit instantiam quamdam quae videtur occurrere, et solvit eam. Et ratio instantiae est : quia prudentia quae potissima virtutum est, est virtus boni viri,sine qua vir bonus esse non potest, et sine qua etiam civis esse non potest: ergo eadem erit virtus civis et boni viri, ut videtur, et sic habere instantiam doctrina praeinducta. Responsio autem solutionis est,quod prudentia quam habet civis ad officium civilitatis, est prudentia sive disciplina quaedam et ad quaedam : prudentia autem quae est virtus boni viri, simpliciter est ordinatrix passionum et operationum, in quibus est moralis virtus : et ideo prudentia civis et boni viri non unius et ejusdem rationis secundum rationem virtutis : propter quod etiam quae videbatur instantia, non est : et sic remanet generalis veritas praeinductam doctrinae. Et hoc est quod intendit in residua parte capituli per totum. Dicit ergo movendo instantiam, Sed forte erit alicujus eadem virtus civis studiosi et viri studiosi? Et hoc ipso quod dicit forte, notat non esse instantiam nisi secundum apparentiam. Et subdit : Dicimus utique principem studiosum esse bonum et prudentem : princeps autem civis est : et sic videtur prudentiam esse unam virtutem civis et boni viri. Et addit ulterius : Politicum au-tem necessarium esse prudentem, supple, dicimus : et sic videtur quod sit una virtus politici et boni viri.

e Et statim subdit solutionem, ibi, dicens : Et disciplinam autem mox alteram esse dicunt quidam principis, supple, et boni viri : et sic nulla erit instantia. Et hoc probat per exemplum, ibi, Sicut et videntur Regum filii, scilicet qui in principatu succedere debent, equestrem et bellicam erudiri. Et haec est disciplina quaedam, non ea quae est prudentia virtus boni viri. Et confirmat per Euripidem poetam, ibi, Et Euripides ait: " Non mihi quae vana altera, supple, disciplina sit, sed quorum civitati opus, " id est, de quacumque alia disciplina non curo, sed de illa sola quae utilis est civitati. Et hoc exponit subdens quod hoc dicit Euripides , Tamquam sit quaedam principis disciplina propria. Et ex hoc concludit, ibi, Si itaque eadem principis boni et viri boni, supple, dicitur esse virtus, civis autem est et qui subditus, non eadem utique erit, supple, virtus simpliciter civis et viri, supple, boni, id est, ex praeinducta instantia non sequitur quod eadem sit virtus civis et viri boni simpliciter, sed quod quaedam disciplina sit cujusdam civis sicut principis, quae secundum aliquid habet rationem prudentiae. Et hoc est quod sequitur statim : Alicujus tamen, scilicet potentis principari solius civis, id est, civis talis qui potest principari, et non simpliciter civis. Non enim, supple, eadem est virtus principis et civis simpliciter. Cujus ratio est, quia non omnis civis est princeps, licet ut praehabitum est, omnis civis ex ipsa civilitate possit participare principatum consiliativum et judicativum. Et hoc confirmat per Jasonem poetam, ibi, Et propter hoc Iason ait esurire quando non tyrannizat, tamquam nesciens idiota esse, supple, non principando. Et intendit dicere quod esurit, id est, deficit et destituitur tamquam fame, id est, desiderio bonorum virorum civitas, quando tyranni principan-

tur in ea, et idiotae, hoc est, rusticani qui nusquam subjici didicerunt in aliqua civilitate. Et hoc est quod dicit Horatius, quod ((fugere ultra Sauromatas hinc libet, quando de moribus disponendis se intromittunt, qui de moribus numquam curaverunt. " Et est dictum Gregorii,quod " qui subesse non didicit, praeesse minime novit ".

f At vero laudatur posse principari et subjici, et probati civis virtus est posse principari et subjici bene. Et ex his concludit, quod non ejusdem rationis prudentia est civis et boni viri, dicens : Si igitur eam quidem, scilicet prudentiam et virtutem, quae boni viri, ponimus principativum, quia ex cardinali virtute homo efficitur dignus principatu : eam autem quae civis, supple, prudentiam et virtutem, ambo, scilicet ad subjici et principari, sicut dictum est, non utique erunt ambo laudabilia similiter : multo enim laudabilior prudentia boni viri quae facit dignum principatu, et est prudentia simpliciter respectu prudentiae cujusdam civis, quae non est prudentia nisi quaedam : et sic iterum non valet instantia.

g Et hoc est quod concludit subdens : Quoniam igitur aliquando videtur utraque, id. est, subtiliter consideratur, et non eadem oportere principem, discere et subditum, civem autem ambo scire, supple, oportet et participare ambobus. Et hoc est : Et hinc utique considerabit aliquis, scilicet quod non instantia est quae inducta est pro instantia. Et subdit rationem considerationis : Est enim principatus, supple, quidem despoticus, id est, dominalis, de quo in primo libro satis dictum est, quomodo ad oeconomiam pertinet, et qualiter ille principatus differt in domino et servo per prudentiam : hunc autem, scilicet despoticum principatum, quae circa necessaria dicta, ad usum domus scilicet, scire facere, supple, servum, principem, non necessarium, sci- licet scire facere, sed uti magis : dominus enim utitur, et servus perficit ministerium. Et subdit : Alterum autem servile, supple, facit despotica : unde despotica dominum docet uti servis et servum servire : et sic in uno eodemque communicant dominus ut imperans, et servus ut perficiens.

Et exponit quid sit servire, ibi, Dico autem alterum posse, scilicet servum, et, id est, etiam servire ministerialibus actionibus, quibus, sicut in primo dictum est, dominus utitur servo. Servi autem species plures dicimus. Hic servos vocat, non eos qui natura servi sunt, sed eos qui servilibus intendunt, etiamsi natura servi non sint : de illis enim quaestio est, utrum cives vel non cives sint. Et subjungit rationem, ibi, Actiones enim plures, supple, serviles sunt, quarum unam partem tenent manuales. Et subdit determinando qui sunt isti : Isti autem sunt, sicut et nomen significat ipsos, qui vivunt de manibus, in quibus, id est, inter quos banausus, id est, coquus fuliginosus et tetras, artifex est, id est, unus artificum. Et quia civis nomen est honoris et principatus, cum civis possit participare principatu consiliativo et judicativo, sicut praedictum est, subdit : Propter quod apud quosdam, supple, civiles, non participabant principatus antiquitus, id est, apud antiquos, artifices, antequam fuisset populus, id est, de principatu populi qui democratia dicitur, extremus, id est, de extremo principatu populi, ad quem quilibet de populo potest pertingere. Et subjungit propter quid, ibi, Opera quidem subditorum, supple, sunt : subditorum enim est, opera manualia facere, et non est decens hos principari : sic ad opera manualia non oportet bonum, supple, civem, neque politicum, neque civem bonum addiscere, opera scilicet manualia et servilia, nisi quandoque gratia opportunitatis sibi ad seipsum, id est, quando alio artifice non habito indiget ad seipsum : quando enim indiget ad seipsum, non habens alium, oportet quod faciat sibiipsi,

coquinam scilicet et calceum, et sic de aliis. Et subdit rationem, ibi, Non enim adhuc accidit fieri, supple, quando nullum habet, hunc quidem despotem, id est, dominativum, hunc autem, id est, alium, servum : quia nullum servum habentem, oportet esse despotem et servum ad seipsum.

Deinde cum dicit, Sed est quidam principatus, etc. tangit quod in principatu in quo liber principatur, non est ita, et dicit : Sed est quidam principatus, secundum quem principatur similibus genere et liberis : hunc enim dicimus esse civilem principatum, cives enim aeque liberi sunt, quem, scilicet principatum, oportet principem subditum addiscere, ut scilicet ex subjectione sua discat qualiter oporteat eum alios regere. In hoc enim quo ipse subjectus est, discit quomodo ad subjectionem et obedientiam oportet eum alios cogere. Et dat exemplum : Velut equestribus principari, id est, militibus sive equitibus, eum qui inter eos subditus fuit. Et subdit ad exemplum : Et exercitum ducere in exercitu ductum, et qui ordini praefuit et insidias disposuit : ille enim per experimentum scit, et talia particularia aliter nesciunt. Et probat per antiquum dictum, ibi, Propter quod dicitur et hoc bene, quod non est, id est, contingit bene principari eum qui non sub principe fuit.h Et ex omnibus his revertitur ad propositum, ibi, Horum autem virtus quidem altera, scilicet principantis et subjecti. Jam enim habitum est quod uniuscujusque virtus est secundum proprium officium extremum in bono.

Deinde revertitur ad propriam virtutem civis, ibi, Oportet autem bonum civem scire et posse principari et subjici : et haec virtus civis, scire principatum liberorum ad utraque, id est, subjici et principari: et boni etiam viri, supple, est scire ambo, scilicet jam, dicta, quamvis alio et alio modo. Et ostendit quomodo, ibi, Etsi altera species, id est, quamvis altera spe-

cies, supple, sit temperantiae et justitiae principativae : etenim subjecti quidem, liberi autem boni, palam quia non utique una erit virtus, puta justitia, sed habens species, supple, diversas, secundum quas principabitur et subjicietur. Et vocat species Aristoteles hic modos : alius est enim modus secundum quem subjectus debitum reddit principi, et alius secundum quem princeps tenetur regere subditum. Et dat simile : Sicut enim viri et mulieris alia, temperantia, et fortitudo. Et ostendit quomodo alia,ibi, Videbitur enim utique vir timidus esse, si sic fortis fuerit sicut mulier fortis : et similiter loquax mulier, supple, videbitur, si sic ornata fuerit, modestia scilicet loquelae, sicut vir bonus, cujus est loqui pro necessariis domus. Unde in praecedentibus habitum est, quod ornamentum mulieris taciturnitas est. Et probat per aliud simile, ibi, Quoniam et oeconomia altera, viri et mulieris, id est, dispensatio domus. Et ostendit quomodo diversa, ibi, Hujus quidem, scilicet viri, acquirere, supple, est oeconomica prudentia : hujus autem, scilicet mulieris servare, opus est : unde prudentia viri est acquirere, mulieris autem conservare. Unde ad idem referuntur prudentia viri et mulieris. Unde Horatius :

Deinde cum dicit, Prudentia autem principis, etc. revertens ad propositum ostendit qua , sit propria virtus principis, et dicit : Prudentia, autem principis est virtus sola : ille enim tenetur et sibi et subditis providere, Isa. 37. Non eritis quasi insipiens princeps. Alias enim, supple, virtutes, videtur necessarium esse communes : vel conveniens , alia littera, id est " utile " subditorum et principium, scilicet fortitudinem, temperantiam et justitiam. Subditi autem non est virtus providentia, scilicet qua provideat quid faciendum sit, sed opinio vera, ut scilicet opinetur omnia vera quae prudenter providet princeps. Et de hoc dat simile, ibi, Sicut enim fistularum factor subjectus, supple, sequitur fistulatorem et supponit vera quae tistulat, princeps autem fistulator, id est, quia ducit harmonias fistularum et utitur inferioribus ad finem fistularum et harmoniam : ita, supple, est in his : princeps enim utitur omnibus subjectis ad finem communicationis civitatis. Deinde subdit totius capituli epilogum, ibi, Utrum quidem igitur eadem virtus boni viri et civis studiosi, vel altera, et quomodo eadem, et quomodo altera, manifestum ex his.